Kosonned En Krais
“I uhdahn iang mi pahn kosonned en Krais.”—1 KORINT 9:21.
1, 2. (a) Iaduwen sapwung tohto kan en tohnsampah kak en irairdi? (b) Dahme Kristiandom sohte sukuhlkihsang poadoapoad en pelien lamalam en mehn Suhs?
“ARAMAS kan oh koperment kan sohte kin sukuhlkihdi mehkot sang poadoapoad, de mwekidki mour en kosonned kan me kohsang met.” Emen sounpadahk en Sehmen nan senturi kaiesek duwau kosoia. Mehlel, poadoapoad en aramas kin sansalda me duwehte “karis en sapwung,” ireirekdien sapwung kan oh kahpwal kan, me kak irairdi ma tohnsampah pahn men sukuhlkisang arail sapwung kan en mahs.
2 Kangohdi ohte duwen sohte men sukuhlkisang sapwung kan en mahs kin sansalda nan kosokosoipene wet me pid kosonned sarawi.Siohwa Koht wiliankihdi Kosonned en Moses kosonned ehu me mwahusang—kosonned en Krais. Ahpw, kaun akan en Kristiandom, me kin kose me dene re kin padahngki oh mourki kosonned wet, sohte kin sukuhlkisang duwen sapwung en Parisi kan. Eri Kristiandom kin kasapwungehla oh doadoahngki sapwung kosonned en Krais duwehte dahme mehn Suhs akan kin wiahiong Kosonned en Moseso. Iaduwen arail kin wia met? Keiou, kitail en kosoiapene kosonned wet—dahkot met, ihs me e kin kaweid oh iaduwen, oh dahme e wekihsang Kosonned en Moses. Eri kitail pahn kasawih iaduwen Kristiandom kin doadoahngki sapwung kosonned wet. Eri kitail ahpw pahn sukuhlkisang poadoapoad oh paikihda met!
Kosonned Kapwo
3. Inou dah Siohwa wiahda me pid inou kapw ehu?
3 Ihs ahpw Siohwa Koht kelepw me kak kamwahuwiahla Kosonned kapwo? Inoun Kosonned en Moseso me unsek. (Melkahka 19:7) Mendahki met, Siohwa ketin inoukihda: “Ahnsou ehu pahn kohdo me I pahn wiahda inou kapw ehu ohng mehn Israel oh Suda. E sohte pahn duwehte inou en mahso me I wiahiongehr ar pahpa kahlap ako.” Kosonned Eisekko—me wia poahson en Kosonned en Moses—intingdi pohn takai. Ahpw kosonned kapwo, Siohwa mahsanih: “I pahn kihdi ei kosonned nan kapehdirail kan oh ntingihediong nan mongiongirail kan.”—Seremaia 31:31-34.
4. (a) Israel dahieu me pidada inou kapwo? (b) Ihs irail kan likin Israel en ngehn me pil mih pahn kosonned en Krais?
4 Ihs me pahn iang inou kapw wet? Ni mehlel kaiden “imwen Israel” en uduk, me soikala Sounkamwahupen inou kapw wet. (Ipru 9:15) Soh, “Israel” kapw wet iei “Israel en Koht,” wehin Israel ni pali ngehn. (Kalesia 6:16; Rom 2:28, 29) Pwihn en Kristian keiekihdi-ngehn tikitik wet pahn mwuhr iangala “pokon kalaimwun ehu” sang nan wei kan koaros me pahn pil rapahki en kaudekiohng Siohwa. (Kaudial 7:9, 10; Sekaraia 8:23) Nin doken pwihn wet sohte iang kisehn inou kapwo, irail pil mih pahn kosonnedo. (Kaparekiong Lipai 24:22; Nempe 15:15.) Nin duwen “pwihn ehu” pahn “silepetemen,” koaros “mih pahn kosonned en Krais,” duwen me wahnpoaron Pohl intingihdi. (Sohn 10:16; 1 Korint 9:21) Pohl kahdaneki inou kapw wet “inou ehu me mwahusang.” Dahme karehda? Pwehki ehu, inou wet kin poahsonda pohn inou kan me pweida ahpw kaiden e poahsonda pohn mwetehn mehkan me pahn kohdo.—Ipru 8:6; 9:11-14.
5. Ia karepen inou kapwo, oh dahme karehda e pahn pweida mwahu?
5 Ia karepen inou wet? Iei me e pahn kapwarehda wehin nanmwarki oh samworou ehu me pahn kapaiada tohnsampah koaros. (Eksodus 19:6; 1 Piter 2:9; Kaudial 5:10) Inoun Kosonned en Moseso sohte kak kapwarehda wei wet ni irair unsek, pwehki Israel nin duwen wei ehu kin kangohdi oh katiasang arail ahnsou mwahu wet. (Kaparekiong Rom 11:17-21.) Ahpw, inou kapw wet, uhdahn pahn pweida, pwehki e kin pidada soangen kosonned ehu me tohror. Tohror ni ahl dah?
Kosonnedo me Saledek
6, 7. Ia duwen kosonned en Krais kin kihda saledek laudsang Kosonned en Moseso?
6 Kosonned en Kraiso kin ahnsou koaros pidada saledek. (Sohn 8:31, 32) E kin adaneki “kosonned en aramas saledek” oh “kosonned unseko me kin kasaledekla emen.” (Seims 1:25; 2:12) Ni mehlel, saledek koaros me aramas ahneki sohte unsek. Ahpw, kosonned wet kin kihda saledek me unsek sang Kosonned en Moseso. Iaduwen?
7 Keiou, sohte me ipwidi pahn kosonned en Krais. Soangen ire pwukat duwehte keinek oh wasa emen ipwidi ie sohte katepe. Kristian mehlel kan kin saledekiong pilada nan mongiongarail peikiong kosonned wet. Ni arail wia met, re diarada me mehn wisik wet me kadek, oh marahra. (Madiu 11:28-30) Pil ehu, Kosonned en Moseso pil wiawihda pwehn padahkiong aramas me e dipan oh anahne ehu meirong tomw pwehn pwainsapahlih. (Kalesia 3:19) Kosonned en Kraiso padahngki me Masaia kohdoiehr, oh e pwiandkidahr tomwo mourih, oh ritingadahng kitail ahl en saledeksang dihp oh mehla! (Rom 5:20, 21) Pwehn paikihda met, kitail anahne ‘kasalehda pwoson’ meirongo.—Sohn 3:16.
8. Dahme kosonned en Krais kin oarepene, ahpw dahme karehda momourki sohte kin wehwehki me emen en wadlikihla kosonned pwukat?
8 “Kasalehda pwoson” kin pidada momourki kosonned en Krais. Met kin iangaki peikiong kehkehlik kan koaros en Krais. Met kin wehwehki wadlikihla kosonned epwiki kan? Soh. Nin doken Moses, sounkamwahupen inou meringo, kin intingihdi Kosonned en Moseso, Sises, Sounkamwahupen inou kapwo, sohte intingihdi kosonned ehu. Ahpw, e kin mourki kosonned wet. Sang ah elen mour unsek, e pwilikihdi mehn kalimeng ong koaros en idawen. (1 Piter 2:21) Ele ih met me karehda kaudek en Kristian kan en mahs kin adaneki “Ahlo.” (Wiewia 9:2; 19:9, 23; 22:4; 24:22) Ong irail, kosonned en krais kin sansalda nan mour en Krais. Pwehn kalimengih Krais iei en peikiong kosonned wet. Arail limpoak laud ong ih kin wehwehki me kosonnedo ni mehlel kin intingdi nan mongiongarail, duwen me kokohpo mahsanih. (Seremaia 31:33; 1 Piter 4:8) Oh emen me kin peik pwehki limpoak sohte kin pehm me e mih pahn lokolok—oh met iei ehu karepe kosonned en Kraiso kin adaneki “kosonned en aramas saledek.”
9. Ia mouren kosonned en Krais, oh ni ahl dah me kosonned wet kin pidada kehkehlik kapw ehu?
9 Ma limpoak me kesemwpwal nan Kosonned en Moseso, eri ih me kin wia mouren kosonned en Kristian. Eri kosonned en Krais kin oarepene kehkehlik kapw ehu—me Kristian kan en ahneki limpoak en tohnmetei ong emen emen. Re en limpoak duwehte me Sises kin wia; e men tohnmeteikihla moure pwehki rie kan. (Sohn 13:34, 35; 15:13) Eri kitail kak inda me kosonned en Krais kin wia kasalepen manaman ehu sang powe me ileile sang Kosonned en Moses. Duwen me makasihn wet kasalehda mwowe: “ Kaunda sang powe kin kohsang rehn Koht; Koht iei limpoak; ihme karehda manaman sang powe kin kaunkihda limpoak.”
Sises oh Parisi kan
10. Iaduwen padahk kan en Sises kin weksang padahk kan en Parisi kan?
10 Eri, e sohte kapwuriamwei, me Sises kin uhwong kaun en lamalam en mehn Suhs kan en ah mweio. Sounkawehwehn kosonned ko oh Parisi kan sohte kin medemedewe “kosonned unseko me kin kasaledekla emen.” Re kin sosohng en kaunkihda aramas kan kosonned kan me re wiahda. Arail padahk kan eri kin kaloke, kadeik, oh me kansensuwed. Me weksang met, ahn Sises padahk kan me kin kakehle emen oh kaperen! Ah padahk kan kin mie katepe oh e kin tehk anahn oh pwunod mehlel en aramas kan. Ah padahk kan me mengei oh e kin kasalehda pepehm mehlel ong aramas kan, oh e kin doadoahngki karasaras kan sang mour en ehu ehu rahn oh e kin doadoahngki manaman en Mahsan en Koht. Ihme karehda, “pokono ahpw pwuriamweikihla kowahlap duwen mwomwen eh kin ketikihwei sapwelime padahk.” (Madiu 7:28) Ehi, padahk en Sises kin lel mongiongarail!
11. Iaduwen Sises kasalehda me Kosonned en Moseso kak kadoadoahk ni materek oh mahk?
11 Sises sohte kin kapataiong pil ekei kosonned kan ong Kosonned en Moseso, ahpw e kasalehda iaduwen mehn Suhs kan en kin kapwaiada Kosonnedo sangete mahs—ki lamalam materek oh mahk. Tamanda, karaspe ehu, ahnsou me lih emen me soumwahuki soumwahu en inta pwilipwil pwarek Sises. Nin duwen Kosonned en Moses, aramas koaros me liho doahke pahn saminla, eri e sohte pahn mihseli nanpwungen pokon en aramas kan! (Lipai 15:25-27) Ahpw liho inenin men mwahula sang ah soumwahuwo ihme karehda e pidelong nan pokon en aramas ko oh doahke en Sises likouwo. Ah ahnsouohte pwilipwil en inta reh ahpw madada. Sises lipwoare liho pwehki e kawehla kosonnedo? Soh; ahpw e wehwehki en liho irair apwal oh e kasalehda padahk keiou en Kosonnedo—limpoak. Ni eimah e padahkiong liho: “Nei serepein, omw pwoson me kakehlaiukada. Eri, kohkohwei ni popohl, pwe ke kehlaildahsangehr omw soumwahwen.”—Mark 5:25-34.
Kosonned en Kraiso kin Mweidala Soang Koaros?
12 Eri, kitail en inda me pwehki kosonned en Krais “me saledek,” e kin mweidala soang koaros, ah mehn Parisi kan, ki arail padok kan, kin kak koledi wiewiahn aramas pwe ren tiak mwahu? Soh. Kosonned kan rahnwet karasahda me ma kosonned tohto kin wiawihda, aramas pahn pil rapahki wiepen ren pitsang kosonned pwukat.a Ni mwein Sises tohtolahn kosonned en Parisi kan kin karehong aramas kan en rapahki elen pitsang met, kapwaiadahte kosonned pwukat ni soh limpoak, oh kekeirada liksansal en mwomwen pwung pwehn ekihla arail suwed en loale.—Madiu 23:23, 24.
13. Dahme karehda kosonned en Krais kin imwikihla tiak me ileilesang kosonned intingo?
13 Me weksang met, kosonned en Krais, sohte kin kapwarehda soangen lamalam wet. Ni mehlel, peikiong kosonned ehu me poahsonda pohn limpoak ong Siohwa oh kasalehda peik ni arail alasang en Krais limpoak en tohnmeteiki meteikan kin imwikihla koasoandi en tiak ehu me ileile sang ideidawen koasoandi en kosonned ehu. Limpoak sohte kin rapahki en pitsang kosonned kan; e kin kolkitaildihsang wiahda me sapwung kan me kosonnedo sohte oaretiki me kitail en liksang. (Kilang Madiu 5:27, 28.) Ihme karehda, kosonned en Kraiso pahn kamwekid kitail en wia mehkan ong meteikan—en kasalehda kadek, kasamwo meteikan, oh limpoak—ni ahl kan me kosonned teikan sohte kak karehong kitail en wia.—Wiewia 20:35; 2 Korint 9:7; Ipru 13:16.
14. Dahme momourki kosonned en Krais kin wiahiong mwomwohdisohn Kristian nan senturi keiou?
14 Ma towe kan kin mourki kosonned en Krais, eri mwomwohdisohn Kristian kan en mahs kin paikihda minimin limpoak ehu, me saledeksang lamalam lemeidihd, lamamlam en kadeik, oh mwalauhn me rek nan sinakoke en rahn oko. Tohn mwomwohdiso kapw pwukat ele pepehm me re momourki “kosonned en aramas saledek kei”!
15. Ia ekei en Sehdan nannati kan mahs en kasaminehla mwomwohdisohn Kristian?
15 Ahpw, Sehdan kin sosohng en kasaminehla nan mwomwohdisohn Kristian, duwehte ah kasaminehla wehin Israel. Wahnpoaron Pohl panawki duwen aramas kan me pahn mwomwen kidien wel me pahn “pitiheki me pwoson akan lokaia likamw” oh re pahn kaloke pelin sihpw kan en Koht. (Wiewia 20:29, 30) Pohl kin uhwong pelien lamalam en Suhs, me kin sosohng en kawelialekihdi kosonned saledek en Krais liduhn Kosonned en Moses, me pweidaher rehn Krais. (Madiu 5:17; Wiewia 15:1; Rom 10:4) Mwurin kaimwseklahn wahnpoaron kan mehla, sohte me kak irehdi soangen uhwong padahk mehlel wet. Eri saminlahn kaudek reklahr wasa koaros.—2 Deselonika 2:6, 7.
Kristendom Kasaminehla Kosonned en Krais
16, 17. (a) Samin dahkei pwarada nan Kristiandom? (b) Iaduwen kosonned en Sarawi en Kadolik kin kawehla lamalam me pid wendipene?
16 Me duwehte pelien lamalam en Suhs, samin pil mihla ni mwohmw tohto nan Kristiandom. Pali wet pil mihla pahn padahk likamw kan oh tiak samin. Oh e nanti koaros en pere nah kan sang lamalam kan en liki kin pak tohto wia mehkot suwed ong kaudek mwakelekel. Kosonned kan me nohn lemeidihd oh sapwung ong Pwuhk Sarawi pil wie tohtola.
17 Sarawi en Kadolik me keiou ni ah wiahda kosonned tohtoie ni pali en sarawi. Kosonned pwukat me keiou sapwung ni ah kin pidada wendipene. Nin duwen pwuhko Sexuality and Catholicism, sarawi wet kin alehda padahk en Krihk en Stoicism, me kin sapwungki soangen insenamwahu koaros. Sarawi wet eri kin padahngki me insenamwahu en wendipene, me kin wiawi nan pwopwoud, me dipan. (Kaparekiong Lepin Padahk 5:18, 19.) Dene wendipene kin wiawihongete wiada seri, sohte mehkot tohror. Ihme karehda kosonned en sarawio kin sapwungki doadoahngki mehn kauhdi neitik me dene dihp toutou ehu met, oh ekei pak kin anahne sounpar tohto me emen en koluhkila met. Pil ehu, samworou kan sohte kak pwopwoud, kosonned ehu me karehda kekeiradahn nenek, iangahki wiekau kisin seri kan.—1 Timoty 4:1-3.
18. Dahme kin imwikihla tohtohlahn kosonned en pelien sarawi?
18 Nin doken kosonned en sarawio tohtohla, re intingdi nan pwuhk kan. Mepwukat eri tepiada kasohwe oh men siksang Paipel. (Pil kilang Madiu 15:3, 9) Duwehte pelien lamalam en mehn Suhs, pelien lamalam en Kadolik sohte kin likih pwuhk en sampah kan oh kin inda me e wia keper ehu. Lamalam wet pil daulihla dahme Paipel kin kosoiaki ire wet. (Eklesiasdes 12:12; Kolose 2:8) Jerome, emen souninting en sarawi nan senturi kapahieu C.E., kosoia: “Maing Kaun, ma I pahn naineki de wadek pwuhk en sampah, I kahmamkinuhkala.” Kedekedeo, sarawio eri kin kasawih pwuhk kan—pil iangahki pwuhk kan me sohte kin kosoia mehkan me pid sarawi. Ihme karehda sarawio pil tehkada en emen sounonopki nan wehwe me adaneki Galileo ah intingihdi me sampah kin pidakih ketipino. En sarawio kin ngidingidki en ahneki manaman pohn mehkoaros—pil iangahki pelien sains me pid nan wehwe—kin kihsang en aramas pwoson Paipel ahnsou reirei.
19. Iaduwen wasa kan me padire kan kin mihe kin wiahda soangen kaunda lemei kan?
19 En sarawio kin wiahda-kosonned kan kin rekla nan wasa kan me padire kan kin mihe, wasa kan me re kin katohreirailla sang koasoandi en sampah pwehn mouren semwehmwe. Soangen wasa pwukat en Kadolik tohto kin peikiong “Kosonned en Ohl Sarawi Benedict.” Eden kaun en padire pwukat (abbot) (lepin lokaia me kohsang lokaiahn Aramaic me kin wehwehki “sahm”) kin kaunki manaman unsek. (Pil kilang Madiu 23:9.) Ma padire men pahn ale kisakis ehu sang rehn ah pahpah oh nohno, kaun en irail pwukat pahn koasoanehdi ma padireo de emen padire tohror pahn alehdi kisakiso. Liki ah kin kadeik mehkan me suwed, ehu kosonned me kin irehdi koskosoipene oh kamwan kan, kosoia: “ Tohnpadahk kan endehr wia soangen kosoi pwukat.”
20. Dahme kasalehda me pelien Prohs kin pil alehda soangen manaman kan me sohte kohsang Pwuhk Sarawi?
20 Pelien lamalam en Prohs, me sosohng en kawekila padahk sapwung kan en pelien Kadolik, pil mwuhr duwehla ni ah kin wiahda kosonned lemei kan me sohte kin poahsonda pohn kosonned en Krais. Karaspe ehu, John Calvin me wia emen kaun en mwekid wet eri adanekihla “sounkou kosonned en Sarawi kapw.” E kaunkihda Geneva kosonned tohtoie me kohsang “Elder kan” me ahneki “ohpis,” Calvin kosoia, “en tetehk mour en aramas koaros.” (Pil kilang 2 Korint 1:24.) Pelien lamalamo kin kaunda imwen mwenge kan oh koasoanehdi dahnge me aramas pahn kosoia. Mie kalokolok me kin kohwong soangen sapwung kan duwehte koul oh kalek en sampah.b
Mehn Kasukuhl Duwen Sapwung en Kristendom
21. Ia lipwen ahn Kristiandom kin ‘daulihla mehkan me intingdiehr’?
21 Kosonned pwukat oh kehkehlik pwukat kin pere Kristiandom sang saminlahn kaudek? Soh weksang met! Rahnwet Kristiandom pwalpeseng wiahda pwin en sarawi epwikih kei, ekei me nohn lemeidihd ah ekei kin mweidala soangen wiewia koaros. Irail koaros, ni ahl koaros, ‘daulihla dahme intingdiehr,’ ni arail mweidong lamalam en aramas en kaweid aramas kan oh liderehda kosonned sang powe.—1 Korint 4:6.
22. Dahme karehda ohlahn Kristiandom sohte kin wehwehki me met iei kaimwseklahn kosonned en Krais?
22 Ahpw, poadoapoad en kosonned en Krais sohte wia mehkot me imwila suwed. Siohwa Koht sohte pahn mweidong aramas en katokehdi kosonned sang powe. Kosonned en Kristian kin wie manamante rahnwet nanpwungen Kristian mehlel kan, oh irail pwukat kin ahneki kapai en momourki kosonned pwukat. Ahpw mwurin atail tehkpene dahme pelien lamalam en Suhs oh Kristiandom wiahiong kosonned sang powe, kitail kak medemedewe, ‘Iaduwen atail kak mourki kosonned en Krais oh ni ahnsouwohte liksang lidip en kasaminehkihla Mahsan en Koht lamalam oh kosonned en aramas me kin kasokehla ngehnin kosonned sang powe? Lamalam touparek dah kosonned en Krais en kamwekidki loalatail rahnwet?’ Artikel en mwuri pahn sapeng peidek pwukat.
[Nting tikitik kan me mi pah]
a Mehn Parisi kan me keiou pwukoahki wiawidahn pelien lamalam en Suhs me mihela nan rahnpwukat, ihme e sohte kapwuriamwei me pelien lamalam en Suhs kin raparapahki en pitsang keinapw kan me re kapataiong kosonned en Sapat. Karaspe ehu, emen me pwarek imwen wini en mehn Suhs ni rahn en Sapat pahn diarada me elevator (kisin pere nan ihmw poahsoke kan me kin wahsang emen ni poahsoke keiou kohla poahsoke kan powe) kin pein uhdi ni poahsoke koaros pwe me dakeo endehr wia “doadoahk” dipan en padik poatin en kisin pere wet. Ekei toahkte en pelien lamalam wet kin intingihkihda doarepwehn wini ink kan me pahn salongala mwurin rahn kei. Pwekihda? Mishnah kin kosoia me inting iei “doadoahk ehu,” ahpw e kawehwe “inting” me e kin kihdi kilel poatoapoat ehu.
b Servetus, me uhwong ekei padahk kan en Calvin, isihsla pwehki dene ah lamalam me weksang arail.
Iaduwen Komw Pahn Sapeng?
◻ Ia mouren kosonned en Krais?
◻ Iaduwen mwomwen en Sises padahk kin weksang en Parisi kan?
◻ Iaduwen Sehdan kin doadoahngki ngehnin epwenki wiahda kosonned lemei kan, pwehn kasaminekihla Kristiandom?
◻ Ia ekei lipwalipw mwahu me momourki kosonned en Krais kin kapwarehda?
12. (a) Dahme karehda kitail endehr lemeleme me Krais kin mweidala soang koaros en wiawi? (b) Dahme kasalehda me wiahda kosonned tohtoie kin pil wiahda karepe tohtoie en pitsang kosonned pwukat?
[Kilel nan pali 12]
Sises kin doadoahngki Kosonned en Moseso ni materek oh mahk