Kosonnedo Mwohn Krais

“Ia uwen ei poakohng sapwellimomwi kosonnedo! I kin medemedewe sang nimenseng lel nipwong.”—⁠MELKAHKA 119:⁠97.

1. Dahme kin kamwekid mwekimwekid en usu kan nanleng?

SANGETE ahnsou me e tikitik, Sohp ele kin pwuriamweiki ah kilang usu kan nanleng. Ele, ah pahpa oh nohno kin padahdkiong eden usu kan nanleng oh dahme re esehki duwen koasoandi kan me kin kamwekid usu kan nanleng. Pwehki, mehn mahs kan kin doadoahngki mwekid poatopoat en usu pwukat pwehn esehki wekwekideklahn ahnsou kan. Ahpw ahnsou kan koaros me e kin pwuripwuriamweiki usu pwukat, Sohp sohte ese ia kehl manaman kan me kin kolpene usu pwukat. Ihme karehda, e sohte kak sapeng ni ahnsou me Siohwa kalelepek reh: “Ke ese duwen koasoandi kan en mwekid en pahnlahng?” (Sohp 38:​31-33, The New Jerusalem Bible) Ehi, usu kan kin mwekimwekidki kosonned kan-kosonned kan me inenen pwung oh oaretik me karehda saindis kan en rahnpwukat sohte kak uhdahn wehwehki mengihtik parail.

2. Dahme kitail kak indaki me kapikipik koaros kin mwekidki kosonned?

² Siohwa iei Sounketikihda Kosonned Lapalapie nanleng oh sampah. Sapwelime doadoahk kan koaros kin mwekimwekidki kosonned.Sapwelime Ohl koampoake, “mehseni en kapikipik koaros,” kin lelepek peikiong kosonned en Semeo mwohn lahng oh sampah kapikipikda! (Kolose 1:15) Tohnleng ko kin pil mwekidki kosonned. (Melkahka 103:20) Mahn akan pil kin mwekidki kosonned kan ni arail kin peikiong kehkehlik kan me arail Sounkapikada ketikiohng loalerail.​—⁠Lepin Padahk 30:​24-28; Seremaia 8:⁠7.

3. (a) Dahme karehda tohnsampah anahneki kosonned? (b) Wiepe dah me Siohwa kin kaweidki wehin Israel?

³ Ia duwen tohnsampah? Mendahki kitail kin paikihda soangen kisakis duwehte loaloakong, tiak mwakelekel, oh iren pali ngehn, kitail anahnehte kosonned sang powe pwehn kaweid kitail ni atail doadoahngki koaiok pwukat. Tepin atail pahpa oh nohno, Adam oh Ihp, me unsek, ihme karehda re anahnehte kosonned malaulau kei en kaweid ira. Ara limpoak ong Samara nanleng pahn kihong ira kahrepe mwahu en perenki peik. Ahpw re sapeik. (Senesis 1:​26-28; 2:​15-17; 3:​6-19) Pwehki met, neira seri kan wiaehr aramas dipan kei me anahne kosonned tohto pwehn kaweid irail. Ahnsou dower powe, Siohwa ni limpoak kaitarahla anahn wet. E ketikihong Noha kosonned kan me Noha anahne kiohng ah peneinei. (Senesis 9:​1-7) Sounpar epwiki kei mwuri, ki Moses, Koht ketikihong wei kapw Israel kosonned oaretik, intingda ehu. Met iei keioun ahnsou me Siohwa kaweid wei ehu pwon ki kosonned sarawi. Kasawih kosonnedo pahn sewese kitail en wehwehkihla duwen pwukoah kesemwpwal me kosonned sarawi kin wiahiong nan mour en Kristian rahnwet.

Kosonned en Moses​—⁠Ia Karehpe

4. Dahme karehda e wia apwal ehu ohng kadaudek en Eipraam pilipilda kan en kapwarehda Kadaudek inoudao?

⁴ Wahnpoaron Pohl, emen tohnsukuhl loal en Kosonnedo, kalelepek: “Eri, dahme karehda Kosonnedo wiawihkihda?” (Kalesia 3:19) Pwehn sapeng peidok wet, kitail en tamanda me Siohwa ketin inoukihong koampoakepah Eipraam me emen Kadaudek pahn kohsang nan ah lain en peneinei me pahn wahdo kapai laud ong wei kan koaros. (Senesis 22:18) Eri wasaht mie kahpwal ehu: kadaudek en Eipraam pilipilda kan, mehn Israel kan, kaiden koaros kin poakohng Siohwa. Ni ahnsou kan dower powe, me tohto rehrail kasalehda me re keptakai, oh kangohdi​—⁠ekei sohte men ale kaweid! (Eksodus 32:9; Deuderonomi 9:⁠7) Ohng soangen aramas pwukat, iang mih nanpwungen sapwelimen Koht aramas kan kin ihte pwehki re ipwidihong loale, kaiden sang arail pilipil.

5. (a) Dahme Siohwa padahkiong mehn Israel kan ki Kosonned en Moseso? (b) Iaduwen Kosonnedo wiawihda pwehn kamwekid wiewiahn irail me kin peikiohng?

⁵ Iaduwen soangen aramas pwukat kak kapwarehda oh paikihda Kadaudeko me inoupe wiawiahda? Siohwa padahkiong irail kosonnedo, ahpw e sohte kamwekid irail duwehte misihn robot kei. (Melkahka 119:​33-35; Aiseia 48:17) Ni mehlel, lepin lokaiahn Ipru ohng “kosonned,” toh·rahʹ, kin wehwehkihong “kaweid.” Dahme e kin padahkki? Keiou e padahkiong mehn Israel kan arail anahne Mesaia, me pahn pwain irail sang nan arail irair dipan. (Kalesia 3:24) Kosonnedo kin pil padahngki duwen en lahn Koht oh en peik. Me parekiong inoun Eipraam, mehn Israel kan pahn wia sounkadehdehn Siohwa ohng wei kan koaros. Eri Kosonnedo anahne padahkiong irail irairen tiak ihle, me pahn kawauwih Siohwa; e pahn sewese mehn Israel kan en katohre irailwei sang wiewia samin en wei kan me mih limwarail.​—⁠Lipai 18:​24, 25; Aiseia 43:​10-12.

6. (a) Kosonned depe mih nan Kosonned en Moseso, oh dahme karehda kitail sohte kak inda me kosonned pwukat me tohto? (Kilang footnote.) (b) Loaloakong dah kitail kak alehsang atail sukuhlki Kosonned en Moseso?

⁶ Eri, e sohte kapwuriamwei, me Kosonned en Moseso kin audaudki kosonned tohto​—⁠pohnangin kosonned 600.a Kosonned inting wet kin kamwekid pelien kaudek, koperment, tiak mwakelekel, kopwung pwung, iangaki mwenge oh mwakelekel. Eri, met kin wehwehki me Kosonnedo ihte kin wia kaweid oh kehkehlik kei me sohte moure? Soh doulul! Onopki Kosonned wet kin karehong emen en wehwehkihla sapwelimen Siohwa irair limpoak kan. Tehk duwen ekei karaspe kan.

Kosonned Ehu me Audaudki Mahk-Kalahngan oh Limpoak

7, 8. (a) Iaduwen Kosonnedo kin kasalehda mahk oh limpoak? (b) Iaduwen Siohwa doadoahngki Kosonnedo ni mahk me pid Depit?

⁷ Kosonnedo kin kasalehda mahk-kalahngan oh limpoak, keiou ohng me semwehmwe de luwet kan. Liohdi kan oh seri sopwoupwou kan kin ale pereparail. (Eksodus 22:​22-24) Mahn en doadoahk kan kin perepersang tiak lemei. Wauneki pwungen sapwen emen pil mie. (Deuderonomi 23:10; 25:⁠4) Nin doken Kosonnedo kin kihda kalokpen kamaramas kamakamla, e kin kaslehda mahk ong emen ma e depweikihla kemehla emen. (Nempe 35:11) E sansal me, sounkopwung kan en Iarael ahneki pwung en koasoanehdi kalokolok kan ong sapwung kan me emen wiahda, me pahn poasohnda pohn irair en me wiahda sapwungo.​—⁠Kaparekiong Eksodus 22:7 oh Lipai 6:​1-7.

⁸ Siohwa ketikihda mehn kalimeng ong sounkopwung kan en kapwaiada teng Kosonnedo ma konehng oh kadek ma anahn. Mahk kohwong Nanmwarki Depit, me wiahda dipen kamwahl oh kamaramas. Met sohte wehwehki me e sohte ale kalokpe, pwe Siohwa sohte pere ih sang imwila suwed me kohsang dipeo. Ahpw, pwehki inoun Kosonnedo oh pwehki Depit kin wia ohl emen me kin kasalehda mahk oh e pil ahneki lamalam en koluhla, e sohte kamakamla.​—⁠1 Samuel 24:​4-7; 2 Samuel 7:16; Melkahka 51:​1-4; Seims 2:⁠13.

9. Iaduwen limpoak kin pidada nan Kosonned en Moseso?

⁹ Kapataiong met, Kosonned en Moseso kin kasalehda limpoak. Medewehla ma ehu wehi ahnsouwet kin ahneki kosonned ehu me anahne towe kan en kasalehda limpoak! Ihme karehda, Kosonned en Moseso sohte ihte irehdi kamaramas; e kehkehlikki: “Ke en poakohng mehn mpomw duwehte omw kin poakohng pein uhk.” (Lipai 19:18) E sohte ihte kalikdi mwamwahleki irail mehn keiru kan; e kehkehlikki: “Poakohng irail duwehte amwail kin poakohng pein kumwail. Kumwail en tamataman me kumwail wia mehn liki kei nan wehin Isip mahso.” (Lipai 19:34) E sohte ihte irehdi kamwahl; e kehkelikkiong ohl pwopwoud kan en kaperenda arail pwoud lih kan! (Deuderonomi 24:⁠5) Nan pwuhk en Deudoronomi kelepw, me lokaiahn Ipru kin kasalehda irair en limpoak me kin kadoadoahk pak 20 samwa. Siohwa ki ketin kasalehong mehn Israel kan sapwelime limpoak​—⁠mahso, ahnsouwet, oh ahnsou kohkohdo. (Deuderonomi 4:37; 7:​12-14) Mehlel, kehkehliko me keiou lapalap nan Kosonned en Moses iei: “Eri, ke en poakohng Kauno (Siohwa) omw Koht sang nan mohngiongomw unsek, ni ngenomw unsek, oh ni omw kehl koaros.” (Deuderonomi 6:⁠5) Sises mahsanih me kosonnedo pwon kin poahsonda pohn kehkehlik wet, iangahki kehkehlikko en poakohng mehn impen emen. (Lipai 19:18; Madiu 22:​37-40) Ihme e sohte kapwuriamwei en sounmelkahkao intingihdi: “Ia uwen ei poakohng sapwellimomwi kosonnedo! I kin medemedewe sang nimenseng lel nipwong.”​—⁠Melkahka 119:⁠97.

Doadoahngki Sapwung Kosonnedo

10. Iaduwen mehn Suhs kan, ohng pali laud, kin wiahiong Kosonned en Moseso?

¹⁰ Eri, ia uwen kansensuwed, pwe mehn Israel kan sohte kalahnganki Kosonned en Moseso! Aramas kan sapeikiohng Kosonnedo, pohnsowehla, oh manokehla duwen Kosonnedo. Re kasaminehkihla kaudek mwakelekel wiewiahn kaudek kasaut kan en wei teikan. (2 Nanmwarki 17:​16, 17; Melkahka 106:​13, 35-38) Oh re kamahmkihla Kosonnedo ni ahl teikan.

11, 12. (a) Iaduwen pwihn en kaune en lamalam kin kawehla kosonnedo mwurin ahnsoun Esra? (b) Dahme karehda sounkawehwe kan en kosonnedo pehm me e konehng en “wiahda kehl ehu oh kehlepene Kosonnedo”?

¹¹ Ekei sapwung kan me wiawihong Kosonnedo kin kohsang rehn irail kan me kin kose me re kin padahngki Kosonnedo oh kolokol. Met wiawi mwurin rahn akan en souninting lelepeko Esra en senturi kalimau B.C.E. Esra kin peiohng kelail mwekid samin en wei teikan oh kangoangehkin aramas kan en wadek oh padahngki Kosonnedo. (Esra 7:10; Nehmaia 8:​5-8) Ekei sounpadahk kan en Kosonnedo kin kose me dene re kin idawen nan lipwen Esra oh wiahda kosonned me adaneki “Sinakoke Lapalap.” Ehu kosoi nan kosonned wet iei: “Wiahda kehl ehu kelekihpene Kosonnedo.” Sounpadahk pwukat kosoia me dene Kosonnedo kin rasehng metwel kesemwpwal ehu. Pwe emen endehr kotehla metwel wet ni ah pahn kawehla eh kosonned kan, re pil doula wiahda kosonned teikan, me iei “Kosonnedo ni Lokaia,” pwehn pere aramas kan sang wiahda soangen sapwungo.

¹² Ekei ele pahn inda me kaun en mehn Suhs kan pwung ni arail ahneki soangen lamalam wet. Mwurin rahn akan en Esra mehn Suhs kan mihla pahn kaundahn mehn likih kan, keiou mehn Krihs. Pwehn peiong padahk en Krihk oh arail tiak kan, pwihn en kaun en lamalam ehu eri pwarada sang nanpwungen mehn Suhs kan. (Kilang koakono “Kaun en Pelien Lamalam en Mehn Suhs akan.”) Kedekedeo ekei pwihn pwukat kin siaipene oh pil daulihla koasoandi en samworoun Lipai nin duwen sounpadahk en Kosonnedo. (Pil kilang Malakai 2:⁠7.) Impen sounpar 200 B.C.E., kosonned ni lokaiao mihlar nan mouren mehn Suhs kan. Nin tepio kosonned pwukat sohte intingdi, pwe re de parekiong Kosonned intingo. Ahpw kedekedeo, lamalam en aramas mwowehla lamalam en Koht, ihme kedekedeo “kehl” wet uhdahn kawehla “metwelo” me e pahn pere.

Samin en Pelien Parisi

13. Iaduwen ekei kaun en lamalam en mehn Suhs kin inda me dene e pwung en wiahda kosonned tohto?

¹³ Sounkawehweh kan en Kosonnedo kin inda me dene pwehki Torah, de Kosonned en Moseso, unsek, e audaudki pasepeng ong peidek koaros me pwarada. Lamalam wet sohte konehng. Ni mehlel, e kihong sounkawehwe kan en Kosonnedo manaman en doadoahngki madamadau en aramas, oh wiahda mwohmwen me Mahsan en Koht me poahsonehda kosonned kan me pid soang koaros​—⁠ekei kin doke pein emen, ah meteikan me sohte katepe.

14. (a) Iaduwen kaun en lamalam en mehn Suhs kan kin kalaudehla oh kasapwungehla padahk en Pwuhk Sarawi duwen en tohrorsang mehn liki kan? (b) Dahme kasalehda me kosonned kan me sounkawehwehn kosonned ko wiahda sohte kak pere mehn Suhs kan sang lamalam en peiken kan?

¹⁴ Pwurpwurehng kaun en lamalam kan kin ale padahk en Pwuhk Sarawi oh kadoadoahngki daulihla. Karaspe ehu, Kosonned en Moseso kin kosoia duwen en tohrorsang wehi kan, ahpw sounkawehwe kan en Kosonnedo kin suwedki soang koaros me pid irail me kaiden mehn Suhs. Re padahngki me dene mehn Suhs men endehr pwilikihdi nah mahn akan ni imwen Mehn Liki men, pwehki Mehn Liki kan “kin nenekiohng mahn akan.” Lih en Suhs men sohte mweimwei ong en sewese kaneitikih lihen Likih men pwehki e pahn “sewese kaneitikihdi seri men ong pwongih dikedik en eni. Pwehki re sohte kin pwungki mwadong en mehn Krihk kan, sounkawehwe kan en Kosonnedo kalikdi soangen mwadong koaros. Poadoapoad kasalehda me soang pwukat koaros sohte pere mehn Suhs kan sang padahk en Mehn Liki. Ni mehlel, pein mehn Parisi kan eri kin padahngki padahk en Krihk me soul (aramas) sohte kak mehla!​—⁠Esekiel 18:⁠4.

15. Iaduwen kaun en lamalam en mehn Suhs kan kin kawehla kosonned me pid mwakelekel oh ngangar suwed?

¹⁵ Mehn Parisi kan pil kawehla kosonned en kamwakel. Dene Parisi kan kak kamwakelehda ketipino ma re ahneki ahnsou mwahu ong met. Arail kosonned kin kosoia me dene ma emen pahn pwand en “kainen” e pahn saminla! Widoud peh wiahla tiak oaritik ehu, ki kosonned kan ong menia peh me ke pahn widen mahs oh mwomwen amw pahn widen. Dene lih kan me keiou samin. Me poahsonda pohn kehkehlik en Pwuhk Sarawi duwen endehr “karanih” ni pali uduk (ni mehlel kosonned ehu me kin irehdi ngangar suwed), sounkawehwe kan en Kosonnedo kin kosoia me ohl pwopwoud men endehr alu mwurin ah pwoud liho; oh en pil dehr lokaiaiohng nan wasahn netinet kan.​—⁠Lipai 18:⁠6.

16, 17. Iaduwen kosonned ni lokaiao kin kalaudehla kehkehlik duwen en kawauwih Sapat en wihk, oh dahme met kin imwikihla?

¹⁶ Me keiou suwed iei mwamwahllahn palingehn me kosonned lokaiao wiahiong kosonned en Sapato. Koht ketikihong Israel kosonned mengei ehu: Endehr doadoahk rahn kaisuh en wihko. (Eksodus 20:​8-11) Ahpw, kosonned ni lokaiao kawehwehda soangen doadoahk tohror keinapw kan, iangaki pirehdi de sapwadada pwukopwuk ehu, dehkda deidei riau, intingihdi mesen inting en Ipru riau, oh me pil duwehte met. Eri ehu ehu soangen kosonned pwukat pil anahne kosonned tohto teikan. Pwukopwuk dahieu me keinapw oh menia me mweimwei? Kosonned ni lokaiao kin poahsonda pohn lamalam en aramas. Kamwahulahn emen kin wia doadoahk me keinapw. Karaspe ehu, e keinapw en kamwahuwihala pehn emen me ohla ni rahn en Sapat. Ohl emen me ngih medek kak doadoahngki pinike pwehn kiohng nemen kene mwenge, ahpw e sohte pahn mihk pinikeo nan ngiho. Pwe met kak kamwahuwihala ngiho!

¹⁷ Eri pwehki e mihla pahn kosonned en aramas epwiki kei, kosonned en Sapato sohla menemene ni palingehn ong mehn Suhs kan. Ni ahnsou me Sises Krais, “Kaun en sapat,” wiahda manaman kapwuriamwei ni rahn en Sapat, sounkawehwehn kosonnedo oh Parisi kan sohte mwekidki met. Re insenohkite me dene e pohnsowehla arail kosonned kan.​—⁠Madiu 12:​8, 10-14.

Sukuhlkisang Sapwung en Parisi kan

18. Dahme wiawihong Kosonned en Moseso ni arail kin kapataiong kosonned ni lokaia oh tiak kan? Karasahda.

¹⁸ Ni mwotomwot, kitail kak inda me kosonned pwukat oh tiak kan me re kapataiong pasdiohngehr Kosonned en Moseso duwehte mpwun me kin pasdiohng pahn sohp. Emen me waraneki sohp kin doadoahk laud pwehn kihsang mahn pwukat pwe re kin kapwandehla sohpo oh re kin pil kawehla litepw me kin pere mer ni sohpo. Me rasehng met, kosonned ni lokaiao oh tiak kan kin katoutouwihala Kosonnedo oh kamengeilahng kadoadoahk sapwung. Ahpw, sounkawehwehn Kosonnedo sohte kin kihsang soangen kosonned soh katepe pwukat, ah re kin kapataiohng me tohto sang. Ni ahnsou me Masaia kohdo pwehn kapwaiada Kosonnedo, “sohpo” inenin dirkihla “upwun” me e kereniong mwowikihdi! (Pil kilang Lepin Padahk 16:25) Kaun en lamamlam pwukat sohte pere inoun Kosonnedo, ahpw re wiahda dihp en kasapwunge ni arail kahmahmkihla. Eri, dahme karehda arail “kehl” en kosonned kan sohte pweikihda?

19. (a) Dahme karehda “kehlo me kapilpene Kosonnedo” sohte doadoahk? (b) Dahme kasalehda me kaun en lamalam en mehn Suhs kan sohte ahneki pwoson mehlel?

¹⁹ Kaun akan en Suhs sohte wehwehki me peio me kin pelian sapwung kin wiawi nan mongiong ah kaiden nan pwuhk en kosonned kan. (Seremaia 4:14) Mehn kapir ong en kana iei limpoak​—⁠limpoak ong Siohwa, limpoak ong sapwelime kosonned oh poakohng sapwelime kosonned pwung kan. Soangen limpoak wet kin kapwarehda kailongki dahme Siohwa kin tateki. (Melkahka 97:10; 119:104) Irail ko me mongiongarail kin audaudki soangen limpoak wet kin kolokol arail lelepek ong kosonned kan en Siohwa nan sampah suwed wet. Kaun en pelien lamalam en mehn Suhs kan ahneki kapai lapalap en padahkih aramas kan pwehn kekeirada oh kamwekidada soangen limpoak wet. Dahme karehda re sohte kak wiahki met? Sansal me re sohte pwoson. (Madiu 23:​23, footnote) Ma re pwoson manaman en ngehnin Siohwa me e kak doadoahk nan mongiong en aramas pwoson kan, re sohte pahn anahne pehm me re pahn kaunda mour en aramas. (Aiseia 59:1; Esekiel 34:⁠4) Pwehki re sohte pwoson, re sohte kak padahkiwei pwoson; re katoutouwihkihla aramas kan pein arail kosonned kan.​—⁠Madiu 15:​3, 9; 23:⁠4)

20, 21. (a) Dahme lamalam lemei dihd kin wiahiong pelien lamalam en mehn Suhs? (b) Mehn kasukuhl dah kitail sukuhlkisang dahme wiawihong pelien lamalam en mehn Suhs?

²⁰ Kaun en mehn Suhs ko sohte kin kekeirada limpoak. Arail tiak kin kapwarehda soangen pelien lamalam me kin insenohkite mehkan en liki, me peik kin wiahte mwohmw ehu​—⁠oh e wiahla wasahn kaneitikiada mwalahun. (Madiu 23:​25-28) Arail kosonned kan kin kapwarehda soangen karepe tohto ong en kadeik meteikan. Ihme karehda mehn Parisi akalapalap kin leme me re ahneki en kawe pein Sises Krais. Re katiasang karepe keiou en Kosonnedo oh soikala Masaia mehlelo. E padahkiong weihn Suhs: “Eri, ke en ese pwe Tehnpas Sarawio pahn tehnla doulul.”​—⁠Madiu 23:38; Kalesia 3:​23, 24.

²¹ Ia mehn kasukuhlo ong kitail duwen met? E sansal me, lamalam me nohn lemei dihd sohte kin kekeirada kaudek mwakelekel en Siohwa! Ahpw met kin wehwehki me tohnkaudek kan en Siohwa rahnwet sohte kin kapwaiada kosonned kan lau ma kosonned pwukat intingdi nan Pwuhk Sarawi? Soh. Ohng pasapeng unsek, kitail en tehkpene iaduwen Sises Krais wiliankihdi Kosonned en Moses kosonned ehu me kapw oh mwahusang.

[Nting tikitik me mi pah]

Komw kak Kawehwe?

◻ Iaduwen kapikipik koaros kin mwekidki kosonned sarawi?

◻ Ia karepe keiou en Kosonned en Moses?

◻ Dahme kasalehda me nan Kosonned en Moseso kin mie mahk oh limpoak?

◻ Dahme karehda kaun en lamalam en mehn Suhs kan kin kapataiong kosonned tohtoie Kosonned en Moses, oh dahme met kin imwikihla?