Komw Anahne Kamehlele Padahk en Ipwsapahl en Ehu Mour Ong Nan Ehu Mour Tohrohr?
SOUNPADAHK en Krihk Plato kin kadokehpene pwupwudi nan limpoak ong ipwsapahl ong nan ehu mour tohrohr. E kamehlele me mwurin paliwahro mehla, dene soul, me sohte kak mehla, pahn mwesellahng wasa ehu me adaneki “wasa me mwohmw mwakelekel kan kin mihe.” Dene soul wet me sohte paliwere, kin mihmi wasao ahnsoukis, raparapahki paliwar kan. Ni ahnsou me mwuhr e ipwiohng nan ehu paliwar tohrohr, soulo kin tamanda eh inengieng wasao me mwohmw mwakelekel kan kin mihe. Nin duwen me Plato koasoia, aramas kan kin pwupwudi ong nan limpoak pwehki re kin kilang rehn me re poakohngo mwohmw kaselelo me re tamanda oh kin raparapahki.
Kadehdehda Utupe oh Poahsone
Padahk en ipwsapahl ong ehu mour tohrohr kin kose me dene soul (mour) sohte kak mehla. Eri, tepin padahk en ipwsapahl ong ehu mour tohrohr kin kohsang aramas kan de wehi kan me kin kamehlele met. Pwehki poasoan wet, ekei kin lemeleme me e tepisang Isip en mahs. Mehteikan kin kamehlele me e tepisang Papilonia en mahs. Pwehn kahndandala kaudok en Papilonia, samworo kan en Papilonia kin kalaudehla padahk en wekilahn ehu mour ong ehu mour. Ihme kahrehda re kin kose me dene arail aramas ndand sarawi kan kin ipwsapahl sang kadaudok kan me ndand kan, me mehlahr.
Ahpw, nan India, me padahk en ipwsapahl ong nan ehu mour tohrohr ndandla. Mehn Hindu kan kin peipeiong kahpwal en soahng suwed kan oh lokolok me aramas nan sampah pwon kin lelohng. Re kin kalelepek, ‘Iaduwen mehpwukat kin parekiong padahk duwen Sounkapikapa pwung men?’ Irail kin song kapwungala uhpene nanpwungen pwungen Koht oh kahpwal akan oh saparek kan nan sampah. Kedekedeo, re wiahda kosonned ehu me re kahdaneki “kosonned en karma,” kosonned duwen soahng ehu me kin kahrehda mehkot oh ia imwilahn met—‘dahme aramas kamwerehdi, ihme e pahn dolung.’ Re wiahda mwomwen ire kei me kamwahu oh kasuwed nan mour en emen kin karehong en ale kating de kalokolok.
“Karma” kin wehwehki “wiewia.” Dene mehn Hindu men kin anehki karma (wiewia) mwahu ma e kin mour parekiong koasoandi en aramas oh kaudok oh karma (wiewia) suwed ma e sohte kin wia met. E wiewia, de karma, kin koasoanehdi eh mour en ahnsou kohkohdo nan ehu ehu ipwsapahl me e wia. Sounpadahk en aramas Nikhilananda koasoia: “Aramas koaros ipwikihdi pilahn en arail irair kan, me keieu wiawihda sang arail wiewia kan nan arail mour en mahs, ahpw arail irair en paliwar re kin sohsohkihsang arail pahpa oh nohno. Ohl emen [eri] kin pein pilahnihda imwilahn eh mour, soun wiahda pein imwin eh mour.” Ahpw, mehn akadeio iei en saledek sang koasoandi wet me kin ipwisang ehu mour wekiong ni ehu mour tohrohr oh en miniminiong Brahman—irairo me uhdahn pahn mehlella. Re kamehlele me met kak wiawi ni en emen pahn nantiong alehdi wiewia pwung oh loalokong tohrohr en Hindu.
Padahk en ipwsapahl eri kin poahsoanda pohn padahk me dene soul (mour) sohte kak mehla oh kin doadoahngki kosonned en karma. Kitail en kilang dahme Mahsen en Koht, Paipel, kin koasoiahki padahk pwukat.
Soul (Mour) Sohte Kak Mehla?
Pwehn sapengla peidek wet, kitail en soupeilahng manaman me keieu ile me kin koasoia ire wet—met iei Mahsen sarawi en Sounkapikadao. Nan tepin pwuhk en Paipel, Senesis, kitail sukuhlkihdi wehwe pwung en lepin lokaiahn waio “soul.” Me pid duwen kapikapikdahn tepin ohlo, Adam, Paipel mahsanih: “Kauno Koht eri ketikihda nesen pwehl ehu sang nanpwel oh ketin wiahkihda war ehu me mwomwen aramas. E ahpw ketikihong ni waro angin mour; ni ahnsowohte mour ahpw miehla ni paliweren aramaso.” (Senesis 2:7) E sansal me, lepin lokaiahn waio soul kaidehn mehkot me ohlo anehki loale ahpw soul iei ohlo. Lepin lokaiahn Ipru me kadoadoahk wasaht ong lokaiao soul iei neʹphesh. E pwarada pak 700 samwa nan Paipel, oh e sohte kin pid mehkot me tohrohr sang paliwaren aramas ahpw ahnsou koaros kin pid mehkot me sansal oh war.—Sohp 6:7; Melkahka 35:13; 107:9; 119:28.
Dahme kin wiawihong soul ni mehla? Tehk dahme wiawihong Adam, ahnsou me e mehla. Ni ahnsou me e dipada, Koht mahsanihong: “Ke pahn doadoahk oh kakerehdi pwudowomw, pwe ke en koadoahkihada wahn pwelen sampah, ke lao pwurehng wiepwella, me ke wiawihda sang ie. Pwe ke wiawihda sang pwehl oh ke pahn pwurehng wiepwella.” (Senesis 3:19) Medewehla, ia wehwehn met. Mwohn Koht kapikada ih sang pwehl, Adam sohte mie. Mwurin eh mehla, Adam pwurelahng irairohte me e sohte mie.
Ni lokaia mengei, Paipel kin padahngki me mehla iei peliali en mour. Nan Eklesiasdes 9:5, 10, kitail kin wadek: “Ei, me momour kan ese me re pahn mehla, ahpw me mehlahr akan sohte ese mehkot. Solahr keting ehu pahn kohieng irail; re manokonoklahr douluhl. Nantiong doadoahk laud ni soahng koaros me ke pahn wia met, pwe e sohte pahn mie wiewia, de lamalam, de loalokong, de erpit, nan wasahn me mehlahr akan—oh iei wasa me ke pahn kohla ie.”
Met kin wehwehki me mehlahr akan sohte kak wia mehkot de pehm mehkot. Re sohlahr kak medemedewe mehkot, oh solahr arail mehn kataman. Sounmelkahkao koasoia: “Kumwail dehr koapwoaroapwoarki me lapalap en sampah kan; pwe sohte emen tohrohr kak komourkumwailla. Ni ar kin mehla, re kin pwurehng wiepwella; oh ni ahnsowohte, ar koasoandi kan kin imwisekla.”—Melkahka 146:3, 4.
Paipel kin kasansalehda me ni mehla soul (mour) sohte kin pidelong nan ehu paliwar tohrohr, ahpw e kin mehla. Paipel mahsanih: “Emen soul me kin dipada, iei ih me pahn mehla.” (Esekiel 18:4, 20, New World Translation; Wiewia 3:23; Kaudiahl 16:3) Ihme kahrehda padahk me dene soul (mour) sohte kak mehla—poahsoan en padahk en ipwsapahl ong nan ehu mour tohrohr—sohte kin diarek nan Paipel. Ma sohte utupe nan Paipel, eri padahko sapwung. Eri, dahme kin kahrehda lokolok kan me kitail kilang nan sampah?
Dahme Kahrehda Aramas Lokolongki?
Kahrepen tohnsampah kin lokolok pwehki sohunsek me kitail koaros sohsohkihsang dipen Adam. Pwuhk Sarawi mahsanih: “Dihp tepidohng sampah sang rehn aramas tehmen, ahpw tialahng mehla. Eri, mehla lelohngehr aramas koaros, pwe aramas koaros dipadahr.” (Rom 5:12) Pwehki atail ipwisang Adam, kitail koaros kin soumwahuda, mahla oh mehla.—Melkahka 41:1, 3; Pilipai 2:25-27.
Pil ehu, kosonned en Sounkapikadao iei “Kumwail dehr pitih pein kumwail; pwe sohte emen kak pitih Koht. Pwe mehkot me aramas pahn padokedi, ihme e pahn dolung. Ma e padokedi nan mwetuwel en paliwere ineng en paliwar, e pahn dolungasang mehla; a ma e padokedi nan mwetuwel en ngehn, e pahn dolungasang rehn ngehno mour soutuk.” (Kalesia 6:7, 8) Ihme kahrehda, emen me kin mourki mour samin pahn kahrehong ih nsensuwed, liseian mwahl oh soumwahu en wasahn kaparapar. Makasihno me adaneki Scientific American koasoia: “Persent 30 en kanser keper kan [nan United States] kin keieu kohsang simok, oh persentohte kin pil kohsang mwomwen en emen mour, keieu dahme e kang oh eh sohte kin eksersais.” Ekei kahpwal akan me kin karehda lokolok kin kohsang en aramas kin apwalih suwed sampah—Kaudiahl 11:18.
Ehi, aramas me pwukoahki pali laud en arail lokolok kan. Ahpw, pwehki soul (mour) kin kak mehla, kosonned en ‘dolung dahme ke padokedi’ sohte kak kadoadoahk pwehn kadokehpene lokolok en aramas ong karma (wiewia)—de wiewia kan en mour me emen anehki mahso. Paipel mahsanih: “Pwe ni emen eh pahn mehla, e kin maiaudahsang pahn manaman en dihp.” (Rom 6:7, 23) Ihme kahrehda wahn dihp sohte doke mour mwurin mehla.
Sehdan me Tepil kin pil kahrehda kalokolok tohto. Ni mehlel, sampah wet kin mihmi pahn manaman en Sehdan. (1 Sohn 5:19) Oh nin duwen Sises Krais kohpada, Sapwellime tohnpadahk kan pahn ale ‘kailok sang rehn aramas koaros pwehki mwareo.’ (Madiu 10:22) Pwehki met, me pwung kan kin kalap lelohng kahpwal akan laud sang me suwed kan.
Nan sampah wet ekei wiewia kan kin wiawi me sohte kin sansal kahrepe kan. Sounweiren tang men me keieu marahra kak dipikelekel oh luhs nan weiren tango. Karis en sounpei kehlail ehu ele kak lohdi pahn sounpei luwet kan. Ohl loalokong men ele sohte kak alehdi doadoahk mwahu ehu oh ih eri duhpekla. Aramas kan me kin wehwehki wiepen pisnes ele, pwehki irair kan, sohte pahn kak doadoahngki arail koahiek oh eri semwemwehla. Aramas loalokong kan ele pahn kalingeringerih irair ko me anehki manaman oh aramas pwukat sohlahr pahn perenkin irail. Dahme kahrehda met? Nanmwarki loalokong Solomon sapengki: “Pwe paisuwed kin lelohng aramas koaruhsie.”—Eklesiasdes 9:11.
Lokolok miher rehn tohnsampah mwohn mehn Hindu kan song en kawehwe dahme kahrehda e miehki. Ahpw mie koapwoaroapwoar en ehu ahnsou kohkohdo me mwahu? Oh koapwoaroapwoar dahieu Paipel kin kolokol ong me mehlahr kan?
Ahnsou Kohkohdo Ehu me Meleilei
Sounkapikadao inoukihda me ahnsou keren e pahn kaimsekla koasoandi en sampah en ahnsou wet me mih pahn manaman en Sehdan. (Lepin Padahk 2:21, 22; Daniel 2:44) Koasoandi en aramas pwung kapw ehu—“sampah kapw”—pahn uhdahn mehlella. (2 Piter 3:13) Ni ahnsouwo “sohte emen me kin kousoan nan sahpwo pahn kaulimkihla eh soumwahu.” (Aiseia 33:24) Medek en mehla pahn solahr, pwehki Koht “pahn kin ketin limwihasang pilen masarail koaros. Mehla solahr pahn wiawi, solahr mwahiei, solahr nsensuwed, solahr medek. Soahng mering kan sohralahr.”—Kaudiahl 21:4.
Me pid tohn sapwellimen Koht sampah kapwo me inoupe mie, sounmelkahkao kohpada: “Me pwung kan pahn koukousoan nan sahpwo oh re pahn sapwenikihla kohkohlahte.” (Melkahka 37:29) Pil ehu, me aktikitik kan “pahn paiamwahu oh popohl.”—Melkahka 37:11.
Mukundbhai, me artikel en mwowe koasoia duwe, meirlaier ni mehla ni eh sasairki inou kaselel kan en Koht. Ahpw, aramas rar kan me mehla, ni arail sehse Koht, anehki koapwoaroapwoar en pirada nan soangen sampah kapw meleileio, pwehki Paipel inoukihda: “Aramas koaros, me mwahu oh suwed, pahn iasada sang mehla.”—Wiewia 24:15; Luk 23:43.
Lepin lokaiao “kaiasada,” kin kawehwe sang lepin lokaiahn Krihko a·naʹsta·sis, me kin wehwehkiong “pwurehng kesihnenda.” Ihme kaiasada kin pidada pwurehng komoursapahl mour en emen.
Sounkapikadahn lahng oh sampah anehki erpit me soh imwi. (Sohp 12:13) E sohte apwal ong ih en tamatamante mour en me mehlahr kan. (Tehk Aiseia 40:26.) Siohwa Koht kin pil diren limpoak. (1 Sohn 4:8) Ihme kahrehda, e kak doadoahngki sapwellime mehn kataman unsek, kaidehn pwehn kaloke me mehlahr akan, ahpw pwehn kapwureiraildohng mour nan paradais nin sampah ni soangen irairohte me re anehki mwohn ahr mehla.
Ong aramas rar kan duwehte Mukundbhai, kaiasada pahn wehwehki me re kak pwurehng tuhwong irail kan me re poakohng. Ahpw medewehla ia wehwehn met ong irail ko me momour ahnsou wet. Karasepe ehu, tehk duwen nein Mukundbhai pwutako me sukuhlkihdi padahk mehlel duwen Koht oh sapwellime kupwur kan. Ia uwen kansenamwahu ong ih en ese me eh pahpa sohte tengala nan koasoandi en mour en ipwsapahl me sohte imwi, me ehu ehu mour kin kapilipilkihpene me suwed oh lokolok! Ihme me e wiewia iei memeir ni mehla, awiawih ansoun kaiasada. Ia uwen kaperen ong ih en medemedewe me ehu rahn e kak ehukihong semeo dahme pein ih sukuhlkihsang Paipel!
Kupwuren Koht iei me “aramas koaros en ale komourparail oh marainkihla me mehlel.” (1 Timoty 2:3, 4) Met iei ansoun sukuhlki iaduwen kowe, iangahki aramas rar teikan me kin wiewia kupwuren Koht, kak mour kohkohlahte nan paradais nin sampah.—Sohn 17:3.
[Blurb nan pali 7]
“Paisuwed kin lelohng aramas koaruhsie.”—Eklesiasdes 9:11
[Koakon nan pali 6]
Irair en Koht oh Kosonned en Karma
Mohandas K. Gandhi kawehwe: “Kosonned en Karma me inenen apwal en liksang. Koht sohte anahne lidere. E pwilikihdi kosonnedo oh e mwomwen eri piseksang.” Gandhi diarada me met inenen kapwunod.
Ni pali teio, inou en kaiasadao kin kasalehda me Koht inenen kin nsenohki sapwellime kapikapik kan. Pwehn kaiasada emen ong mour nan paradais nin sampah, Koht pahn anahne ese oh katamanda soahng koaros me pid aramas meno. Ni mehlel, Koht kin nsenohki emen emen kitail.—1 Piter 5:6, 7.
[Kilel nan pali 5]
Ahn mehn Hindu mour en ipwsapahl
[Kilel nan pali 8]
Mahsen en Koht kin padahngki kaiasada