Mihmi Nin Sampah Ahpw Kaidehn Kisehn Sampah
“Kaidehn kumwail kisehn sampah, . . . sampah eh kin kailongkin kumwail.”—SOHN 15:19.
1. Ia madamadau en Kristian akan me kin pid sampah wet, oh iaduwen sampahwet kin kilangwong irail?
NI kaimwiseklahn pwong me Sises ketiketer rehn sapwellime tohnpadahk kan, e padahkiong irail met: “Kaidehn kumwail kisehn sampah.” Mehnia sampah Sises koasoi duwen? E soh mahsanih mwowe: “Pwe iei uwen Koht eh ketin loalloale sampah, me e ketikihdohki Sapwellime Iehros, pwe mehmen me kin pwosonla ih en dehr salongala, a en ahneki mour soutuk”? (Sohn 3:16) Inenen sansal me tohnpadahk pwukat kin iang kisehn sampah wet pwehki irail me tepin pwosonla Sises ong mour soutuk. Ahpw, dahme kahrehda, Sises ni ahnsowet padahkiong sapwellime tohnpadahk kan me irail en katohrohrsang sampah? Oh dahme kahrehda e pil kapataiong: “Eri, kaidehn kumwail kisehn sampah, iei kahrepen en sampah eh kin kailongkin kumwail”?—Sohn 15:19.
2, 3. (a) Kristian akan en dehr iang mehnia kisehn “sampah”? (b) Dahme Paipel mahsanih duwen “sampah” me Kristian akan en dehr werekiong?
2 Pasepeng ong peidek pwukat iei pwehki Paipel kin doadoahngki lepin lokaia “sampah” (Krihk, koʹsmos) ni ahl tohto. Ihme me kawehwehda nan artikel en mwowe, ekei pak Paipel kin doadoahngki lepin lokaia “sampah” ong aramas akan ni oaralap. Met iei sampah wet me Koht ketin loalloale oh me Sises pwoukihla. Ahpw, The Oxford History of Christianity koasoia: “‘Sampah’ iei lepin lokaia me Kristian akan kin doadoahngki ong mehkot me kin dohsang de kin uhwong Koht.” Iaduwen met me mehlel? Souninting en Kahdolik Roland Minnerath, nan nah pwuhk Les chrétiens et le monde kawehwehda: “Ni irair en kauwe, sampah kin wehwehki . . . wasa me koperment kan me kin uhwong Koht kin wia ahr wiewia kan me kin uhwong kaunda en Krais oh wiahla pwihn en imwintihti ehu me mih pahn manaman en Sehdan.” “Sampah” wet iei aramas akan me kin dohsang Koht. Kristian mehlel akan sohte kin kisehn sampah wet, oh sampah wet kin kailongkin irail.
3 Ni imwin keieun senturi, Sohn kin medemedewe duwen sampah wet ni ahnsou e ntingihdi met: “Kumwail dehr poakohng sampah, de dipwisou me mihmi nin sampah. Pwe ma kumwail kin poakohng sampah, poakepen Sahmo sohte mi loalamwail. Pwe mepwukat koaros kisehn sampah: dipen ineng en uduk, oh mehkan me aramas kin kilang oh ahnehda, oh mehkoaros me mih nin sampah me aramas kin pohnmwahsohkihda—mehpwukat koaros sohte kohsang rehn Sahm, re kohsang nin sampah.” (1 Sohn 2:15, 16) E pil ntingihdi: “Kitail ese me kitail kisehn Koht, mehnda ma sampah unsek mi pahn manaman en Me Suwedo.” (1 Sohn 5:19) Pein Sises kahdaneki Sehdan “kaunen sampah wet.”—Sohn 12:31; 16:11.
Kekeiradahn Wehi Kehlail kan
4. Iaduwen Wehi Kehlail kan miehla?
4 Aramas nin sampah ni ahnsowo me kin dohsang Koht tepida wiawi ni ahnsou mwotomwot mwurin Nohliko ni mwehin Noha, ni ahnsou kadaudok en Noha sohlahr kaudokiong Siohwa Koht. Nimrod, iei emen me wiahda kahnimw oh wiahla “sounkesik men me kin uhwong Siohwa.” (Senesis 10:8-12, New World Translation) Ni ahnsowo, pali moron en tohnsampah kin wiahda oh kousoan nan wehi-kahnimw tikitik kan, oh ekei pak ekei kahnimw kan kin kohpene oh mahweniong kahnimw teikan. (Senesis 14:1-9) Ekei wehi-kahnimw kan kin powehdi kahnimw teikan oh irail uhd kehlailla oh kaunda pohn sahpw laud kan. Ekei me kin kaunda pohn sahpw laud kan kin uhd wiahla wehi kehlail kan.
5, 6. (a) Ihs me Wehi Kehlail isuh nan poadoapoad en Paipel? (b) Dahme kin karasaiong Wehi Kehlail pwukat, oh ahr manaman kin kohsang rehn ihs?
5 Kaun akan en Wehi Kehlail kan kin alasang Nimrod, oh irail pil sohte kin kaudokiong Siohwa, met pil sansal sang ni ahr lemei ong meteikan. Pwuhk Sarawi kin karasaiong Wehi Kehlail pwukat duwehte mahn lawalo kan, oh erein senturi kei, Pwuhk Sarawi kin kasalehda ihs Wehi Kehlail weneuwo me wia lipwalipw laud ong sapwellimen Siohwa aramas akan. Wehi Kehlail pwukat iei Isip, Asiria, Papilon, Medo-Persia, Krihs, oh Rom. Mwurin Rom, Paipel kohpadahr me Wehi Kehlail kaisuh pahn pwarada. (Daniel 7:3-7; 8:3-7, 20, 21; Kaudiahl 17:9, 10) Wehi Kehlail wet iei Anglo-America, me wiawihkihda Wehin Britain oh iangahki Wehin United States, oh mwuhr United States kehlailla sang Wehin Britain. Wehin Britain tepida kehlailla mwurin Wehin Rom sohrala.a
6 Pwuhken Kaudiahl kin karasaiong Wehi Kehlail isuh ko me ireirekdo duwehte moang kan en mahn lawalo me moang isuh me kohsang nansehd en aramas pingiping kan. (Aiseia 17:12, 13; 57:20, 21; Kaudiahl 13:1) Ihs me kin kihong mahn menet eh manaman? Paipel sapengki: “Drakono kihongehr mahn menet pein eh kehl, mwoale, oh eh manaman en kaunda wasa.” (Kaudiahl 13:2) Drakono iei Sehdan me Tepil.—Luk 4:5, 6; Kaudiahl 12:9.
Ketidohn Kaunda en Wehin Koht
7. Dahme Kristian akan kin koapworopworki, oh iaduwen met kin pidada ahr wiewia kan ong koperment kan en sampah wet?
7 Erein sounpar 2,000, Kristian akan kin kapakapki kapakap wet: “Mweimwi en pweida wasa koaros, kupwuromwi en kin wiawi nin sampah duwen eh kin wiawi nanleng.” (Madiu 6:10) Sounkadehdehn Siohwa kan kamehlele me Wehin Koht kelepw kak wahdohng sampah popohl mehlel. Irail kin tehk kanahieng kokohp en Paipel kan, oh irail kamehlele me kapakap wet pahn kereniong pweida, oh Wehio pahn ni ahnsou keren apwalih sampah wet. (Daniel 2:44) Pwehki irail kin utungada Wehi wet, irail kin sohpoupaliki wiewiahn koperment en sampah wet.
8. Iaduwen koperment kan kin mwekidki kaunda en Wehin Koht, nin duwen me kohpadahr nan pwuhken Melkahka 2?
8 Ekei wehi kan kin kose me dene irail kin kapwaiada kosonned akan en pelien lamalam. Ahpw, ni ahr wiewia kan, irail kin pohnsehsehla me Siohwa iei Kaunepen Lahng oh Sampah oh ih me kihong Sises manaman en wiahla Nanmwarki en nanleng oh kaunda sampah. (Daniel 4:17; Kaudiahl 11:15) Melkahka ehu kohpada met: “Ar nanmwarki kan kahngohdilahr; ar kaun akan koasoakoasone nanpwungarail re en uhwong Kauno [Siohwa] oh pil uhwong sapwellime nanmwarki [Sises] me e ketin piladahr. Re ahpw nda, “Kitail kasaledengkitailla sang pahn ara kosonned, oh kesehweisang kitail ara manaman.” (Melkahka 2:2, 3) Koperment kan sohte kin ale “sahl akan” [kosonned akan] me pahn katikitikiala ahr kaunda kan. Ihme, Siohwa mahsanihong Sises, sapwellime Nanmwarki me e idiada: “Peki rehi, a I pahn kihong uhk wehi kan koaros; oh ke pahn limankihla sampah pwon. Ke pahn kauwehkinirailla sokon mete; ke pahn kamwereirailpeseng duwehte omw kin pwalangpeseng dahl pleit.” (Melkahka 2:8, 9) Ahpw, aramas akan en sampah me Sises mehkihla sohte pahn ‘ohla’ douluhl.—Sohn 3:17.
Liksang “Kilel” en “Mahn Kamasepwehk men”
9, 10. (a) Peneu dahieu me pwarada nan pwuhken en Kaudiahl? (b) Dahme karasaiong ahn emen doadoahngki ‘kilel en mahno’? (c) Kilel dah kei me sapwellimen Koht ladu kan kin ale?
9 Kaudiahl me wahnpoaron Sohn kilangada kihda peneu ehu me sampah me kin dohsang Koht pahn tepida kasalehda ahr manaman pohn aramas teikan mwohn e pahn sohrala, e pahn “kihongehr aramas koaros, me tikitik oh me lapalap akan, me paiamwahu oh me semwehmwe kan, lidu oh me maiauda kan, kilel ehu ni pehrail palimaun de nin temwarail kan. Sohte me kak pwainda mehkot de netikihla mehkot, ma kilel wet sohte mie reh, de ma e sohte kilelkihdi mwaren mahno de nempehn mwareo.” (Kaudiahl 13:16, 17) Ia wehwehn met? Kilel ni pehrail palimaun kin wia ehu kilel me kin wehwehki emen me kin utungada kehlail. Ia wehwehn kilel nin temwarail kan? The Expositor’s Greek Testament mahsanih: “Karasaras wet kin pid duwen kileleldi en sounpei kan oh ladu kan ki lekelek . . . ; de pil tiahk en pelien lamalam en kilelehdi eden ahr koht nin temwarail kan nin duwen mehn kihong aramaso kehl de pere ih sang me suwed.” Aramas tohto ki ahr wiewia kan oh lokaia kan kin ni karasaras doadoahngki kilel wet, kasalehda me irail kin wiahla “ladu kan” de “sounpei kan” en “mahn kamasapwehko.” (Kaudiahl 13:3, 4) Nin duwen dahme pahn wiaiong irail ni ahnsou kohkohdo, pwuhk wet me adaneki Theological Dictionary of the New Testament koasoia: “Imwintihti kan en Koht kin mweidong [kilel] en mahno, nempe ekiek me kin pid mware, en kileledi nin temwarail kan oh ni pehrail palimaun. Met kin kihong irail sawas laud me pid duwen mwohni kan, ahpw irail kin mih pahn engieng en Koht oh irail sohte pahn sohsohki Wehio me pahn kaunda ni sounpar kido, Kaudiahl 13:16; 14:9; 20:4.”
10 Atail irair en eimah oh dadaur anahne en kehlailla ma kitail men uhwong kasongosong en ale “kilelo.” (Kaudiahl 14:9-12) Ahpw pwehki sapwellimen Koht ladu kan kin kehlail, aramas en sampah wet kin kailongkinirail oh karaunlikamwirail. (Sohn 15:18-20; 17:14, 15) Aiseia kohpadahr me irail sohte pahn ale kilel en mahno, ahpw irail pahn ni karasaras ntingihdi kilel ni pehrail kan nting wet, “Ngehi emen sapwellimen Koht [Siohwa].” (Aiseia 44:5) Oh pil, pwehki irail kin ‘pahtoulahr’ pwehki wiewia suwed akan en pelien lamalam akan me kin lalahwe Koht, re kin ale ni karasaras, kilel nin tamwarail akan oh met kin kileledi irail nin duwen aramas me pahn pitsang sapwellimen Siohwa kadeik akan.—Esekiel 9:1-7.
11. Ihs me kin mweidong koperment kan en aramas en kaunda lao lel Wehin Koht pahn uhd kaunda sampahwet?
11 Koht kin mweidong koperment kan en aramas en kaunda lao lel ahnsoun sapwellimen Krais Wehin Nanleng pahn ni unsek kaunda sampah wet. Professor Oscar Cullmann nan nah pwuhk The State in the New Testament koasoi duwen Koht kin mweidong koperment kan en sampah wet en kakaun ni ahnsowet. E ntingihdi: “Irairo me apwal en wehwehki me pid duwen koperment [political state kan] kan me pahn wiawi ni ahnsouwette, iei kahrepe me tepin Kristian akan ahr kin kilangwong State sohte kin ehuwohng, ahpw mwomwen kin uhwong. I men pwurehng koasoia met, me e mwomwen kin uhwong. Kitail kak koasoi duwen pwuhken Rom 13:1, ‘Aramas koaros uhdahn pahn peikiong pwungen wehi kan . . . ,’ oh kaparehkiong Kaudiahl 13: Wehi nin duwen mahn me kohsang pwoahro.”
“Mahno” oh “Sihsar”
12. Madamadau toupahrek dahieu me Sounkadehdehn Siohwa kan kin ahneki me pid duwen koperment en aramas akan?
12 E pahn sapwung en nda me aramas koaros me mih nan koperment iei ahn Sehdan tohndoadoahk kan. Tohto me kasalehda me irail kin idawehnla irair kaselel kan, duwehte Serkius Paulus me Paipel mahsanih me ih emen “me inenen loalokong mehlel.” (Wiewia 13:7) Ekei kaun akan kin ni eimah sewese utungada pwung kan en pwihn tikitik kan, pwe irail kin mweidong ahr nsen mwakelekel me kohsang rehn Koht en kahre irail edetehn irail sohte ese Siohwa oh sapwellime kupwur kan. (Rom 2:14, 15) Tamanda, Paipel kin doadoahngki lepin lokaia wet “sampah” ni ahl riau: aramas en sampah, me Koht ketin loaloale, oh aramas en sampah me kin dohsang Siohwa, oh Sehdan me wia ahr koht, oh kitail anahne en katohrorsang. (Sohn 1:9, 10; 17:14; 2 Korint 4:4; Seims 4:4) Ihme kahrehda, sapwellimen Siohwa ladu kan kin ahneki madamadau tohpahrek ong koperment en aramas. Kitail sohte kin iang politik kan pwe kitail iei wiliepen de minin keder kan ong Wehin Koht oh kitail inoukihongehr atail mour ong Koht. (2 Korint 5:20) Ni pali teio, kitail anahne uhpaiong irail kan me kin ahneki manaman.
13. (a) Iaduwen Siohwa kin kilangwong koperment en aramas akan? (b) Lao lel iahd me Kristian akan pahn uhpaiong koperment en aramas akan?
13 Madamadau toupahrek wet kin kasansalehda sapwellimen Siohwa Koht madamadau. Ni ahnsou wehi kehlail kan, de wehi tikitik kan, kin doadoahngki ahr manaman ni ahl sapwung, kaloke neirail aramas akan, de kaloke irail kan me kin kaudokiong Koht, e konehng Paipel kin koasoikin irail duwehte mahn lawalo kan. (Daniel 7:19-21; Kaudiahl 11:7) Ahpw, ni ahnsou me wehi en sampah wet kin utungada kupwuren Koht, ni ahr kin tehk pwe aramas akan en kapwaiada kosonned akan oh wia kopwung pwung, Koht kin kilangwong irail nin duwen “ladu kan ong wehi pokon.” (Rom 13:6, NW) Siohwa kin kasik me sapwellime aramas akan en kasalehda wahu ong koperment en aramas akan oh uhpaiong irail, ahpw ahr kin uhpaiong irail mie imwi. Ni ahnsou aramas akan men sapwellimen Koht aramas akan en wia mehkot me kin uhweng sapwellimen Koht kosonned akan de sohte mweidong sapwellimen Koht ladu kan en wia dahme Koht kupwurki irail en wia, irail kin pil alasang dahme wahnpoaron kan wia: “Se uhdahn pahn peikiong Koht, a kaidehn aramas.”—Wiewia 5:29.
14. Iaduwen Sises kawehwehda duwen pwukoa en Kristian akan ong en uhpaiong koperment en aramas akan? Iaduwen Pohl kawehwehda met?
14 Sises mahsanih me sapwellime tohnpadahk kan pahn pweipwand ong koperment kan oh Koht ni ah mahsanih: “Kihong Sihsar mehkan me en Sihsar, a ong Koht mehkan me sapwellimen Koht.” (Madiu 22:21) Ngehn sarawi me kamwekid wahnpoaron Pohl en ntingihdi met: “Aramas koaros uhdahn pahn peikiong pwungen wehi kan . . . A ma kumwail kin wiahda me suwed, eri, kumwail en masak irail, pwe uhdahn mie arail manaman en kaloke. Pwe irail iei lidun Koht me kin kapwai engieng en Koht ong irail kan me kin wiahda me suwed. Iet kahrepen amwail pahn kin peikiong pwungen wehi kan—kaidehkte pwehki engieng en Koht me kahrehda, ahpw pwehki sang nan kapehdamwail [nsenmwakelekel]. Iei kahrepe wet me kumwail kin pwainki daksis.” (Rom 13:1, 4-6) Sang keieun senturi C.E. lao lel rahnwet, Kristian akan anahne medemedewe duwen kosonned akan me koperment wiahda ong irail. Irail anahne dehdehki ma arail pahn peikiong kosonned pwukat pahn wehwehki irail pahn kesehla ahr kaudok de kosonnedo me mwahu oh re anahne kapwaiada.
Tohn Wehi kan me kin Doadoangki Ahr Nsen Mwakelekel
15. Iaduwen Sounkadehdehn Siohwa kan kin nantiong en kapwurehiong Sihsar dahme re pweipwandki?
15 “Kaun akan” en politik iei sapwellimen Koht “sounpapah kan” ni ahnsou re kin kapwaiada ahr pwukoa me Koht ketikiong irail, me pil kin pid manaman en “kapwungala aramas suwed kan oh katingih me mwahu kan.” (1 Piter 2:13, 14) Sapwellimen Siohwa ladu kan kin nantiong kapwurehiong Sihsar daksis kan, oh irail pahn mweidong Paipel me kin kaiane ahr nsen-mwakelekel en “dukiong arail kaun akan, . . . oh kapwaiada soahng koaros me mwahu.” (Taitus 3:1) “Soahng koaros me mwahu” pil kin wehwehki kitail pahn sewese aramas teikan ni ahnsou me aramas kan pahn mihla pahn kahpwal duwehte melimel. Aramas tohto kadehdeiehr duwen kadek me Sounkadehdehn Siohwa kan kin kasalehda ong aramas teikan ni ahnsou me kahpwal pahn wiawi.—Kalesia 6:10.
16. Mehnia doadoahk mwahu kan me Sounkadehdehn Siohwa kan kin kalapw wia ong koperment kan oh aramas akan?
16 Sounkadehdehn Siohwa kan kin poakohng aramas kan oh irail lemeleme me doadoahk me keieu katapan en sewese aramas teikan iei en sewese irail en ahneki loalokong pwung duwen sapwellimen Koht kupwur kan ong wahdo “nanleng kapw oh sampah kapw.” (2 Piter 3:13) Ni ahr kapwaiada oh padahkiong aramas teikan duwen kosonned me pid tiahk en Paipel kan, irail kin kihda sawas laud ong aramas akan. Sapwellimen Siohwa ladu kan kin peikiong kosonned akan oh kasalehda wahu ong kaun akan en koperment, sounkopwung kan, kaun en kahnimw akan, kasalehda wahu ong kaun akan. (Rom 13:7) Pahpa oh nohno en Sounkadehde kan kin perenki ehuong sounpadahk kan en neirail seri kan oh sewese neirail seri kan en onop mwahu, pwe mwuhr neirail seri kan pahn kak diarada ahr doadoahk oh sohte pahn wia ehu kahpwal ong koperment. (1 Deselonika 4:11, 12) Nan ahr mwomwohdiso kan, Sounkadehde kan sohte kin pwungki irairen lipilipilki keinek akan oh katohrohrpeseng aramas akan pwehki mwohni oh soahng pwukat oh irail kin kesempwaliki en kakehle mour en peneinei kan. (Wiewia 10:34, 35; Kolose 3:18-21) Ihme kahrehda, sang ahr wiewia kan, irail kin kasalehda me karaun kan me dene irail sohte kin miniminiong peneinei kan de sohte kin kihda ahr sawas ong ahr kousahpw akan me likamw. Mahsen en wahnpoaron Piter me pwung: “Pwe ih kupwur en Koht en met: kumwail en katokihekihdi ngihl suwed en aramas pweipwei kan amwail wiewia mwahu kan.”—1 Piter 2:15.
17. Iaduwen Kristian akan kak “kanahieng arail wiewia kan mwohn irail kan me seupwoson”?
17 Edetehn sapwellimen Krais tohnpadahk mehlel akan sohte kin “kisehn sampah,” irail kin mih nan sampah en aramas akan oh anahne kanahieng arail wiewia kan mwohn irail kan me seupwoson.” (Sohn 17:16; Kolose 4:5) Nin duwen Siohwa kin mweidong kaun akan en koperment en wiahla sapwellime “sounpapah kan”, kitail pil anahne kasalehda wahu ong irail. (Rom 13:1-4) Kitail sohte kin utungada pelien politik kan, ahpw kitail kin kapakapki “nanmwarki kan oh me lapalap akan koaros,” keieu ni ahnsou me irail pahn wiahda pilipil kan me pahn kak pid atail kaudokiong Koht ni saledek de soh. Kitail pahn pousehlahte wia met, “pwe kitail en kak momourki mour meleilei oh popohl ni atail kin poadidiong Koht oh wiewia me mwahu,” pwe ‘aramas koaros en ale komourparail.’—1 Timoty 2:1-4.
[Nting tikitik me mi pah]
a Kilang pwuhk Revelation—Its Grand Climax At Hand!, irelaud 35, wiawihda sang rehn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
Peidek en Kousapahl
◻ Mehnia “sampah” Kristian akan kin iang, ahpw mehnia “sampah” irail sohte kak patehng?
◻ Ia wehwehn “kilel” en “mahno” ni pehn aramas palimaun de nin temwarail kan, oh kilel dah kei me sapwellimen Siohwa ladu lelepek kan kin ale?
◻ Madamadau toupahrek dahieu me Kristian mehlel kan ahneki me kin pid koperment en aramas akan?
◻ Ni ahl dah kei me Sounkadehdehn Siohwa kan sewese en kamwahuiala ahr wasahn kousoan kan?
[Kilel kan nan pali 28]
Paipel kin kasansalehda koperment kan en aramas nin duwen sapwellimen Koht ladu kan oh mahn lawalo
[Kilel nan pali 29]
Pweki Sounkadehdehn Siohwa kan kin kasalehda limpoak ong mehteikan, ahr kousahpw akan kin paiekihda