Siohwa Wia Utupen Kopwungpwung Oh Wiewia Pwung
“Kauno, iei Paipalap, ia uwen deilahn wiepen nin lime kan; ia uwen pwuhng oh inen ele kan! Koht loalopwoat oh mehlel, ia uwen sapwellime pwuhng oh inen!”—DEUDERONOMI 32:4, New World Translation.
1. Dahme kahrehda kitail kin inengieng kopwungpwung?
NIN DUWEN aramas koaros me ipwikihdi ineng me aramas teikan en poakohng irail, ihme kitail pil kin ipwikihdi ineng me kopwungpwung en wiawiong kitail. Emen mehn Amerika me kin samani kosonned kan, Thomas Jefferson, ntingihdi, “[kopwungpwung] iei irair ehu me aramas ipwikihdi, . . .irair wet kin iang kisehn paliwaratail me duwehte atail irairen pepehm, kilikilang, oh rongorong.” Met sohte wia mehkot kapwuriamwei, pwe Siohwa kapikada aramas akan en rasehng ih. (Senesis 1:26) Ni mehlel, e ketikihong kitail irair akan me kin rasehng sapwellime irair akan, oh ehu irair me kisehn sapwellime irair pwukat iei kopwungpwung. Ihme kahrehda kitail kin inengieng kopwungpwung oh kasikasikong mour nin sampah ehu me kopwungpwung oh wiewia pwung kan pahn pweida.
2. Ia uwen kesempwal kopwungpwung ong Siohwa, oh dahme kahrehda kitail anahne wehwehkihla wehwehn sapwellimen Siohwa kopwungpwung?
2 Me pid Siohwa, Paipel kin kamehleleiong kitail: “Ia uwen pwuhng oh inen ele kan.” (Deuderonomi 32:4) Ahpw nan sampah ehu me kin direhkihla kopwung sapwung, e sohte mengei en wehwehki sapwellimen Koht kopwungpwung. Ahpw sang Sapwellimen Koht Mahsen, kitail kak dehdehki iaduwen Koht kin doadoahngki kopwungpwung, oh kitail pahn kak kalaudehla atail kalahnganki sapwellimen Koht wiewia kaselel kan. (Rom 11:33) En wehwehkihla irairen kopwungpwung ni elen Paipel me kesempwal, pwe madamadau en aramas teikan kak wekidala atail madamadau en kopwungpwung. Sang ni madamadau en aramas akan, kopwungpwung kak wehwehki ihte en doadoahngki kosonnedo ni pwung. De nin duwen emen me sukuhl laud Francis Bacon ntingihdi, “wehwehn kopwungpwung iei en kihong aramas koaros dahme re warohng.” Ahpw sapwellimen Siohwa kopwungpwung kin deilahsang met.
Sapwellimen Siohwa Kopwungpwung kin Kansenamwahu
3. Dahme kitail kak sukuhliki duwen lepin lokaia kan kopwungpwung oh pwung ni lokaiahn Ipru oh Krihk oh iaduwen lepin lokaia pwukat kin kadoadoahkong nan Paipel?
3 Kitail kak sukuhliki ia uwen deilahn sapwellimen Koht kopwungpwung ma kitail pahn sukuhliki mahs iaduwen lepin lokaia wet ni lokaiahn Ipru oh Krihk kin kadoadoahk nan Paipel.a Nan Pwuhk Sarawi, lepin lokaia pwukat—kopwungpwung oh pwung—sohte wekpeseng. Ni mehlel, lepin lokaia riau pwukat ni mahsen en Ipru kin kadoadoahkong ni wehwe teieu, nin duwen me kitail kilang nan pwuhken Eimwos 5:24, NW, wasa me Siohwa kangoangeki sapwellime aramas akan: “Ahpw kopwungpwung en pwilipwiliwei, rasehng piletik pwoat, oh pwung en rasehng pillap pwoat me sohte kin madada.” Oh pil, ekei pak lepin lokaia riau pwukat, “kopwungpwung oh pwung,” kin wiahkin teieu pwarada pwehn kasansalehda irair ehu.—Melkahka 33:5; Aiseia 33:5; Seremaia 33:15; Esekiel 18:21; 45:9.
4. Ia wehwehn doadoahngki kopwungpwung, oh ihs me wia mehn kahlemeng keieu mwahu me pid kopwungpwung?
4 Ia mouren lepin lokaia pwukat me kohsang lepin lokaia Krihk oh Ipru? Nan Paipel, en doadoahngki kopwungpwung kin wehwehki en wia dahme pwung oh en dehr lipilipilki aramas. Pwehki Siohwa iei Meno me kin wiahda kosonned akan me kin pid tiahk oh irairen kosonned akan, de dahme pwung de toupahrek, sapwellimen Siohwa wiewia kan kin wia mehn kahlemeng en pwung de kopwungpwung. Ehu pwuhk me oaralap koasoia Theological Wordbook of the Old Testament kin kawehwehda me lepin lokaiao “pwung” (tseʹdheq) ni lokaiahn Krihk kin wehwehki “koasoandi en tiahk ehu oh ni mehlel nan Kadehde Mering, koasoandi wet iei sapwellimen Koht irair kan oh kupwuren Koht.” Eri, ni en Koht kin ketin doadoahngki sapwellime koasoandi kan oh keieu ni E wiewia ong aramas sohunsek kan, kin kasansalehda dahkot kopwungpwung oh wiewia pwung.
5. Ia ekei irair akan me kin pid sapwellimen Koht kopwungpwung?
5 Iren Paipel kan kin kasansalehda me sapwellimen Koht kopwungpwung kin kadek ahpw kaidehn lemei oh kakos. Depit koulki: “Kauno [“Siohwa,” NW] kin kupwurperenki dahme pwung oh sohte kin likidmeliehla sapwellime aramas loalopwoat akan.” (Melkahka 37:28) Sapwellimen Koht kopwungpwung kin kamwekidada ih en kasalehda eh lelepek oh limpoak ong sapwellime ladu kan. Sapwellimen Koht kopwungpwung kin kahrehda E kin nsenohkin atail anahn akan oh ese duwen atail luwet akan. (Melkahka 103:14) Met sohte kin wehwehki me Koht kin kupwurki wiewia suwed akan, pwe met pahn kangoange kopwung sapwung en wiawi. (1 Samuel 3:12, 13; Eklesiasdes 8:11) Siohwa kawehwe ohng Moses me Ih emen me “diren mahk kalahngan oh kadek, me sohte kin mwadang lingeringerda, oh me diren limpoak lapalap oh loalopwoat mehlel.” Edetehn Koht kin mahkong irail akan me kin wiahda sapwung oh dipada, E sohte pahn ketin koledihsang kalokolok irail akan me uhdahn warohng met.—Eksodus 34:6, 7, NW.
6. Iaduwen sapwellimen Siohwa wiewia kan ong sapwellime seri kan en sampah?
6 Ni kitail kin doudouloale duwen iaduwen Siohwa kin doadoahngki sapwellime kopwungpwung, kitail en dehr lemeleme me E duwehte sounkopwung kakos men me kin nsenohkihte en kadeikada aramas sapwung kan. Ahpw, kitail en kilangwong Siohwa nin duwen sahm limpoak men me sapwellime wiewia ong nah seri kan me keieu mwahu oh katapan. Soukohp Aiseia mahsanih, “Komwi me Samat, Maing Kaun [“Siohwa,” NW].” (Aiseia 64:8) Nin duwen Sahm me kin sapwellimaniki kopwungpwung oh wiewia pwung, Siohwa kin toupahrek ni ahnsou e kin tengedi ong dahme pwung ahpw e pil kin kasalehda mahk kalahngan ong sapwellime seri kan me mih nin sampah oh anahne sawas pwehki irail kin lelohng apwal kan de pwehki pein ahr luwet akan.—Melkahka 103:6, 10, 13.
En Kasansalehda Dahkot Kopwungpwung
7. (a) Dahme kitail sukuhliki duwen sapwellimen Koht kopwungpwung sang dahme ntingihdier nan kokohp en Aiseia? (b) Pwukoah dahieu me Sises ahneki ni ahnsou me e padahkiong wehi kan duwen kopwungpwung?
7 Irair en sapwellimen Siohwa kopwungpwung me pid limpoak kin sansalki ketidohn Mesaia. Sises kin padahkiong aramas duwen sapwellimen Siohwa kopwungpwung oh e pil kin momourki kopwungpwung, nin duwen me soukohp Aiseia kohpadahr. E sansal me sapwellimen Koht kopwungpwung kin pid wia mwahu ong aramas akan me mih ni irair en pahtou. Pwehki met, re sohte pahn nohn nsensuwed oh mih pahn soahngen irair ehu me re sohte pahn kak pwurehng mwahula. Sises, sapwellimen Siohwa “ladu,” ketido nin sampah pwehn “padahkihong wehi koaros” duwen irair wet en sapwellimen Koht kopwungpwung. E kasalehda met, keieu, sang ni eh wia mehn kahlemeng mwahu en mourki sapwellimen Siohwa kopwungpwung. Nin duwen “kadaudok” en Nanmwarki Depit, Sises kin ‘mwadang en wia dahme pwung, oh e kin ketin tehk pwuhng pahrek en mie.’—Aiseia 16:5; 42:1-4; Madiu 12:18-21; Seremaia 33:14, 15.
8. Dahme kahrehda kopwungpwung oh wiewia pwung mwomwen sohte sansal nan tepin senturi?
8 En kasansalehda ia uhdahn irairen sapwellimen Siohwa kopwungpwung me inenen kesempwal nan tepin senturi C.E. Elder kan en mehn Suhs oh kaun akan en pelien lamalam—sounkawehwehn Kosonnedo, Parisi kan, oh mehteikan—kin padahkiong aramas akan ni ahl sapwung duwen kopwungpwung oh wiewia pwung. Ihme kahrehda, aramas mwahl akan kin apwaliki en kapwaiada kosonned akan me kohsang sounkawehwehn Kosonnedo oh Parisi kan, oh ele mwein re medemedewe me sapwellimen Koht pwung me inenen apwal. (Madiu 23:4; Luk 11:46) Ahpw Sises kasalehda me met sohte pwung. E ketin pilada sapwellime tohnpadahk kan sang rehn aramas mwahl pwukat, oh e kasukuhlikin irail duwen sapwellimen Koht kosonned akan.—Madiu 9:36; 11:28-30.
9, 10. (a) Iaduwen sounkawehwehn Kosonned akan oh Parisi kan kin kasansalehda ahr pwung? (b) Iaduwen oh dahme kahrehda Sises kasansalehda me wiewiahn sounkawehwehn Kosonned akan oh Parisi kan me sohte katepe?
9 Parisi kan, ni pali teio, kin nantiong rapahki ahnsou pwehn kasalehda ahr “pwung” ni ahr kin kapakap de wia meirong kan mwohn mesen aramas. (Madiu 6:1-6) Re pil kin song en kasalehda ahr pwung ni ahr kin kapwaiada kosonned tohto—oh pali laud en kosonned pwukat, irail me kin pein wiahda. Soangen wiewia pwukat kin kahrehong irail en “sohte kin nsenohki pwuhng oh limpoak ong Koht.” (Luk 11:42) Liki, re mwomwen pwung, ahpw loalerail ‘diren widing oh mwersuwed.’ (Madiu 23:28) Ni mehlel, irail sohte wehwehki duwen sapwellimen Koht pwung.
10 Ih kahrepe wet me Sises panawihkin sapwellime tohnpadahk kan: “Eri, I men kumwail en ese, pwe ma amwail mour sohte pahn mwahusang en sounkawehwehn Kosonnedo oh en Parisi kan ar mour, kumwail sohte pahn kak towehda Wehin Koht.” (Madiu 5:20) Wekpeseng laud me mie nanpwungen kopwungpwung sarawi me mih rehn Sises oh madamadau en sounkawehwehn Kosonned akan oh Parisi kan me dene irail sohte kak sapwung kin kalapw wiahda uhpene kan nanpwungen Sises oh irail ako.
Kopwungpwung Sarawi Weksang Kopwung Sapwung
11. (a) Dahme kahrehda Parisi kan wia peidek ong Sises me kin pid duwen kamwahuiala emen ni rahnen Sapad? (b) Pasepeng en Sises kin kasansalehda dah?
11 Erein eh doadoahk en kalohk nan Kalili nan pahr 31 C.E. ni ahnsou me wahn rohs akan kin wosada, Sises kilangada emen ohl me apali peh mwoator me mihmi nan sinakoke ehu. Pwehki met ahnsoun Sapad, Parisi kan ahpw idek rehn Sises: “E soh kin uhwong atail Kosonned aramas en kakehlahda me soumwahu men rahnen Sapad?” Irail sohte poakehla ohl menet me kin lokolongki peho, ahpw re kin raparapahki mehn kadipe Sises, met sansal sang ahr peidek. Ihme kahrehda, Sises kin nsensuwedki mohngiongarail kan ahr kakaluwakla! E uhd doadoahngki ehu peidek ong mehn Parisi kan: “Kosonnedo kin mweidohng kitail en wia mehkot mwahu rahnen Sapad?” Ni ahr nennenlahte, Sises uhd sapengla pein ah peidek ni ah kalelepek rehrail ma irail pahn pitipit kihda neirail sihpw men me pwupwudiong nan pwoahr loal ehu ni rahnen Sapad.b “A ia duwen, aramas seu kesempwalsang sihpw!” Sises doadoahngki loalokong me aramas sohte kak kasapwungehla. Sises kaimwsekihla ah mahsen, “Iei me atail Kosonnedo mweidohng kitail, kitail en kak sewese emen ni rahnen Sapad.” E sohte konehng tiahk en aramas en powehdi sapwellimen Koht kopwungpwung. Ahnsou me Sises kasansalehda irair wet, e uhd kamwahuiala pehn ohlo.—Madiu 12:9-13; Mark 3:1-5, NW.
12, 13. (a) Me weksang sounkawehwehn Kosonned akan oh Parisi kan, iaduwen Sises kasalehda me e kin nsenohkin aramas dipan akan? (b) Ia wekpeseng en kopwungpwung sarawi oh kopwung sapwung?
12 Ma Parisi kan sohte kin nsenohkin irail akan me kin soumwahu, e sansal me irail sohte pil pahn nsenohkin irail akan me luwet ni pali ngehn. Arail lamalam ong irairen pwung me sapwung oh met kahrehong irail en pohnsehsela oh kailongki sounrik daksis kan oh aramas dipan akan. (Sohn 7:49) Ihme kahrehda, soangen aramas pwukat kin mwekidki sapwellimen Sises padahk, pwe sansal me irail kin kilangwong Sises nin duwen emen me men seweseda irail ahpw kaidehn en kadeikirailda. (Madiu 21:31; Luk 15:1) Ahpw, Parisi kan kin mwamwahleki sapwellimen Sises doadoahk en kamwahuiala aramas soumwahu kan ni pali ngehn. Irail ahpw tapihada lipilipahnede ndinda, “Ohl menet kin kasamwo me sekeniken kan oh pil kin iang sak rehrail.” (Luk 15:2) Sises eri ketin mahsanihong irail karasaras pwoat me kin pid silipen sihpw men. Nin duwen silipen sihpw men pahn perenkihda eh diaradahr nah sihpw me salongala, eri, nanleng pahn perenkihda koluhla oh wiliakapwalahn me dipan emen. (Luk 15:3-7) Sises pil perenda ni ahnsou me e sewese Sakies koluhkihla eh mour suwed en mahs. Sises mahsanih, “Pwe Nein-Aramas ketidohn rapahki oh komourala me salongalahr akan.”—Luk 19:8-10.
13 Uhpene pwukat kin kasansalehda wekpeseng en kopwungpwung sarawi me kin kamwahuiala oh doarehla aramas oh kopwung sapwung, me kin kandandla ekei ahpw kadeikada me tohto. Wiewia soh-katepe kan oh tiahk en aramas akan kin kahrehong sounkawehwehn Kosonnedo oh Parisi kan en aklapalapla oh ahneki madamadau me pein irail me kesempwal sang mehteikan, ahpw Sises, ni konehng oh inen, kasalehda me irail “sohte nsenohki peikiong padahk kesempwal kan en Kosonnedo, duwehte kopwungpwung, mahk kalahngan oh lelepek.” (Madiu 23:23, NW) Kitail en kahlemengih Sises ni atail doadoahngki kopwungpwung ni soahng koaros me kitail pahn wia oh pil kaleke kitail sang lidip en aklapalap.
14. Iaduwen manaman ehu me Sises wiahda kin kasansalehda me sapwellimen Koht kopwungpwung kin tehk duwen ahn emen irair akan?
14 Sises sohte kin kapwaiada kosonned akan me Parisi kan pein wiahda, ahpw e kin kapwaiada Kosonned en Moses. (Madiu 5:17, 18) Ni e kin wia met, E sohte mweidong oaritik kan en Kosonnedo en wia mehkot kesempwal sang mouren Kosonnedo. Ni en lih emen me lokolongkihla eh soumwahu en mehn warmwowi sounparehr eisek riau doahke pwungipen sapwellimen Sises likowo oh ni ahnsowohte eh mwahula, Sises ahpw ketin mahsanihiong ih: “Serepein, omw pwosonen me kakehlaiukadahr. Kohkohwei ni popohl.” (Luk 8:43-48) Mahsen limpoak en Sises kin kamehlelehda me sapwellimen Koht kopwungpwung kin tehkada en liho irair akan. Pwe mendahki pahn Kosonnedo e samin oh e kawehla Kosonned en Moses pwehki e mihmi nanpwungen pokono, eh warohng en ale kating pwehki eh pwoson.—Lipai 15:25-27; pil kilang Rom 9:30-33.
Koaros en Wiahla Aramas Pwung
15, 16. (a) Dahme karasaras en Sises me pid ohlen Samaria kadek men kin padahkiong kitail duwen kopwungpwung? (b) Dahme kahrehda kitail en dehr “men pwung dauliala”?
15 Sises sohte kin ihte padahkiong aramas duwen irairen kadek en kopwungpwung sarawi, e pil kin padahkiong sapwellime tohnpadahk kan me kopwungpwung sarawi pil anahne pidada aramas koaros. Kupwuren Koht iei en ‘ketikihong wehi koaros pwuhng pahrek.’ (Aiseia 42:1) Met iei padahk keieu kesempwal me kohsang karasaras ndand ehu me Sises wiahda, karasaras en ohlen Sameria kadek men. Karasaras wet wiawi pwehn sapengla ehu peidek me emen sounpadahk en Kosonnedo kihda pwehn “kasalehda me ih me pwung.” “A ihs me mehn mpei?” e idek rehn Sises, pwe e men katikitikala eh pwukoah ong mehn mpe en pidete mehn Suhs akan. Nan karasaras en Sises, ohlen Samaria kasalehda pwung me kohsang powe, met sansalda sang ni eh doadoahngki eh ahnsou oh mwohni ong sewesehda mehn keiru men me kohsang ehu wehi tohrohr. Ni kaimwsekilahn karasaras en Sises e kihong ohlo kaweid wet: “Eri, kohwei oh wiahda duwehte.” (Luk 10:25-37, NW) Ma kitail kin wia mwahuong aramas koaros sohte lipilipil mehnia keinek de wehi me re kin kohsang ie, kitail kin kahlemengih sapwellimen Koht kopwungpwung.—Wiewia 10:34, 35.
16 Ni pali teio, mehn kahlemeng suwed en sounkawehwehn Kosonnedo oh Parisi kan kin katamankihong kitail me ma kitail men doadoahngki kopwungpwung sarawi, kitail en dehr “men pwung dauliala.” (Eklesiasdes 7:16, NW) Kalahki omw pwung mwohn mehteikan de nohn kesempwaliki kosonned akan me kohsang aramas sohte pahn kahrehong kitail en kenikenla rehn Koht.—Madiu 6:1.
17. Dahme kahrehda e kesempwal ong kitail en kasalehda kopwungpwung?
17 Kahrepe ieu me Sises kawehwehda ong wehi kan duwen sapwellimen Koht kopwungpwung iei pwehki sapwellime tohnpadahk kan koaros kak sukuhliki en kasalehda irair wet. Dahme kahrehda met inenen kesempwal? Iren Paipel kan kin kangoangekinkitail en “kahlemengih Koht,” oh sapwellimen Koht wiewia koaros me pwung. (Episos 5:1) Me duwehte met, pwuhken Maika 6:8 kawehwehda me ehu sapwellimen Siohwa kosonned iei me kitail en “wiahda me pwung” nin duwen kitail kin iang Koht kekeid. Pil, pwuhken Sepanaia 2:2, 3 katamankin kitail ma kitail men pitsang sapwellimen Siohwa rahno, kitail anahne “wiahda dahme pwung” mwohn rahno leledo.
18. Pasepengen peidek dah kan pahn pwarada nan artikel en mwuhr?
18 Ihme kahrehda, imwin rahn apwal pwukat kin keieu wia “keieu ahnsou konehng” en doadoahngki kopwungpwung. (2 Korint 6:2, NW) Kitail kak uhdahn ese me, duwehte Sohp, ma kitail pahn, ni karasaras, ‘doadoahngkihla irairen pwung duwehte atail likou’ oh ‘wiahkihla kopwungpwung atail likou,’ Siohwa pahn ketin kapaiada kitail. (Sohp 29:14, NW) Iaduwen koapworopworki sapwellimen Siohwa kopwungpwung pahn kak sewese kitail en ahneki koapworopwor ong dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo? Oh, nin doken atail kin awih “sampah kapw,” wasao me pwung pahn wiawi ie, iaduwen sapwellimen Koht kopwungpwung pahn kak pere atail pali ngehn? (2 Piter 3:13) Artikel en mwuhr pahn sapengla peidek pwukat.
[Nting tikitik kan me mi pah]
a Nan Nting en Ipru, lepin lokaia kesempwal siluh kin pidada. Ehu (mish·patʹ) kin wehwehki “kopwungpwung.” Lepin lokaia riau teiko (tseʹdheq oh tsedha·qahʹ) kin pali laud en ahnsou wehwehki “pwung.” Lepin lokaiahn Krihk “pwung” (di·kai·o·syʹne) kin wehwehki “irairen pwung.”
b Karasaras me Sises kihda me inenen konehng pwe padok en mehn Suhs akan kin ni oaritik mweidong irail en sewese mahn emen me lelohng kahpwal ni rahnen Saped. Pil ni ahnsou teikan, koasoipene me kin pid irair wet kin wiawi, ma e pahn konehng en kamwahuiala emen nan rahnen Saped.—Luk 13:10-17; 14:1-6; Sohn 9:13-16.
Komw Kak Kawehwe?
◻ Ia wehwehn kopwungpwung sarawi?
◻ Iaduwen Sises padahkiong wehi kan duwen kopwungpwung?
◻ Dahme kahrehda pwung en mehn Parisi kan me sapwung?
◻ Dahme kahrehda kitail anahne kasalehda kopwungpwung?
[Kilel nan pali 21]
Sises kasalehda ia uwen deila sapwellimen Koht kopwungpwung