Irail Ipwedihong Nan Sapwellimen Koht Wehi Pilipilo
“Siohwa, amwail Koht, me ketin sapwellimankin kumwail. E ketin pilkumwaildahr, pwe kumwail en wiahla sapwellime aramas pilipil.”—DEUDERONOMI 7:6.
1, 2. Wiewia manaman dah kan me Siohwa ketin wia ong sapwellime aramas akan, oh soangen ehupene dah me Koht ketin sapwellimaniki ong mehn Israel akan?
NAN PAHR 1513 B.C.E., Siohwa sapwellimankihda ehupene kapw ehu ohng sapwellime ladu kan nan sampah. Nan pahro, e ketin kasarowehdi wehi kehlail ieu en sampah oh kasaledekihala mehn Israel akan sang pahn ah kalidu. Sang ni wiewia wet, e ketin wiahla arail Sounkomour oh sapwellimankinirailla. Mwohn ah ketin wia met Koht mahsanihong Moses: “Eri, ke pahn padahkihong mehn Israel kan, ‘Ngehi me Siohwa; I pahn kamaiauwihkumwailda sang nan doadoahk laud me mehn Isip kan kin idingohng kumwail. I pahn kapitasang kumwail nan mouren lidu. I pahn kapitkinkumwailla roson en nin limei kat me pahn kaloke irail mwuledek. I pahn pwengkumwailda, oh nainekinkumwailla; oh I pahn wiahla amwail Koht. Kumwail pahn esehla me ngehi Siohwa, iei amwail Koht, me kin kamaiauwihkumwailda sang pahn manaman en mehn Isip kan.’ ”—Eksodus 6:6, 7, footnotes; 15:1-7, 11.
2 Mwurinte arail pedoisang Isip, mehn Israel akan wiahda inou en ehupene ieu ong arail Koht, Siohwa. Siohwa sohte ketin inou ong emenemen aramas, peneinei, de sou kan, kahrehda Siohwa sapwellimaniki pwihn en aramas, wehi ieu, pohn sampah. (Eksodus 19:5, 6; 24:7) E ketikihong sapwellime aramas pwukat sapwellime kosonned akan me pahn kahluwa arail wiewia en ehuehu rahn, oh me kesempwal sang met, duwen arail kaudok. Moses mahsanihong irail: “Pwe sohte wehi lapalap ehu mie, me eh koht kin kerendohng duwehte Siohwa, atail Koht, eh kin ketin kerendohng kitail ni ahnsou me kitail kin anahne. E kin ketin sapeng kitail ni atail kin likweriong oh peki sapwellime sawas ahnsou koaros. Sohte wehi lapalap ehu mie me ahneki kosonned me inenen pwung duwehte kosonned pwukat me I padahkihongkumwailehr rahnwet.”—Deuderonomi 4:7, 8.
Ipwidihong nan Wehi Ieu en Sounkadehde kan
3, 4. Ia kahrepe kesempwal me Israel wiahkihda nin duwen wehi ehu?
3 Pahr epwiki kei mwuri, Siohwa ketin katamanki mehn Israel akan, ki sapwellime soukohp Aiseia, kahrepe kesempwal en arail wia wehi ieu. Aiseia mahsanih: “Israel, Siohwa me ketin kapikuhkada mahsanih, ‘Ke dehr masak, pwe I pahn doareiukala. I ekerkinuhkehr mwaromwen—nei kowe. Pwe iet ngehi, Siohwa, omw Koht, Koht sarawien Israel, omw Sounkomour. . . . I pahn mahsanihong mehn paliepeng re en kasaledekihirailla, oh mehn palieir en dehr kin kolokol irail. Nei aramas akan en sapahldo sang ni sahpw doh kan, sang wasa koaros nin sampah. Pwe iei irail nei aramas, oh I wiairailda pwe re en kin kalinganai ie. Kumwail mehn Israel kan, kumwail me iei ei sounkadehde; I pilkumwaildahr nin duwen ei ladu men, pwe kumwail en eseiehla oh kamehlele ie, . . Irail nei aramas akan me I wiadahr ong ni kalinganpen mwarei, re pahn kin kokouliong ie oh kapikapinga ie.’ ”—Aiseia 43:1, 3, 6, 7, 10, 21.
4 Nin duwen pwihn en aramas ieu me wah mwaren Siohwa, mehn Israel akan pahn wia sounkadehde kan ong duwen sapwellime manaman en kaunda ong wehi kan. Irail pahn wia pwihn en aramas ieu ‘me kepikipikda ong kalinganahda Siohwa.’ Irail pahn ‘kousapahl kapingpen Siohwa,’ oh koasoia duwen sapwellime wiewia en kamaiau kapwuriamwei kan oh eri kalinganahda mware sarawi. Ni mwotomwot, irail pahn wia wehin sounkadehdehn Siohwa ieu.
5. Ni ahl dah me Israel wiahki wehi inouda ieu?
5 Nan senturi 11 B.C.E., Nanmwarki Solomon ketin kawehwehda me Siohwa ketin wiahda Israel en wia wehi tohrohr ieu. Nan sapwellime kapakap ong Siohwa, e mahsanih: “Komw me pilirailda sang nanpwungen aramas teikan pwe re en wia sapwellimomwi aramas.” (1 Nanmwarki 8:53) Emenemen mehn Israel akan pil tungoalenki nanpwung tohrohr ehu ong Siohwa. Mwowe sang met, Moses mahsanih ong irail: “Sapwellimen Siohwa, amwail Koht, kumwail . . . kumwail sapwellimen Siohwa aramas sarawi kei.” (Deuderonomi 14:1, 2) Kahrehda, irail mehn Israel me pwulopwul kan sohte anahne inoukihong Siohwa arail mour. Irail ipwidihte wiahier tohn sapwellimen Koht aramas inoudahr akan. (Melkahka 79:13; 95:7) Ehuehu dih en aramas kapw ale kasukuhlpen kosonned akan en Siohwa oh pwukoahki kapwaiada sang ni manaman en inou me kolpene Israel ong Siohwa.—Deuderonomi 11:18, 19.
Saledek en Wia Pilipil
6. Pilipil dah me emenemen mehn Israel pahn wia?
6 Edetehn mehn Israel akan ipwidihong nan wehi inoudahng Siohwa ieu, emenemen pahn wiahda pein ah inou ong papah Koht. “Eri, met sampah oh nanleng en wia ei sounkadehde me I kihongkumwailehr, kumwail en pilada nanpwungen mour oh mehla, nanpwungen sapwellimen Siohwa kupwuramwahu de sapwellimen Koht keria. Eri, pilada mour. Poakohng Siohwa, amwail Koht, kapwaiada sapwellime mahsen oh loalopwoatohng, pwe ih me pahn kahrehiong kumwail oh kadaudokamwail kan mour werei nan sahpw me Siohwa ketin inoukihong amwail pahpa kahlap ako, Eipraam, Aisek oh Seikop.” (Deuderonomi 30:19, 20) Kahrehda, emenemen mehn Israel akan ahneki pilipil en limpoak ong Siohwa, en peikiong ih, oh idawehn ih. Pwehki mehn Israel akan ahneki saledek en pilipil, irail pahn pein pwukoahki imwin arail pilipil akan.—Deuderonomi 30:16-18.
7. Dahme wiawi mwurin mehlahn ahn Sosua dih?
7 Mwehin Sounkopwung kan kin ketikihda karasaras mwahu me pid mehkan me pahn wia imwilahn lelepek oh imwilahn salelepek. Mwohnte tepidahn irair en ahnsowo, mehn Israel akan kin idawehn mehn kahlemeng mwahu en Sosua oh irail ale kapai. “Eri, mehn Israel ko kin papah Siohwa erein Sosua eh momour, oh mwurin eh melahr re pil kin usehlahte papah Siohwa, erein kaun ako me dehdehkihla mehlel mehkoaros me Siohwa ketin wiahiong mehn Israel ko, ar pil momour.” Ahpw ekis ahnsou mwurin Sosua eh sipalla, “oh dihen mwuhro ahpw manokehla Siohwa oh pil mehkan me e kin ketin wiahiong mehn Israel. Mehn Israel ko eri wiahda dihp ong Siohwa ni ar papah Paal ko.” (Sounkopwung 2:7, 10, 11) E sansal me dih pwulopwul oh soakoahiek en ahnsowo sohte kesempwaliki arail sohso nin duwen arail wia tohn pwihn en aramas inoudao, pwihn ehu me Siohwa Koht kin sewesehkin irail mahso wiewia manaman akan.—Melkahka 78:3-7, 10, 11.
Kapwaiada Arail Inouo
8, 9. (a) Soangen koasoandi dah me mweidohng mehn Israel akan en kasalehda arail inou ong Siohwa? (b) Dahme irail oko me kin wia meirong kan me sang pein nsenarail kin ale?
8 Siohwa ketikihong sapwellime aramas akan ahnsou mwahu ren kak kapwaiada inou me wehio wiadahro. Karasepe, sapwellime kosonned kihda koasoandi ieu en wia meirong kan, ekei uhdahn pahn kin wiawi, ah ekei mih ni arail pilipil ma ren wia de soh. (Ipru 8:3) Soangen meirong pwukat kin pidada meirong isihs, meirongki wahntuhke, oh meirong en kamadipw sarawi oh mehpwukat kin wiawi sang ni pein nsenen emenemen—kisakis kei me ohng Siohwa pwehn alehdi kupwur mwahu en Siohwa oh pil kasalehda kalahngan.—Lipai 7:11-13.
9 Meirong nsen pwukat kin kaperenda Siohwa. Dene meirong isihs oh meirong en wahntuhke me irail kin wia “pwohtik ong Siohwa.” (Lipai 1:9; 2:2) Nan meirong en kamadipw sarawio, nta oh wih en mahno kin meirong ong Siohwa, ahpw wasa kei ni uduko kin kohwong samworo kan me wia meirongo oh aramas me kihda mahn en meirongo. Eri, e kin wia kilel ieu ong ahneki nanpwung meleilei ong Siohwa. Kosonnedo kin kasalehda met: “Ni amwail pahn kemehla mahn emen pwehn wia meirong en kaminimin, kumwail kapwaiada kosonned akan me I kihong kumwail; eri, I ahpw pahn perenki meirongo.” (Lipai 19:5) Mendahte mehn Israel koaros kin wia aramas inouda ong Siohwa sang arail ipwidi wia mehn Israel, ahpw irail oko me pein wia arail inou en wia wehwe tohrohr sang ni arail kin wia meirong kan me sang pein nsenarail kin ‘kenikenla’ oh kin ale kapai mwuledek.—Malakai 3:10.
10. Iaduwen Siohwa ah ketin kasalehda sapwellime engieng ni mwehin Aiseia oh Malakai?
10 Ahpw, pak tohto, wehi inoudao Israel kin salelepek ong Siohwa. Siohwa ketin doadoahngki sapwellime soukohp Aiseia oh mahsanih ong irail: “Ke sohte meirongkihong ie meirong isihs en sihpw; kaidehkin ngehi me ke waunekihki omw meirong kan. I sohte katoutouwihkin uhk omw mehn meirong kan, de kapwunodehkin uhk ei pekipeki meirong en warpwohmwahu.” (Aiseia 43:23) Patehng met, meirong kan me sohte kohsang nan kapehderail oh poahsoan sang ni limpoak kin sohte katepe mwohn silangin Siohwa. Karasepe, mpen pahr silipwuki mwurin Aiseia, nan ahnsou en soukohp Malakai, mehn Israel akan kin meirongki mahn soumwahu. Kahrehda, Malakai mahsanihong irail: “Siohwa, Wasa Lapalahpie, ahpw mahsanih, ‘I sohte mwahn kupwurperenkin kumwail; I pil sohte pahn ale meirong kan me kumwail kin wahdohng ie. . . Kumwail kin meirongkihong ie mahn pirapada de mahn mwoator, de pil mahn soumwahu. Ia duwe, kumwail medemedewe me I pahn kupwurperenki alehsang kumwail soangen meirong pwukat?’ ”—Malakai 1:10, 13; Eimwos 5:22.
Siohwa Sohte Kupwuramwahuwih Irail Nin Duwen Wehi Inouda Ieu
11. Ahnsou mwahu dah me kohwong Israel?
11 Ni ahnsou me mehn Israel akan wiahla wehi inouda ieu ong Siohwa, E ketin inoukihong irail mahsanih: “Eri, ma kumwail pahn peikiong ie oh dadaur ei inou, kumwail pahn wiahla nei aramas kesempwal. Tohn sampah pwon uhdahn nei, ahpw kumwail me pahn wiahla nei aramas pilipil. Kumwail eri pahn wiahla wehi ehu me pahn papah ie nin duwen samworo, pwihnen aramas ehu me kasarawihong iehte.” (Eksodus 19:5, 6) Mesaia me inoupe mie pahn pwarada nanpwungarail oh ketikihong irail tepin pilipil en kak wiahla tohn Wehin Koht. (Senesis 22:17, 18; 49:10; 2 Samuel 7:12, 16; Luk 1:31-33; Rom 9:4, 5) Ahpw, pali moron en irail mehn wehin Israel sohte kin kapwaiada arail inouo. (Madiu 22:14) Irail soikala Mesaia oh kamatala ih.—Wiewia 7:51-53.
12. Dahme Sises mahsanih me kasalehda me Siohwa sohla ketin kupwure irail nin duwen wehi inouda ieu?
12 Rahn ekei mwohn e pahn matala, Sises mahsanihong kaun en lamalam en mehn Suhs akan mahsanih: “Dah, kumwail sohte kin wadek nan Pwuhk Sarawi mahsen pwukat? ‘Takai me sounkou ihmw kan kesepwekelahr, uhd wiahla takain pwukakeimw! Kauno me ketin wiahda met, meid kapwuriamwei mehlel ong kiht!’ Ihme I ndahkiong kumwail, me Wehin Koht pahn kohsang kumwail oh uhd kohieng aramas akan me pahn kapwarehda wahn Wehin Koht.” (Madiu 21:42, 43) Sises kawehwehda me Siohwa sohte ketin kupwuramwahuwih irail nin duwen arail wia wehi ieu me inou ong Ih, ni ah mahsanih: “Serusalem, Serusalem! Kowe me kemelahr soukohp ako oh kin koasungki takai sapwellimen Koht meninkeder kan me pekederdohng uhk! Pak depe me I kin men pwoalepene noumw aramas akan koaros, rasehng litok emen me kin kompwoalepene nah kisin pwurok kan pahn peh, ke ahpw sohte kin mweidohng ie! Eri, ke en ese pwe Tehnpas Sarawio pahn tehnla douluhl.”—Madiu 23:37, 38.
Wehi Inouda Kapw Ehu
13. Mahsen en kokohp dahieu me Siohwa ketin wia ni mwehin Seremaia?
13 Nan mwehin soukohp Seremaia, Siohwa ketin kohpada mehkot kapw me pid sapwellime aramas akan. Kitail wadek: “Siohwa ahpw mahsanih, ‘Ahnsou ehu pahn kohdo me I pahn wiahda inou kapw ehu ong mehn Israel oh Suda. E sohte pahn duwehte inou en mahso me I wiahiongehr ar pahpa kahlap ako ni ei kol pehrail kan oh kahluwairaildo sang Isip. Likamwete ei pwoud irail, ahpw re sohte loalopwoatohng inowo. Inou kapw me I pahn wiahiong mehn Israel pahn duwe met: I pahn kihdi ei kosonned nan kapehdirail kan oh ntingihediong nan mohngiongirail kan. I pahn wiahla ar Koht, oh re pahn wiahla nei aramas.’ ”—Seremaia 31:31-33.
14. Ahnsou dah oh ia kahrepen sapwellime Siohwa wehi inouda kapwo ah miehla? Kawehwehda ihs wehi kapw wet.
14 Poahsoanpen kosonned kapw wet koasoansoandi ni ahnsou me Sises pwoula oh mwuri ketikihla menen sapwellime ntahn tomwo rehn Semeo, nan pahr 33 C.E. (Luk 22:20; Ipru 9:15, 24-26) Ahpw nin doken ngehn sarawi ah mweredi ni Pendekos 33 C.E. oh ipwidi en wehi kapw, “Israel en Koht,” inou kapwo tepida manaman. (Kalesia 6:16; Rom 2:28, 29; 9:6; 11:25, 26) Wahnpoaron Piter ni ah ntinglahng rehn Kristian keidi kan e mahsanih: “Kumwail wia keinek pilipil ehu, pwihn samworo en Nanmwarkio, kumwail wia wehi sarawi ehu, sapwellimen Koht aramas kei, me pilipildahng kalohkiseli wiewia kapwuriamwei kan en nin limen Koht, me ketin malipeikumwaildo sang nan rotorot ong nan sapwellime marain lingaling. Mahso kaidehk kumwail sapwellimen Koht, a met kumwail wialahr uhdahn sapwellime.” (1 Piter 2:9, 10) Ehupene tohrohr nanpwungen Siohwa oh Israel en sampah imwiseklahr. Nan pahr 33 C.E., sapwellimen Siohwa kupwur mwahu kohsang Israel en sampah oh uhd kohwong Israel en ngehn me iei mwomwohdiso en Kristian, iei ‘wehi ehu me kapwarehda wahn’ Wehin Mesaia.—Madiu 21:43.
Ahn Emenemen Inoukihda ah Mour
15. Ni rahn en Pendekos 33 C.E., mehnia papidais me Piter kangoange irail oko me wie rongorong ih en wia?
15 Sangehr mwurin Pendekos 33 C.E., emenemen aramas, mehn Suhs de Mehn Liki, pahn pein wia aramas inoukihong Koht ah mour oh papidaisla “ni mwaren Sahm oh sapwellime Ohl oh ngehn sarawi.”a (Madiu 28:19) Ni Pendekos, wahnpoaron Piter mahsanihong mehn Suhs oh mehn liki kan me iangala pelien lamalam en mehn Suhs me pwosonlahr akan oh mahsanih: “Emenemen kumwail en koluhla oh wiliakapwala, oh pil papidaisla ni mwaren Sises Krais, pwe dipamwail kan en lapwada; kumwail ahpw pahn ale ngehn sarawi, iei kalahngan ehu sang rehn Koht.” (Wiewia 2:38) Mehn Suhs oh mehn liki pwukat kin anahne kasalehda ki ahr papidais me kaidehn ihte irail inoukihda arail mour ahpw irail pil pohnese me Sises me kahrehda Siohwa ketin mahk ong diparail akan. Irail anahne pohnese Sises me ih sapwellimen Siohwa Samworo Lapalap oh arail Sounkaweid, oh e wia Tapwin mwomwohdiso en Kristian.—Kolose 1:13, 14, 18.
16. Nan mwehin Pohl, iaduwen aramas mwahu kan—mehn Suhs oh mehn Liki kan—arail wiahla Israel en ngehn?
16 Sounpar kei mwuri, wahnpoaron Pohl mahsanih: “Keieu, nan Damaskus oh nan Serusalem, oh pil nan kahnimw en Sudia pwon, oh nanpwungen mehn liki kan, I kapahrengkihong irail re en koluhla oh wiliakapwala; re en wekiong Koht, oh wia soahng kan me pahn kasalehda me re wiliakapwalahr.” (Wiewia 26:20) Mwurin Pohl ah kamehlelehiong aramas akan—mehn Suhs oh mehn Liki kan—me Sises me Krais, me Mesaia, e sewese irail en inoukihda arail mour oh papidaisla. (Wiewia 16:14, 15, 31-33; 17:3, 4; 18:8) Sang ni arail sohpeiwohngehr Koht, irail tohnpadahk kapw pwukat wiahlahr kisehn irail Israel en ngehn akan.
17. Mehnia doadoahk en kileledi me kereniongehr imwisekla, oh mehnia doadoahk me mwuledek ahnsou wet?
17 Rahnwet, kaimwiseklahn kileledi en luwen Israel en ngehn akan kereniong pahn nek. Ni ah pahn imwisekla, “tohnleng pahmeno” me kolokol kisinieng en kauwehlahn “kahn kamakam kowahlap” pahn kohwong mweimwei en pweisang ahng pahieu. Ni ahnsou wet rikirikpene en “pokon kalaimwun,” me ahneki koapworopwor en kousoan kohkohlahte pohn sampah kin wiwiawi ahnsou wet. Irail “sihpw teikan” kin ahneki saledek en pein medewehda kasalehda pwoson “ntahn Sihmpwulo” oh papidaisla pwehn kasalehda me irail inoukihong arail mour ong Siohwa. (Kaudiahl 7:1-4, 9-15; 22:17; Sohn 10:16; Madiu 28:19, 20) Nanpwungen irail pwukat iei irail me pwulopwul tohto me arail pahpa oh nohno Kristian akan apwalihirailada. Ma kowe emen soangen aramas pwulopwulo, ke pahn perenki iang wadek artikel me pahn kohda mwurin met.
[Nting tikitik me mi pah]
a Pil kilang The Watchtower, May 15, 2003, pali 30-1.
Kousapahl
• Dahme kahrehda irail mehn Israel pwulopwul kan sohte anahne wia pein arail inou ong Siohwa?
• Iaduwen mehn Israel akan kin kasalehda me irail kin kapwaiada arail inouo?
• Dahme Siohwa ketin kesehkihla Israel nin duwen ah wia wehi inouda ieu, oh iaduwen ah welialihda?
• Sang Pendekos 33 C.E. kohdo, dahme mehn Israel oh mehn Liki kan anahne wia pwehn kak wiahla tohn Israel en ngehn?
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 7]
Mehn Israel pwulopwul akan ipwidiong nan sapwellimen Koht wehi pilipildahr
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 9]
Emenemen mehn Israel akan anahne wiahda pein ah pilipil en papah Koht
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 9]
Meirong nsen kan kin mweidong mehn Israel akan en kasalehda arail limpoak ong Siohwa
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 11]
Mwurin Pendekos 33 C.E., sapwellimen Krais tohnpadahk kan anahne wiahda pein arail inou ong Koht oh papidaisla