Koht Uhdahn Ketin Nsenohki Lih akan?

“Dihp tepisang lih oh pwehki ih, kitail koaros anahne mehla.”​—ECCLESIASTICUS, MPEN SOUNPAR RIEPWIKI MWOHN KRAIS.

“Kowe me tepilo doadoahngki: kowe me kadierekada tuhke keinepwiho: kowe me tepin kauwehla kosonned en Koht . . . Kowe me kauwehla ohl me wiawihda rasehng Koht.”​—TERTULLIAN, PWUHKEN ON THE APPAREL OF WOMEN (lokaiahn wai), MPEN SOUNPAR RIEPWIKI MWURIN KRAIS.

IRE tikitik en mahs pwukat sohte kohsang nan Paipel. Erein sounpar epwiki kei, ire pwukat kin kadoadoahk pwehn utung madamadau en wiakauwe lih. Pil lel rahnwet, irail kan me kin utung lamalam wet kin wie doadoahngkihte ire pwukat pwehn kamanahla madamadau en wiakauwe lih oh me lih akan me pwukoahki kahpwal kan me kin lelohng aramas. Ia duwe, Koht ketin kupwurki me ohl akan pahn lemei oh wiakauwe lih akan? Dahme Paipel mahsanih? Kitail pahn kilang.

◼ Koht ketin keriahla lih akan?

Soh. Ahpw, “serpent en mahso, me adaneki Tepil” iei me alehdi “keria wet” sang Koht. (Kaudiahl 12:9; Senesis 3:14) Ni ahnsou me Koht ketin mahsanih me Adam pahn ‘kaunda’ eh pwoudo, e sohte ketin kasalehda me e ketin kupwurki me e konehng ohl en kaunda lih. (Senesis 3:16) Ahpw e kin ketin mahsanih duwen imwila suwed en dihp me pahn lelohng tepin pwopwoudo.

Eri, tiahk lemei me kin wiawihong lih akan kin wiawi pwehki aramas akan dipan a kaidehn kupwuren Koht. Paipel sohte utung madamadau me lih akan anahne mi pahn kaundahn ohl pwehn kapwungala tepin wiewiahn dihp.​—Rom 5:12.

◼ Koht ketin kapikada ohl kesempwal sang lih?

Soh. Senesis 1:27 mahsanih: “Koht eri ketin wiahda aramas; e ahpw ketin wiahda aramas rasehng ih. E ketin wiahda ohl oh lih.” Eri, sangete ni tapio, ohl oh lih, ira koaros kepikipikda oh ahneki koahiek en kasalehda sapwellimen Koht irair kan. Mendahki paliwarara oh ara pepehm wekpeseng, Adam oh Ihp alehdi pwukoa tehieu oh pwuhng tehieu mwohn silangin Sounkapikparao.​—Senesis 1:28-31.

Mwohn Ihp eh kepikipikda, Koht ketin mahsanih: “I pahn wiahiong eh [Adam] werek en wia sawasepe.” (Senesis 2:18) Ia duwe, lepin lokaia “werek,” de me pil kin wehwehki “ienge,” kin kasalehda me ohl kesempwal sang lih? Soh. Medewehla toahktehn pwal oh ienge toahktehn kameir ara kin sawaspene erein ahnsoun pwal. Emen kak doadoahk ma meteio sohte iang? Soh! Mendahki sounpwalo me kin wia pwal, met wehwehki me e kesempwal sang ienge toahkte teio? Soh. Pil duwehte, Koht ketin kapikada ohl oh lih pwe ira en sawaspene a kaidehn pwehn siaipene nanpwungara.​—Senesis 2:24.

◼ Dahme kasalehda me Koht ketin nsenohki lih akan?

Pwehki e ketin mwahngih dahme ohl dipan kan pahn wia, Koht ketin kasalehda mahsie dahme e ketin kupwurki pwehn pere lih akan. Sounnting en pwuhk, Laure Aynard koasoiahki duwen Kosonned en Moses me wiawihda nan pahr 1513 mwohn Krais, koasoia: “Ni Kosonnedo eh kin koasoia duwen lih, pali laud en ahnsou e kin koasoia duwen en pere ih.”​—La Bible au féminin (The Bible in the Feminine Gender).

Karasepe, Kosonnedo kehkehliki en kahkahki oh wauneki koaros pahpa oh nohno. (Eksodus 20:12; 21:15, 17) E pil kasalehda me e konehng en kanahieng lih liseian kan. (Eksodus 21:22) Rahnwet, sapwellimen Koht kosonned pwukat en pere lih akan kin uhdahn weksang kosonned kan nan sahpw tohto me kin kihsang pwuhng kan me ekei lih ahneki. Ahpw pil mie soahng tohto me kasalehda me Koht kin ketin nsenohki lih akan.

Kosonned Ehu me Kasalehda Sapwellimen Koht Madamadau ong Lih akan

Kosonned me Siohwa Koht ketikihong wehin Israel kin wia kamwahu laud ong arail roson en paliwar, arail tiahk mwakelekel oh arail kolokol nanpwungmwahu rehn Siohwa. Erein arail pahn rong oh peikiong, Koht pahn ketin ‘kasapwilirailda pohn wehi teikan koaros en sampah.’ (Deuderonomi 28:1, 2) Pwuhng dah me lih akan ahneki pahn Kosonnedo? Tehk ire pwukat.

1. Ahneki pein eh saledek. Weksang lihen wehi teikan mahs, lihen Israel kan ahneki saledek laud. Mendahki ohl pwopwoud me ahneki pwukoahn tapwin peneinei, lih pwopwoudo ahneki likilik sang eh pwoudo en kak “rapahkihda sahpw oh pwainda,” oh wiahda “mwetin wain.” Ma e ahneki koahiek en wiahda dereht oh dehkada likou, e kak katanga pein eh pesines. (Lepin Padahk 31:11, 16-19) Pahn Kosonned en Moses, emenemen lih ahneki pein eh pwuhng.

Ni mwehin Israel, lih akan pil kin ahneki nanpwungmwahu rehn Koht. Paipel mahsanih duwen Ana eh kapakapkiong Koht eh iren kapwunod ehu oh wiahda inou rir ehu. (1 Samuel 1:11, 24-28) Emen lih sang kahnimw en Senom kin kalapw kohla rehn soukohp Elisa ni rahn en Sapad kan pwehn ale kaweid. (2 Nanmwarki 4:22-25) Koht ketin doadoahngki lih akan duwehte Depora oh Ulda pwehn wia wiliepe. Ohl lapalap kan oh samworo kan kin men kohla rehra pwehn ale kaweid.​—Sounkopwung 4:4-8; 2 Nanmwarki 22:14-16, 20.

2. Kak ale kasukuhl. Pwehki lih akan iang kisehn inou en Kosonnedo, re kak kohla iang rong wadawad en Kosonnedo, met kihong irail ahnsou en ale kasukuhl. (Deuderonomi 31:12; Nehmaia 8:2, 8) Re pil kak alehdi kasukuhl sang arail kin iang wia ekei pwukoa kan nan arail kaudok. Karasepe, ekei lih akan ele kin “wie papah” ni impwal sarawio.​—Eksodus 38:8.

Lih tohto ahneki loalokong oh koahiek me anahn pwehn katanga pweida mwahu en pesines ehu. (Lepin Padahk 31:24) Weksang tiahk en wehi teikan nan ahnsowo, me pahpa kante me pahn kasukuhlih neirail pwutak kan, nohno kan nan Israel pil kin iang kasukuhlih nehrail pwutak kan lao re laudla. (Lepin Padahk 31:1) Eri e sansal me lihen Israel kan kin ale kasukuhl.

3. Kahkahki oh wauneki. Kosonned Eiseko kasalehda ni sansal: “Kumwail wauneki samamwail oh inamwail kan.” (Eksodus 20:12) Nan lepin padahk kan en Nanmwarki loalokong Solomon, kitail wadek: “Samwa, rong mahsen en omw pahpa, oh rong kanahieng padahk en omw nohno.”​—Lepin Padahk 1:8.

Mie kaweid pisetik kan nan Kosonnedo me pid ia mwomwen wiewiahn irail ohl kiripw kan ong meteikan, me iei en kasalehda wahu ong lih akan. (Lipai 18:6, 9; Deuderonomi 22:25, 26) Ohl pwopwoud mwahu men anahne medemedewe duwen luwet kan en paliweren liho.​—Lipai 18:19.

4. Pwuhng en ale pereparail. Sapwellime Mahsen kasalehda me Siohwa kin ketin “apwalih me sepwoupwou kan oh ketin sinsile liohdi kan.” Met pil wehwehki me e ketin wia Sounapwalih en irail kan me arail pahpa de arail pwoud kan sohte kin pere arail pwuhng. (Melkahka 68:5; Deuderonomi 10:17, 18) Ihme kahrehda, ni ahnsou me liohdi men, me mahs pwoudiki soukohp men, ale kopwung sapwung sang ohl emen pwehki eh pwoudo pweipwandohng, Siohwa ketin doadoahngki manaman oh sewese liho pwehn kak pitsang kahpwalo oh kolokol eh wahu.​—2 Nanmwarki 4:1-7.

Mwohn mehn Israel kan ar pedolong nan Sapwen Inowo, Selopehad emen tapwin peneinei ehu, mehla oh sohte nah pwutak. Nah serepein limenno eri peki rehn Moses en kihong irail arail “sohso” nan Sapwen Inowo. Siohwa ketikihong irail laudsang dahme re peki. E ketin mahsanihong Moses: “Ke pahn kihong irail arail sohso sang rehn kisehn arail pahpao. En arail pahpa eh sohso en kohieng irail.” Mwurin mwo kohla, lih akan nan Israel kak ale sohso sang arail pahpa oh pil kihong neirail seri kan.—Nempe 27:1-8.

Kawehwe Sapwung Sapwellimen Koht Madamadau ong Lih akan

Pahn Kosonned en Moses, lih akan ahneki pwukoa kesempwal kan oh aramas kin wauneki pwuhng me re ahneki. Ahpw sang sounpar 300 samwa mwohn Krais, pelien lamalam en mehn Suhs kan tepida alehda tiahk kan en mehn Krihk me kin medewe me ohl kesempwal sang lih.​—Menlau kilang koakon “Madamadau en Wiakauwe Lih nan Nting kan Mahs.”

Karasepe, ohl en Krihk ndand men me ede Hesiod (pahr 700 samwa mwohn Krais) kin kapwukoahki lih akan kahpwal koaros me lelohng aramas. Madamadau wet rekla nan pelien lamalam en mehn Suhs mpen sounpar 200 mwohn Krais. Pwuhken Talmud, me wiawihda mpen sounpar 200 mwurin Krais, kin katamankihong ohl akan: “Dehr koasoiong lih akan, pwe met pahn kahrehiong uhk ken wiahda tiahk samin.”

Erein sounpar tohto, madamadau keseulikilik wet kamwakid laud pwukoa kan me lih akan ahneki nan koasoandi en mehn Suhs kan. Ni mwehin Sises, lih akan kin mweimweiongete ren mi nan Kehl en Lih akan nan tehnpas sarawio. Ohl kante me kin ale kasukuhl me pelien lamalam kin kihda, oh lih akan ele kin tohrohrasang ohl akan nan arail sinakoke kan. Pwuhken Talmud kasalehda emen Sounpadahk en Suhs koasoia me e suwed (de sapwung) emen en kasukuhliong nah serepeino Torah [Kosonnedo]. Sang arail kawehwe sapwung sapwellimen Koht madamadau, kaunen pelien lamalam en mehn Suhs kan padahkihongehr ohl tohto ren kailongkihla lih akan.

Ni eh ketiket sampah, Sises mwahngih duwen madamadau en lipilipilki aramas wet me mihla nan tiahk kan. (Madiu 15:6, 9; 26:7-11) Ia duwe, padahk pwukat kin kamwakid sapwellime wiewia ong lih akan? Dahme kitail kak sukuhlki sang sapwellime wiewia oh madamadau? Padahk mehlel en Paipel kin kasaledekihala lih akan? Ire kan mwuhr pahn sapengala peidek pwukat.

[Koakon en pali 7]

Madamadau en Wiakauwe Lih nan Nting kan Mahs

Sang ni mwehin tepin Kristian kan kohdo, sounnting kan duwehte Philo en Alexandria tepida doadoahngki padahk kan en mehn Krihk pwehn pwurehng kawehwehda pwuhken Senesis. Ong Philo, wia nsenen pwopwoud iei dihp me Ihp wiadahro, oh met kahrehiong en ahneki soangen mour ehu me “uhdahn kihsang eh saledek oh mihla pahn kaundahn eh pwoudo.” Madamadau wet en kailongki lih akan mihla nan pelien lamalam en mehn Suhs oh pil nan pwuhk kan en Pahpa en Mwomwohdiso.

Nan pwuhken Suhs Midrash Rabba, mpen sounpar 200 mwurin Krais, emen sounpadahk en mehn Suhs kawehwehda dahme kahrehda e pehm me lih akan anahnehki doadoahngki koaduhpwel, koasoia: “Liho duwehte emen me wiahda sapwung oh kin namenek mwohn aramas.” Tertullian, me eh nting kan kin kamwakid laud aramas akan mpen sounpar 200 mwurin Krais, kin padahngki me lih akan anahne kohkohseli “duwehte Ihp me pahtoula oh koluhla.” Soangen padahk pwukat, me aramas tohto kin ahneki madamadau sapwung oh medewe me re kohsang nan Paipel, kin kalaudehla madamadau en wiakauwe lih akan.

[Kilel en pali 5]

Ihp kapikipikda en wia sounsawas oh iengen Adam

[Kilel en pali 6]

Lihen Israel kan kin iang wia pesines