Enero

Ri Timoteo xretaʼmaj chrij ri Dios y wariʼ xubʼano che xkʼojiʼ jun utz rachilanik rukʼ. Oj xuqujeʼ rajawaxik qas kqetaʼmaj ri kubʼij ri Biblia chrij ri Jehová xuqujeʼ kojchoman chrij rech qas kqachʼobʼo. Rech kojkunik kqabʼan wariʼ, rajawaxik kqachʼobʼ oxibʼ jastaq nim ubʼanik. Nabʼe, che Jehová are ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (Éx. 3:14, 15; Heb. 3:4; Apoc. 4:11). Ukabʼ, che chupam ri Biblia kʼo ri uchomanik ri Dios (2 Tim. 3:16, 17). Urox, che Jehová ukojom ri Jesús rech kukʼam kibʼe ri jupuq winaq rech kkiqʼijilaj: ri testigos rech Jehová (Is. 43:10-12; Juan 14:6; Hech. 15:14). Rech kqachʼobʼ ri e kʼutunem nim kibʼanik rajawaxik taj kqetaʼmaj ronojel ri kʼo pa ri Biblia. Ri kqaj kqabʼano are che kqakoj «ri utzalaj chomanik» rech qas kqachʼobʼo che oj kʼo pa ri qastzij (Prov. 3:21). w20.07 10 párrs. 8, 9

Pa wajun profecía riʼ kchʼaw chkij e kʼi sakʼ che ri kipalaj jeʼ jas ri kipalaj winaq xuqujeʼ «pa uwiʼ ri kijolom e kʼo corona ri e jetaneʼ re qʼan pwaq» (Apoc. 9:7). Kkibʼan kʼax «chke ri winaq ri man kojom ta ri utʼiqbʼal ri Dios cho ri umetzʼal ri kipalaj» —kraj kubʼij, ri e ukʼulel ri Jehová— pa jobʼ ikʼ, junam rukʼ ri tiempo che kekʼasiʼ ri sakʼ (Apoc. 9:4). Wariʼ kqʼalajinik che tajin kchʼaw chkij ri upatanelabʼ ri Dios che e uchaʼom, rumal che e areʼ rukʼ kowil kʼuxaj kkiya ubʼixik ri uqʼatoj tzij ri Dios pa kiwiʼ ri itzel taq winaq, che kʼi chke utz ta kkilo. Ri kraj kubʼij, are che ri e sakʼ kubʼij Joel 2:7-9 xaq ta e junam rukʼ ri kubʼij ri wuj re Apocalipsis. Wariʼ kqamay taj, rumal che ri Biblia jujun taq mul kukoj jun etal rech kuya ubʼixik jalajoj taq jastaq pa jalajoj taq bʼantajik. Jun kʼutbʼal, pa Apocalipsis 5:5 kubʼij che ri Jesús are «ri koj ajramaqʼ Judá», are kʼu pa 1 Pedro 5:8 kubʼij che ri Itzel xaq junam rukʼ «jun koj kuraq uchiʼ». w20.04 3 párr. 8; 5 párr. 10

Agar, ri rajikʼ ri Sarái, qas ta xuchomaj ri xubʼano are chiʼ xux rixoqil ri Abrán. Are chiʼ xux yawabʼ ixoq, xutzeʼj uwach ri Sarái rumal che e kʼo ta ral. Sarái xukʼajisaj uwach rumal laʼ Agar xanimaj bʼik (Gén. 16:4-6). Rumal che oj ajmakibʼ, weneʼ kqachomaj che taqal che ri Agar xuriq kʼax. Are kʼu ri Jehová retaʼm uwach ri Agar. Xutaq lo jun ángel rech kutoʼ che ukʼexik ri ubʼantajik xuqujeʼ rech ktewchixik. Agar xrilo che Jehová tajin kril ri kubʼano xuqujeʼ retaʼm ri tajin kukʼulmaj. Rumal laʼ, rukʼ ronojel ranimaʼ xubʼij wariʼ: «Ri Dios ri kinukaʼyej» (Gén. 16:7-13). ¿Jas retaʼm ri Jehová chrij ri Agar? Retaʼm ri xukʼulmaj ojer xuqujeʼ ri tajin kukʼulmaj. Qastzij che Jehová retaʼm che utz ta ri xubʼan Agar che ri Sarái, are kʼu xuchʼobʼ ri kunaʼo xuqujeʼ ri ukʼulmam pa ri ukʼaslemal. w20.04 16 párrs. 8, 9

Ri apóstol Pablo xubʼij che ri qastzij cristianos tajin kqatij anim (Heb. 12:1). Rumal laʼ, apastaneʼ ri qajunabʼ o ri qachuqʼabʼ, qonojel rajawaxik kʼo qakochʼonik kʼa pa ri kʼisbʼal we kqaj kqariq ri sipanik che Jehová kutzujuj chqe (Mat. 24:13). Ri Pablo rukʼ kowil ukʼuʼx xubʼij wariʼ: «Xinkʼis ri nuchak» (2 Tim. 4:7, 8). Tekʼuriʼ ¿jas utijik anim tajin kchʼaw wi ri Pablo? Are chiʼ Pablo xukʼut jastaq nim ubʼanik, jujun taq mul xukoj kʼutbʼal che kchʼaw chrij ri etzʼanem che xbʼan pa ri ojer Grecia (1 Cor. 9:25-27; 2 Tim. 2:5). Kʼi mul, xujunamaj ri ukʼaslemal jun cristiano rukʼ utijik anim (1 Cor. 9:24; Gál. 2:2; Filip. 2:16). Ri winaq kumajij utijik anim are chiʼ kujach ri ukʼaslemal che ri Jehová xuqujeʼ chiʼ kubʼan uqasanjaʼ (1 Ped. 3:21). Kchʼakanik are chiʼ ri Jehová kuya ri sipanik re ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik che (Mat. 25:31-34, 46; 2 Tim. 4:8). w20.04 26 párrs. 1-3

«Ri Ajawaxel are jik. Ri areʼ kuyaʼ na ichuqʼabʼ, kixuchajij na chuwach ri Itzel» (2 Tes. 3:3). ¿Jas kubʼan Jehová che qachajixik? Jehová kuya jun chakubʼal re chʼoʼj chqe pa ri qakojonik rech kojuchajij chuwach ri kʼax che kubʼan ri Satanás chqe (Efes. 6:13-17). Wajun chakubʼal re chʼoʼj qas ko y kʼo upatan, are kʼu xaq xiw kojuchajij we amaqʼel qakojom ronojel ri e uchʼaqapil. ¿Jas kraj kubʼij chkijujunal ri e uchʼaqapil ri chakubʼal re chʼoʼj? Jun kʼutbʼal, ri ximibʼal uxeʼ pam re ri qastzij are ri e qastzij che keriqitaj pa ri uTzij ri Dios, ri Biblia. ¿Jasche rajawaxik kqakojo? Rumal che ri Satanás are ri kitat ri winaq ri kkibʼan «bʼanoj tzij» (Juan 8:44). Kʼi taq junabʼ ubʼanom molom taq tzij y tajin «keʼusubʼ konojel ri winaq» (Apoc. 12:9). Are kʼu ri qastzij re ri Biblia kojuchajij chuwach ri subʼunik. ¿Jas kqabʼan che ukojik wajun ximibʼal uxeʼ pam? Retaʼmaxik amaqʼel ri qastzij chrij ri Jehová, uqʼijilaxik «pa uxlabʼal xuqujeʼ pa qastzij» y «kqaj kʼut chi utz kojbʼin pa ronojel» (Juan 4:24; Efes. 4:25; Heb. 13:18). w21.03 26, 27 párrs. 3-5

Kbʼixik che are jeʼlik rumal che chilaʼ xqʼijilax wi ri Jehová. Xumaj pa ri Pentecostés re ri junabʼ 33, ri «Ulew re ri Jeʼlikal» xaq xiw ta chi jun lugar. Rumal che ri upatanelabʼ ri Jehová e kʼo cho ronojel ri uwach Ulew. Kimik ri «Ulew re ri Jeʼlikal» are ri tajin kubʼan ri utinamit ri Dios, junam rukʼ ri qʼijilanik pa ri e riqbʼal ibʼ xuqujeʼ ri utzijoxik ri utzij ri Dios. Pa ri kʼisbʼal taq qʼij riʼ, ri qʼatal tzij re ri norte kʼi mul tajin kubʼan kʼax che ri «Ulew re ri Jeʼlikal». Jun kʼutbʼal, pa ri Segunda Guerra Mundial, ri Alemania nazi che are ri qʼatal tzij re ri norte, xubʼan kʼax che ri «Ulew re ri Jeʼlikal» chiʼ xeʼutereneʼj rukʼ itzelal xuqujeʼ xeʼukamisaj ri upatanelabʼ ri Dios. Chiʼ qʼaxinaq chi ri Segunda Guerra Mundial, ri Unión Soviética xux ri qʼatal tzij re ri norte, pa ri tiempo riʼ xubʼan kʼax che ri jeʼlik Ulew are chiʼ xeʼutereneʼj xuqujeʼ xeresaj bʼi ri upatanelabʼ ri Jehová pa kachoch. w20.05 13 párrs. 7, 8

Chqilampeʼ e jujun rachiʼl ri Dios che xekʼasiʼ ojer are chiʼ majaʼ kkam ri Jesús. Abrahán xkʼojiʼ jun nimalaj ukojonik. Are chiʼ kaminaq chi más che mil junabʼ, ri Jehová xubʼij «wachiʼl» che (Is. 41:8, TW). Rumal laʼ, ni ri kamikal kkunik kujach uwach ri Jehová kukʼ ri utzalaj taq rachiʼl. Pa ri uchomanik ri Jehová sachinaq ta ri Abrahán (Luc. 20:37, 38). Jun chi utzalaj kʼutbʼal are ri Job. Jun qʼij are chiʼ ri ángeles kimulim kibʼ pa ri kaj, Jehová rukʼ ronojel ranimaʼ xubʼij ri e tzij riʼ chrij ri Job: «Sibʼalaj jik che nupatanixik, ri rukʼam jun kʼaslemal ri sibʼalaj kolom ri man kʼo ta jubʼiqʼ makaj pa ri ukʼaslemal» (Job 1:6-8). Xuqujeʼ ¿jas xuchomaj ri Jehová chrij ri Daniel, che xupatanij ochenta junabʼ pa jun tinamit che kqʼijilax wi nikʼaj chi dioses? Are chiʼ ri Daniel nim ujunabʼ chik, ri ángeles oxibʼ mul xkibʼij che: «Sibʼalaj at loqʼ chuwach ri Dios» (Dan. 9:23; 10:11, 19). Qas qetaʼm che Jehová qas kraj keʼuwalajisaj ri loqʼalaj taq rachiʼl (Job 14:15). w20.05 26, 27 párrs. 3, 4

Paneʼ jun winaq kretaʼmaj chrij ri utaqanik ri Dios xuqujeʼ nim krilo. Are kʼu, ¿la kniman che ri Jehová rumal che qas kuloqʼoqʼej? Chnaʼtaj chqe ri xubʼan ri Eva. Areʼ retaʼm ri utaqanik ri Dios, are kʼu qas ta kuloqʼoqʼej. Adán xuqujeʼ qas ta xuloqʼoqʼej ri Jehová (Gén. 3:1-6). Rumal laʼ xaq xiw ta kqakʼut ri rajawaxik kbʼan pa ri kʼaslemal xuqujeʼ ri e utaqanik ri Dios. Ri Jehová kubʼij che kuya utzilal we kqabʼan pa ri qakʼaslemal (Sal. 119:97, 111, 112). Are kʼu ri tijoxel kril ta wariʼ we kuchʼobʼ taj che Jehová uyaʼom ri e utaqanik rumal che kojuloqʼoqʼej. Rumal laʼ utz che kqataʼ che ri tijoxel: «¿Jasche ri Dios kubʼij chqe che kqabʼan jun jastaq o kqabʼan taj? ¿Jas kukʼut chawach chrij ri Jehová?». We kqatoʼo rech kchoman chrij ri Jehová xuqujeʼ kuloqʼoqʼej ri loqʼalaj ubʼiʼ, weneʼ kopan ri qastzij pa ranimaʼ. Rukʼ wariʼ xaq xiw ta kuloqʼoqʼej ri utaqanik, xaneʼ xuqujeʼ kuloqʼoqʼej ri Jehová. Kubʼan más ko ri ukojonik xuqujeʼ kkunik kuchʼij ri e kʼax (1 Cor. 3:12-15). w20.06 10 párrs. 10, 11

Rajawaxik paciencia rumal che rajawaxik tiempo rech ri winaq kusukʼumaj ri rachilanik rukʼ ri Jehová. E kʼi chke ri qachalal che xetzalij lo pa ri congregación kkibʼij che ri e kʼamal bʼe xuqujeʼ nikʼaj chi qachalal kʼi mul xekisolij rech ketzalij lo rukʼ ri Jehová. Jun qachalal rech ri sureste re Asia, ubʼiʼ Nancy, kubʼij: «Jun utzalaj wachiʼl pa ri congregación sibʼalaj xinutoʼ. Xinraj jetaneʼ in ratz. Xunaʼtasaj chwe ri utzalaj taq jastaq che xqabʼan rukʼ ojer. Are chiʼ xintzijoj che ri kinnaʼo, rukʼ paciencia xinutatabʼej xuqujeʼ xinupixbʼej are chiʼ xajwatajik. Xukʼutu che are jun qastzij wachiʼl xuqujeʼ amaqʼel xinutoʼ». Ri unaʼik ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik kjunamataj rukʼ jun pomada che kojutoʼ che ukunaxik ri kʼax kʼo pa kanimaʼ. Jujun chke ri qachalal che xkiya kan ri congregación are rumal che utz ta xkita jun jastaq che xbʼix chke, rumal laʼ kʼi taq junabʼ kikʼolom oyowal pa kanimaʼ. Rumal laʼ kkaj ta chik ketzalij lo rukʼ ri Jehová. Weneʼ nikʼaj chik kkichomaj che yaʼtal ta ri kʼax xbʼan chke. Weneʼ kajwataj chke che kʼo ketatabʼenik xuqujeʼ kchʼobʼ ri kkinaʼ. w20.06 26 párrs. 10, 11

Are chiʼ más katchʼakan pa uwiʼ ri jastaq che utz taj, más kʼax ta chi kabʼan riʼ che ubʼanik ri utz. Rajawaxik che ksach ta chawe che are ri Satanás kbʼanowik che ri winaq utz ta kichomanik chrij ri sexo. Rumal laʼ, are chiʼ kaxutuj ri kichomanik ri winaq re wajun uwach Ulew riʼ, katchʼakan pa uwiʼ ri Itzel. Qetaʼm che xaq xiw ri Jehová kbʼinik jas jastaq awas kbʼanik. Rumal laʼ kqakoj qachuqʼabʼ che uxutuxik ri jastaq riʼ. Chiʼ kojmakun chuwach kqabʼij che pa qachʼawem (1 Juan 1:9). Are kʼu, we are jun nimalaj mak xqabʼano kqatzukuj ri kitobʼanik ri e kʼamal bʼe, rumal che e kojom rumal ri Jehová che qachajixik (Sant. 5:14-16). Tekʼuriʼ, kqaya taj che ri mak che xqabʼan kan ojer kubʼan kʼax chqe. ¿Jasche? Rumal che ri loqʼalaj qaTat xuya ri uKʼojol che utojik ri qamak. Are chiʼ Jehová kubʼij che kusach kimak ri kkita sachbʼal mak che, kusacho. Rumal laʼ kojkunik kqapatanij rukʼ jun chʼajchʼojalaj retaʼmabʼal qakʼuʼx (1 Juan 2:1, 2, 12; 3:19, 20). w20.07 22, 23 párrs. 9, 10

Pa jun tiempo, ri Jehová xkanaj utukel, are kʼu rumal ta wariʼ xbʼisonik. Rajawaxik ta jun jastaq che rech kkikotik. Are kʼu kraj che nikʼaj chik kkiriq ri kikotemal che kuya ri kʼaslemal. Rumal ri uloqʼoqʼebʼal xubʼan ri kʼaslemal (1 Juan 4:19). Nabʼe, Jehová xubʼan ri uKʼojol, Jesús. Rumal laʼ rumal ri areʼ «xebʼan konojel ri jastaq» jun chke are ri millones re ángeles (Col. 1:16). Ri Jesús sibʼalaj xkikotik che xchakun rukʼ ri uTat (Prov. 8:30). Ri ángeles xuqujeʼ xekikotik rumal che xkil ri Jehová y ri Jesús are chiʼ xkibʼan ri kaj y ri uwach Ulew. Ri Biblia kubʼij che ri ángeles «kebʼixon» rukʼ kikotemal, qastzij riʼ che xkiya ta kan ubʼixoxik che ri Jehová kʼa chiʼ xtotaj che kibʼanik ri winaq (Job 38:7; Prov. 8:31). Ronojel ri jastaq che xubʼano kukʼut ri uloqʼoqʼebʼal y ri unojibʼal (Sal. 104:24; Rom. 1:20). w20.08 14 párrs. 1, 2

Jehová xojubʼano rech kojloqʼoqʼenik y kojloqʼoqʼexik. Rumal laʼ are chiʼ jun winaq itzel kojrilo kʼax kqanaʼo y weneʼ kqaxibʼij qibʼ. Jun qachalal xutzʼibʼaj: «Are chiʼ ri soldados xinkichʼayo y xkibʼij kʼax taq tzij chwe rumal che in testigo rech Jehová, sibʼalaj xinxibʼij wibʼ y xinnaʼo che kʼo ta nupatan». Paneʼ kʼax kqanaʼo, are kʼu kqamay taj che itzel kojilik, rumal che ri Jesús ubʼim chi kanoq che kqakʼulmaj wariʼ. ¿Jasche ri winaq itzel kojkilo? Rumal che oj junam rukʼ ri Jesús oj «aj uwach Ulew» taj (Juan 15:17-19). Rumal laʼ, paneʼ nim keqil wi ri e qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew, keqaqʼijilaj ta e areʼ ni ri etal re ri tinamit o símbolos patrios. Xaq xiw ri Jehová kqaqʼijilaj. Oj qetaʼm che xaq xiw ri Dios taqal che kuqʼat tzij rumal laʼ kqaya ri qatobʼanik che, are kʼu ri Satanás y ri e teren chrij xa itzel kkilo (Gén. 3:1-5, 15). Kqaya ubʼixik che xaq xiw ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kkunik kusukʼumaj ronojel ri kʼax kiriqom ri winaq y xa jubʼiqʼ chi kraj kusachisaj kiwach konojel ri ukʼulel (Dan. 2:44; Apoc. 19:19-21). Wariʼ are utz taq tzij chke ri manxo taq winaq, are kʼu chke ri itzel taq winaq utz taj. w21.03 20 párrs. 1, 2

Ri Jehová nim kril wi ri kichak ri qachalal ixoqibʼ che kkibʼan pa ri congregación. Kkiya jun utzalaj kʼutbʼal, rumal che kkikʼut nojibʼal, kojonik, kikotemal, ukowil kʼuʼx, e sipanelabʼ xuqujeʼ kkibʼan utz taq chak (Luc. 8:2, 3; Hech. 16:14, 15; Rom. 16:3, 6; Filip. 4:3; Heb. 11:11, 31, 35). Xuqujeʼ are jun tewchibʼal che e kʼo ri qachalal che nim chi kijunabʼ che weneʼ tajin kkikoj kichuqʼabʼ chuwach jun kʼax yabʼil. Paneʼ jewaʼ kiriqom kkikoj kichuqʼabʼ rech kebʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios y kkikoj ronojel ri kichuqʼabʼ che kitoʼik nikʼaj chik xuqujeʼ che kitijoxik. ¡Sibʼalaj kʼi kqetaʼmaj chkij! Qastzij wi che Jehová nim keril wi xuqujeʼ oj (Prov. 16:31). Chojchoman chkij ri alabʼom alitomabʼ. Kkiriq kʼax pa wajun uwach Ulew riʼ che kʼo pa uqʼabʼ ri Satanás xuqujeʼ kkiriq kʼax che uxutuxik ri itzel taq uchomanik. Are kʼu sibʼalaj kkiya qachuqʼabʼ are chiʼ kkiya kicomentarios pa ri e riqbʼal ibʼ xuqujeʼ are chiʼ kebʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios, xuqujeʼ rukʼ ukowil kikʼuʼx kkitoʼ uwiʼ ri kikojonik. Alabʼom alitomabʼ, ix xuqujeʼ kʼo jun utzalaj ikʼolbʼal pa ri utinamit ri Jehová (Sal. 8:2). w20.08 21, 22 párrs. 9-11

Are chiʼ kqamaj utzijoxik ri utzij ri Dios y kqabʼij che oj testigos rech Jehová, weneʼ kqariq kʼax, weneʼ ri qafamilia kojkaj ta chik, ri e qachiʼl ketzeʼn chqij y ri winaq kkaj taj kkitatabʼej ri utzij ri Dios. Are kʼu kqamay ta wariʼ, rumal che ri Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ che kekʼojiʼ chkixoʼl itzel taq winaq. ¿Jas kattowik rech kkʼojiʼ ukowil akʼuʼx? Nabʼe, rajawaxik kakojo che ri Jesús tajin kukʼam ubʼe wajun chak riʼ (Juan 16:33; Apoc. 14:14-16). Tekʼuriʼ, chakowirisaj ri akojonik chrij ri Jehová che qas katuchajij (Mat. 6:32-34). Are chiʼ más ko ri akojonik, más kkʼojiʼ ukowil akʼuʼx. Xakʼutu che kʼo akojonik are chiʼ xabʼij chke ri awachiʼl y familiares che xamaj retaʼmaxik chrij ri Biblia kukʼ ri testigos rech Jehová y xamaj bʼenam pa ri e riqbʼal ibʼ. Qastzij riʼ che akʼexom jujun jastaq pa ri akʼaslemal rech kabʼan ri kubʼij ri Jehová. Rukʼ wariʼ xakʼutu che kʼo akojonik y ukowil akʼuʼx. We amaqʼel kakoj achuqʼabʼ rech kkʼojiʼ ukowil akʼuʼx, katkunik kakubʼsaj akʼuʼx che Jehová amaqʼel kkʼojiʼ awukʼ (Jos. 1:7-9). w20.09 5 párrs. 11, 12

Ri qʼatal tzij Asá xuya kan jun utzalaj kʼutbʼal chqe, rumal che pa ronojel xukubʼsaj wi ukʼuʼx chrij ri Jehová. Xaq xiw ta xupatanij ri Jehová are chiʼ kʼo pa kʼax, xaneʼ xubʼano are chiʼ kʼo pa tiempo re jamaril. Are chiʼ kʼa ala na «Asá amaqʼel xux jik chuwach ri Ajawaxel» (1 Rey. 15:14). Xukʼutu are chiʼ xusachisaj uwach ri qastzij ta qʼijilanik pa Judá. Ri Biblia kubʼij che «xeresaj ri porobʼal ri keqʼijilax wi taq ri jalan taq diosibʼ, xuqujeʼ ri e qʼijilabʼal ri keqʼijilax wi ri diosibʼ; xebʼumuch ri tastalikalaj taq abʼaj xebʼupaxij ri e uwachbʼal taq ri Asera» (2 Crón. 14:3, 5). Xuqujeʼ xresaj ri ratiʼt ubʼiʼ Maacá che qʼatal tzij, rumal che xubʼan jun tyox rech ri winaq kkiqʼijilaj (1 Rey. 15:11-13). Asá xaq xiw ta xusachisaj uwach ri qastzij taj qʼijilanik. Xuqujeʼ xeʼutoʼ ri winaq re Judá rech kkiqʼijilaj chi jumul ri Jehová. Ri tewchibʼal che xuya ri Jehová che ri Asá y ri tinamit Judá are che xekʼojiʼ pa jamaril. Pa ri tiempo che Asá xuqʼat tzij, diez junabʼ xkʼojiʼ jamaril pa ri tinamit (2 Crón. 14:1, 4, 6). w20.09 14 párrs. 2, 3

We kʼo jun winaq kʼo jun jastaq rukʼ che sibʼalaj nim ubʼanik, jujun taq mul kuya che jun chik winaq rech kuchajij. Jun kʼutbʼal, weneʼ kuya kan ri urajil pa ri banco rech kchajixik jeriʼ kelaqʼax taj o kutzaq taj. Ri apóstol Pablo xunaʼtasaj che ri Timoteo che kʼo jun jastaq rukʼ nim ubʼanik: ri tzʼaqatalaj etaʼmanik chrij ri urayibʼal ri Dios chke ri winaq. Jehová xuqujeʼ uyaʼom wajun eqelen riʼ che Timoteo che kutzijoj «ri tzij re kolobʼal ibʼ» (2 Tim. 4:2, 5). Pablo xubʼij che Timoteo che rajawaxik kuchajij ri yaʼom pa uqʼabʼ. Jehová xuqujeʼ uyaʼom jastaq pa qaqʼabʼ oj che rajawaxik kqachajij rumal che nim ubʼanik. Rumal ri rutzilal ri Jehová ukʼutum ri qastzij chqawach che kʼo pa ri uTzij, ri Biblia. Ri qastzij etaʼmanik riʼ nim ubʼanik rumal che kukʼut chqawach ri rajawaxik kqabʼano rech kojux rachiʼl ri Jehová y ri kqabʼano rech kqariq ri qastzij kikotemal. Are chiʼ qas kqakoj ri kubʼij ri Biblia y kqabʼan pa ri qakʼaslemal, kojsubʼ ta chi rumal ri kʼutunem che qastzij taj y kqabʼan ta tzʼil taq makaj (1 Cor. 6:9-11). w20.09 26 párrs. 1-3

Sibʼalaj nim ubʼanik che ri tijoxel krilo che are chiʼ kqatzijoj ri uTzij ri Dios kqabʼan rukʼ ronojel qanimaʼ y rukʼ ta kebʼ qakʼuʼx. Weneʼ wariʼ kubʼano che utz kril ri tajin kretaʼmaj. Weneʼ kojkunik kqatzijoj che ri utzilal uyaʼom ri upixabʼ ri Dios pa ri qakʼaslemal. Wariʼ kubʼano che areʼ krilo che xuqujeʼ kuya utzilal pa ri ukʼaslemal. Are chiʼ kqaya ri tijonik, chojchʼaw chkij qachalal rukʼ ri tijoxel che kiriqom kʼax junam rukʼ. ¿La kʼo jun qachalal pa ri congregación che xuriq kʼax junam rukʼ areʼ? We kʼolik, chqabʼij che ri qachalal che kbʼe qukʼ. Chatoʼo ri winaq che tajin kaya tijonik che rech kuchʼobʼo che unimaxik ri upixabʼ ri Dios kuya utzilal. We kʼulan ri winaq y ri ukʼulaj tajin ta kretaʼmaj chrij ri Biblia, utz che kqasikʼij ri ukʼulaj rech kkanaj qukʼ pa ri etaʼmanik. Xuqujeʼ utz kqabʼij che ri tijoxel che kchʼaw chrij ri tajin kretaʼmaj kukʼ ri ufamilia y ri rachiʼl (Juan 1:40-45). w20.10 16 párrs. 7-9

José y María xekunik xkitoʼ ri Jesús rech kqaj chuwach ri Dios, ¿jasche? Rumal che xkibʼan ri ubʼim ri Dios che rajawaxik kkibʼan ri tat nan (Deut. 6:6, 7). Ri e kebʼ sibʼalaj kkiloqʼoqʼej ri Jehová y ri más nim ubʼanik chkiwach areʼ are utoʼik ri kalkʼwal rech xuqujeʼ kkiloqʼoqʼej ri Jehová. José y María xkikoj kichuqʼabʼ che upatanexik ri Dios pa ri kikʼaslemal. Ronojel semanas kebʼe pa ri sinagoga re Nazaret y ronojel junabʼ kebʼe pa Jerusalén pa ri nimaqʼij re ri Pascua (Luc. 2:41; 4:16). Are chiʼ kebʼe pa Jerusalén weneʼ kkikʼut chuwach ri Jesús y ri nikʼaj chi kalkʼwal ri ukʼulmam ri utinamit ri Jehová. Y weneʼ pa ri kibʼe kkisolij kan lugares che kuya ubʼixik ri Biblia. Rumal che José y María e kʼi pa ri kifamilia, qastzij riʼ che xkikoj kichuqʼabʼ che uchajixik ri kachilanik ri familia rukʼ ri Jehová. Are kʼu sibʼalaj xtobʼanik che xkikoj nabʼe ri uqʼijilaxik ri Jehová pa ri kikʼaslemal, rumal che ri familia kʼo jun utz kachilanik rukʼ ri Jehová. w20.10 28 párrs. 8, 9

Are chiʼ kojkʼojiʼ rukʼ jun qachalal che uyaʼik etaʼmanik re ri Biblia, utz kqatijoj qibʼ che ri kʼutunem che kqil na (Esd. 7:10). Jun precursor especial ubʼiʼ Dorín kubʼij: «Nim kwilo che ri wachiʼl kutijoj ribʼ che ri kʼutunem ri kqil rukʼ ri tijoxel. Jeriʼ kʼo kkunik kubʼij o kubʼano». Wariʼ kuya jun utz kʼutbʼal chuwach ri tijoxel, rumal che weneʼ areʼ krilo che oj kebʼ qas qatijom qibʼ. Paneʼ kqanikʼoj ta ronojel ri jastaq re ri kʼutunem, are kʼu kqakoj qatiempo che kilik ri chomanik nim kibʼanik. Ubʼanik chʼawem rukʼ ri tijoxel sibʼalaj nim ubʼanik, rumal laʼ chojchoman chrij ri kqabʼij pa ri chʼawem we ri qachalal kubʼij chqe che kqabʼan ri chʼawem. Jeriʼ, qas qetaʼm ri kqabʼij (Sal. 141:2). Hanae jun qachalal che kel Japón, knaʼtaj che ri e chʼawem che xubʼan ri rachiʼl ri rajtij. Kubʼij: «Xwilo che kʼo jun nimalaj rachilanik rukʼ ri Jehová, y xwaj xinux junam rukʼ. Xuqujeʼ, are chiʼ amaqʼel xubʼij ri nubʼiʼ pa ri chʼawem, xinnaʼo che qas kinkaj». w21.03 9, 10 párrs. 7, 8

Ri Jesús xutzujuj che ri apóstol Pablo che qas kopan pa Roma. Are kʼu jujun chke ri judíos re Jerusalén tajin kkichomaj ukamisaxik ri Pablo. Are chiʼ jun kinimal ri ajchʼojabʼ re Roma ubʼiʼ Claudio Lisias xuta wariʼ, xutoʼ ri Pablo. Aninaq xutaq bʼi e kʼi ajchʼojabʼ rech kkikʼam bʼi ri Pablo pa Cesarea. Chilaʼ, ri qʼatal tzij Félix «xtaqanik chi kchajix chupam ri rachoch ri Herodes». Jeriʼ, ri Pablo xqaj ta pa kiqʼabʼ ri kkaj kkikamisaj (Hech. 23:12-35). Are chiʼ ri Festo xkanaj kan che ukʼaxel ri qʼatal tzij Félix, rumal che kraj kqaj chkiwach ri judíos, xubʼij wariʼ che ri Pablo: «¿La kawaj katbʼe pa Jerusalén, rech chilaʼ kqʼat wi tzij pa awiʼ chkij we jastaq riʼ chnuwach?». Ri apóstol retaʼm che, we kbʼe pa Jerusalén, weneʼ kkamisaxik. Rumal laʼ xubʼij: «Kintzʼonoj chi kintaq la bʼik chuwach ri nimalaj qʼatal tzij César». Ri Festo xubʼij wariʼ che: «Xatzʼonoj yaʼ chi katintaq bʼik chuwach ri César. Chuwach kʼu ri César katbʼe wi na». Are chiʼ Festo xubʼij che kutaq bʼi ri Pablo pa Roma xresaj chkiwach ri e ukʼulel (Hech. 25:6-12). w20.11 13 párr. 4; 14 párrs. 8-10

Qonojel kojbʼisonik rumal jun jastaq che utz taj xqabʼano. Weneʼ rumal ri xqabʼano are chiʼ majaʼ kqetaʼmaj uwach ri Jehová o are chiʼ qabʼanom chi qaqasanjaʼ (Rom. 3:23). Qastzij che, paneʼ sibʼalaj kqakoj qachuqʼabʼ rech amaqʼel kqabʼan ri utz are kʼu qonojel «kujqaj pa kʼi kiwach sachinaqil» (Sant. 3:2; Rom. 7:21-23). Ubʼisoxik más ri qamak kubʼan kʼax chqe are kʼu rajawaxik che kqachʼobʼo che utz ta ri xqabʼano. ¿Jasche? Rumal che kojutoʼ rech kqakʼex ri qakʼaslemal y kqabʼan ta chi jumul ri makaj (Heb. 12:12, 13). Are kʼu, weneʼ amaqʼel kojchoman chrij ri qamak are chiʼ qakʼexom chi ri qakʼaslemal y Jehová ukuyum chi ri qamak. Uchomaxik más ri qamak kubʼan kʼax chqe (Sal. 31:10; 38:3, 4). Rajawaxik che xaq xiw ta kqabʼisoj. Ri Satanás sibʼalaj kkikotik we kqachomaj che kʼo ta qapatan, paneʼ ri Jehová usachom chi ri qamak (chajunamisaj rukʼ 2 Corintios 2:5-7, 11). w20.11 27 párrs. 12, 13

Ri levita che xtzibʼan wajun salmo riʼ xubʼan kebʼ ukʼuʼx rumal che xumaj urayixik ri kikʼaslemal ri itzel taq winaq y ri kkibʼan nimal. Xa ta rumal che kraj kubʼan re ri kkibʼan e areʼ, xaneʼ utz xril ri kikʼaslemal che jetaneʼ sibʼalaj utz (Sal. 73:2-9, 11-14). Jetaneʼ che kʼo ronojel kukʼ: qʼinomal, placeres y kʼo ta kkibʼisoj. ¿Jas xtoʼw ri levita rech xurayij ta chi ri kikʼaslemal ri itzel taq winaq y rech xubʼan ta chi kebʼ ukʼuʼx? Are rilik ri jastaq junam che kubʼan Jehová. Are chiʼ xubʼan wariʼ, xuriq chi jumul jamaril y kikotemal. Xubʼij wariʼ che ri Jehová: «Are taq in kʼo chi ukʼ la man kinrayij ta chik ri kʼo cho ri uwach Ulew» (Sal. 73:25). Rumal laʼ, kqarayij ta ri kikʼaslemal ri itzel taq winaq che jetaneʼ sibʼalaj utz. Ri kikikotemal naj ta tiempo kuchʼijo (Ecl. 8:12, 13). Urayixik ri kikʼaslemal xa kubʼano che kubʼan kebʼ qakʼuʼx y kubʼan kʼax che ri qakojonik. Rumal laʼ, we kʼo jumul junam kqanaʼ rukʼ ri levita, chqabʼanaʼ ri xubʼan areʼ: chqanimaj ri upixabʼ ri utzalaj qaDios y chojkʼol kukʼ ri kepatanin che. We ri kikotemal kqanaʼo are ri Jehová kyaʼow chqe, kqanaʼ riʼ ri qas kikotemal y kqariq riʼ «ri qastzij kʼaslemal» (1 Tim. 6:19). w20.12 19 párrs. 14-16

Are chiʼ kajaq ri awanimaʼ chuwach ri Jehová, nim ubʼanik che katchoman chrij ri utz taq jastaq che kʼo awukʼ y kamaltyoxij paneʼ ariqom kʼax. Kʼo jujun mul weneʼ kariq ta ri tzij kabʼij pa ri achʼawem rech kabʼij ronojel ri kanaʼo. Are kʼu chnaʼtaj chawe che ri Jehová kkunik kuya ri kataʼ che paneʼ xaq xiw kabʼij: «¡Chabʼanaʼ jun toqʼobʼ, chinatoʼo!» (2 Crón. 18:31). Chakubʼsaj akʼuʼx chrij ri Jehová, chawij ta at. Pa ri siglo octavo nabʼe chuwach ri e qaqʼij, ri winaq re ri tinamit Judá sibʼalaj kixem kibʼ chkiwach ri asirios rumal che weneʼ kepe che ubʼanik kʼax chke y kbʼan esclavos chke, rumal laʼ xkitaʼ ri utobʼanik Egipto (Is. 30:1, 2). Jehová xubʼij chke che we kkitaʼ ri utobʼanik Egipto kkiriq na kʼax (Is. 30:7, 12, 13). Rukʼ ri utobʼanik Isaías, Jehová xubʼij che ri utinamit jas kubʼan che uriqik tobʼanik. Isaías xubʼij: «Pa ri jororemal, pa ri jikibʼan kʼuxaj kʼo wi ri ichuqʼabʼ» rumal ri Jehová (Is. 30:15b). w21.01 3, 4 párrs. 8, 9

Ri kyaʼ na chke ri rachalal ri Cristo rumal ri kisukʼilal are che keʼux na qʼatal taq tzij y kojol taq tabʼal toqʼobʼ pa ri kaj (Apoc. 20:6). Are chiʼ ri 144.000 keʼopan pa ri kaj, Jehová, Jesús y ri ángeles sibʼalaj kekikot riʼ. Are chiʼ ri apóstol Juan chʼawinaq chi chkij ri e 144.000 qʼatal taq tzij y kojol tabʼal toqʼobʼ, xril jun jastaq nim ubʼanik: e «kʼiʼalaj winaq» che kekʼasiʼ kan pa ri Armagedón. Xaq ta junam rukʼ ri nabʼe jupuq winaq, wajun ukabʼ jupuq riʼ más nim na y qas ta etaʼmatal ri kikʼiyal (Apoc. 7:9, 10). «Kikojom saqloloj taq atzʼyaq» wariʼ kraj kubʼij che kitzʼilobʼisam ta kibʼ rukʼ ri jastaq re ri uwach Ulew che kʼo pa uqʼabʼ ri Satanás y kinimam ri Dios y ri Cristo. Kkiraq kichiʼ rukʼ chuqʼabʼ kkibʼij che kiriqom ri kolotajem rumal ri ubʼanom ri Jehová y ri Jesús che are ri Alaj uchij ri Dios (Sant. 1:27). Xuqujeʼ, kukʼam uxaq taq tut o uxaq palmeras pa kiqʼabʼ, wariʼ kukʼutu che qas kkaj che are ri Jesús xkoj che Qʼatal tzij pa kiwiʼ rumal ri Jehová (chajunamisaj rukʼ Juan 12:12, 13). w21.01 15, 16 párrs. 6, 7

Rech jun achi kux utz kʼamal bʼe pa ri ufamilia rajawaxik kresaj uwach ri kkibʼan ri Jehová y ri Jesús che ukʼamik bʼe. Jun kʼutbʼal, chatchoman chrij ri machʼachʼem. Jehová are ri winaq che más nim unoʼj, are kʼu paneʼ jeʼ ubʼanik wariʼ kutatabʼej ri kkichomaj ri upatanelabʼ (Gén. 18:23, 24, 32). Paneʼ tzʼaqat ri ukʼaslemal, kreyej taj che je ri qabʼantajik oj. Xaneʼ, keʼutoʼ ri upatanelabʼ, paneʼ e tzʼaqat taj rech utz keʼel pa ri kikʼaslemal (Sal. 113:6, 7). Rumal laʼ, pa ri Biblia, ri David xubʼij che ri Jehová: «Xuwi ri lal, lal toʼl wech» (Sal. 27:9; Heb. 13:6). Ri David xretaʼmaj che ronojel ri xkun che ubʼanik are rumal ri utobʼanik y umachʼachʼem ri Jehová. Chqilaʼ ri ukʼutbʼal ri Jesús. Paneʼ are kAjtij y kAjaw ri utijoxelabʼ, xuchʼaj ri kaqan. Jesús xubʼij: «Nuyoʼm kʼu jun kʼutbʼal chiwach, rech jeʼ jas ri nubʼanom chiwe, jeʼ chibʼanaʼ ix xuqujeʼ» (Juan 13:12-17). Paneʼ kʼo nim taqanik pa uqʼabʼ, xreyej taj che kpatanexik, xaneʼ are xeʼupatanij ri nikʼaj chik (Mat. 20:28). w21.02 3, 4 párrs. 8-10

Alaj taq alabʼom, kʼo kʼi kixkunik kibʼano. Kʼi chiwe kʼo nim ichuqʼabʼ. Nim tobʼanik kiya pa ri congregación. Qastzij riʼ che kʼi chiwe kiwaj kixkoj che siervos ministeriales. Are kʼu weneʼ jujun chiwe kkichomaj che ri nikʼaj chik kkibʼij che sibʼalaj kʼa ix majaʼ na o kʼo ta iwetaʼmabʼal che kibʼanik ri e chak nim kibʼanik. ¿La je kachomaj at? Paneʼ kʼa at majaʼ na, kʼo jastaq katkunik kabʼan kimik rech ri qachalal re ri acongregación kkikubʼsaj kikʼuʼx chawij y nim katkil wi. Xaq junam rukʼ wariʼ, e kʼi alaj taq alabʼom che qas kekun che ubʼanik ri jastaq kekunik kekitoʼ nikʼaj chik pa ri congregación. Jun kʼutbʼal, e jujun qachalal che nim chi kijunabʼ kemaltyoxinik che kkʼut chkiwach ri kkibʼan che ukojik ri tableta, ri teléfono o nikʼaj chi jastaq che kkikoj che unikʼoxik ri Biblia pa kitukel y rech kkitijoj kibʼ che ri e riqbʼal ibʼ. Ri awetaʼmabʼal chrij kikojik ri dispositivos riʼ sibʼalaj kuya tobʼanik chke. Xuqujeʼ ri aTat kʼo pa ri kaj nim krilo are chiʼ kaya tobʼanik chke ri qachalal riʼ. w21.03 2 párrs. 1, 3; 7 párr. 18

We ri ixoq kʼo más retaʼmabʼal chrij ri Biblia chuwach ri rachajil, rajawaxik are ri kkʼamow bʼe che ubʼanik ri qʼijilanik pa ri familia y nikʼaj chi jastaq re ri kikojonik (Efes. 6:4). Ri ixoq rajawaxik kunimaj ri utaqanik ri rachajil, are kʼu xaq xiw ri areʼ kkunik kkowirisan ri ukojonik. Rumal laʼ rajawaxik kutas ri utiempo rech kubʼan ri retaʼmanik chrij ri Biblia pa utukel y kchoman chrij ri kretaʼmaj. Wariʼ kuya tobʼanik che rech kuya ta kan uloqʼoqʼexik y nim kril wi ri Jehová, y rech rukʼ kikotemal kunimaj ri utaqanik ri rachajil. Ri ixoqilaxelabʼ che nim kkil wi ri utaqanik ri kachajil are más kekikot chkiwach ri ixoqibʼ che keniman ta che ri taqanik uyaʼom ri Jehová pa ri familia. Xuqujeʼ kkiya jun utz kʼutbʼal chkiwach ri achijabʼ ixoqibʼ che kʼa e majaʼ na, y ketobʼanik rech kʼo utzilal y jamaril pa ri familia y pa ri congregación (Tito 2:3-5). Kimik más e kʼi na ri ixoqibʼ e kʼo pa ri utinamit ri Jehová (Sal. 68:11). w21.02 13 párrs. 21-23

Ri apóstol Pablo xuya jun utzalaj kʼutbʼal re kowil kʼuxaj y kochʼonik. Jujun taq mul xunaʼo che kʼo ta chi uchuqʼabʼ, are kʼu xkunik xuchʼijo rumal che retaʼm che Jehová kuya ri chuqʼabʼ che kajwataj che (2 Cor. 12:8-10; Filip. 4:13). Oj xuqujeʼ kojkunik kqariq ri chuqʼabʼ riʼ y ri kowil kʼuxaj we rukʼ machʼachʼem kqachomaj che kajwataj ri utobʼanik ri Jehová chqe (Sant. 4:10). Qetaʼm che ri e kʼax kqariqo are ta jun kʼajisabʼal wachaj kuya ri Jehová chqe. Ri tijoxel Santiago kubʼij chqe: «Are taq ktaqchiʼx jun che mak, mubʼij bʼaʼ: ‹Xintaqchiʼx che mak rumal ri Dios›. Are kʼu ri Dios man kuyaʼ taj ktaqchiʼx che mak, mawi kuyaʼ ktaqchiʼn che mak» (Sant. 1:13). We qas keqakoj ri tzij riʼ, kojqebʼ más rukʼ ri loqʼalaj qaTat kʼo pa ri kaj. Ri Jehová «kkʼextaj taj» (Sant. 1:17). Junam rukʼ ri xubʼan che kitoʼik ri cristianos re ri nabʼe siglo rech xkichʼij ri e kʼax, xuqujeʼ jeʼ kubʼan che qatoʼik oj kimik pa qajujunal. Chqataʼ che ri Jehová che kuya qanojibʼal, qakojonik y ukowil qakʼuʼx. Areʼ kuya ri kqataʼ che. Qas chqakojoʼ che areʼ kojutoʼo rech kojkikotik paneʼ kqariq kʼi taq kʼax. w21.02 31 párrs. 19-21

Are chiʼ kopan ri tijoxel pa ri e riqbʼal ibʼ, chqakʼutuʼ chuwach che kel qakʼuʼx che (Filip. 2:4). Kqanim ta qibʼ pa ri ukʼaslemal, are kʼu kojkunik kqetaʼmaj más uwach we kqata che la utz uwach ri ufamilia, jas bʼenaq chupam ri uchak y jas bʼenaq rukʼ ri etaʼmanik re ri Biblia. Xuqujeʼ kojkunik kqabʼij utz taq tzij che are chiʼ kqilo che tajin kukʼex ri ukʼaslemal. Jeriʼ kojkunik kojux rachiʼl ri tijoxel y kqatoʼo rech kkʼiy pa ri ukojonik y kubʼan uqasanjaʼ. Are chiʼ ri tijoxel tajin kkʼiy más pa ri ukojonik, chqayaʼ tobʼanik che rech kunaʼo che are jun chke ri qachalal pa ri congregación. Ri kqabʼan che ubʼanik wariʼ, are che utz ukʼulaxik kqabʼano (Heb. 13:2). Are chiʼ jun tijoxel kux publicador kojkunik kqabʼij che, che kqaj junam kqatzijoj ri utzij ri Dios rukʼ. Diego, jun qachalal che kel Brasil kubʼij: «E kʼi qachalal xkibʼij chwe rech kinel kukʼ che utzijoxik utzij ri Dios. Are laʼ ri sibʼalaj xinutoʼo rech xinchʼobʼ más kiwach. Jeriʼ kʼi xwetaʼmaj y xinqebʼ más rukʼ ri Jehová y rukʼ ri Jesús». w21.03 12 párrs. 15, 16

Jesús xubʼij kanoq che rajawaxik keqaloqʼoqʼej ri e qakʼulel (Mat. 5:44, 45). Kʼax ubʼanik wariʼ, are kʼu rukʼ ri utobʼanik ri ruxlabʼixel ri Dios kojkunik kqabʼano. Ri ruxlabʼixel ri Dios kojutoʼ che ukʼutik loqʼoqʼebʼal, paciencia, amabilidad, apacibilidad y ujikʼik ibʼ rech kqachʼijo are chiʼ itzel kojilik (Gál. 5:22, 23). E kʼi winaq che itzel xojkil ojer xkikʼex ri kibʼantajik rumal che ri kixoqil, ri kachajil, ri kalkʼwal o jun kikʼulja xukʼut ri e utz taq bʼantajik riʼ. Xuqujeʼ e kʼi e uxnaq Testigos. Rumal laʼ, we kʼax kqabʼan che kiloqʼoqʼexik ri itzel kojkil rumal ri qakojonik, chqataʼ che ri Jehová che kuya ri ruxlabʼixel chqe (Luc. 11:13). Qas qetaʼm che amaqʼel ri kubʼij ri Dios are ri más utz (Prov. 3:5-7). Ri itzel rilik jun winaq kʼo uchuqʼabʼ, are kʼu ri loqʼoqʼebʼal kchʼakan pa uwiʼ. Ri itzel rilik jun winaq kuya kʼaxkʼolil, are kʼu ri loqʼoqʼebʼal kuchʼak ri kanimaʼ ri nikʼaj chik. Are chiʼ kojloqʼoqʼenik kqakikotisaj ri Jehová. Tekʼuriʼ, paneʼ ri e qakʼulel amaqʼel itzel kojkilo, oj kojkunik amaqʼel kojkikotik. w21.03 23 párr. 13; 24 párrs. 15, 17

Ri profeta Joel are tajin kchʼaw chrij jun chʼoj (Joel 2:1, 8, 11). Jehová xubʼij che kukoj na «juqʼat bʼanal kʼax» (ri ajchʼojabʼ babilonios) rech kukʼajisaj kiwach ri israelitas che keniman taj (Joel 2:25). Kubʼij che ri ajchʼojabʼ riʼ kepe pa ri norte rumal che ri babilonios chilaʼ kepe wi rech kkibʼanaʼ kʼax che ri tinamit Israel (Joel 2:20). Wajun jupuq ajchʼojabʼ riʼ kejunamax kukʼ sakʼ che kebʼuchuwik xuqujeʼ kicholajim kibʼ. Joel kuya ubʼixik wariʼ chkij ri ajchʼojabʼ: «Chkijujunal kkitaqʼelaʼ taq ri kibʼe, [...] kekikʼaqaʼ kibʼ chupam ri tinamit, [...] kepaqiʼ pa kiwiʼ taq ri ja e jachaʼ taneʼ taq elaqʼomabʼ kekitzayabʼalaʼ taq kibʼ chke taq ri wentaʼn» (Joel 2:8, 9). Chachomaj wariʼ: sibʼalaj e kʼi soldados e kʼolik. Kʼo ta jun kʼolbʼal jachiʼ kkowaj wi kibʼ. Kʼo ta jun kkunik kanimaj bʼi chkiwach ri babilonios. Ri babilonios (o caldeos) kejunamataj kukʼ sakʼ che xeʼok pa Jerusalén pa ri junabʼ 607 chuwach ri e qaqʼij. Ri Biblia kuya ubʼixik ri xubʼan «ri kajawinel ri caldeos [...] man xel ta kʼu ukʼuʼx chke ri kʼojolabʼ mawi chke ri qʼapojibʼ, chke ri riʼjabʼ mawi chke ri man utz ta kaqan kiqʼabʼ» (2 Crón. 36:17). w20.04 5 párrs. 11, 12