Enero

Ri Jesús xuxeʼj ta ribʼ che uqʼalajisaxik ri molom taq tzij xkikʼut ri kʼamal taq bʼe. Jun kʼutbʼal, ri Jesús xubʼij chke ri fariseos che xa kebʼ kipalaj rumal che are nim kkil wi uchʼajik kiqʼabʼ chuwach kilixik ri kinan kitat (Mat. 15:1-11). Paneʼ ri fariseos xpe koyowal chrij ri Jesús, areʼ xuxeʼj ta ribʼ xubʼij ri qastzij. Xuqujeʼ ri Jesús xuqʼalajisaj che qastzij ta ri tajin kkikʼut ri fariseos y xubʼij chke che ri Dios utz ta keril konojel ri kojonem. Xuqʼalajisaj che e kʼi kebʼe pa ri bʼe che nim uwach y xa jujun kebʼe pa ri nitzʼ uwach (Mat. 7:13, 14). Xubʼij che e jujun winaq kkibʼij che keniman che ri Dios, are kʼu qastzij taj. Rumal laʼ xubʼij wariʼ: «Ri cheʼ xa rumal ri uwachinik ketaʼmataj uwach. Chichajij iwibʼ chkiwach ri winaq ri kkijaluj kibʼ chi e qʼaxal taq tzij. Ri e areʼ keʼul iwukʼ, jetaneʼ e chij, are kʼu ri chkipam e toqinelabʼ taq utiw» (Mat. 7:15-20). w21.05 9 párrs. 7, 8

Ri Ana kʼulan rukʼ jun levita Elcaná ubʼiʼ y sibʼalaj loqʼ chuwach. Are kʼu ri Elcaná kʼo jun chi rixoqil Peniná ubʼiʼ. Ri Elcaná más loqʼ kril ri Ana chuwach ri Peniná. Are kʼu, «ri Peniná e kʼo ral, are kʼu ri Ana man e kʼo ta ral». Rumal laʼ amaqʼel «kretzʼbʼej uwach» ri Ana y ri Ana «koqʼik man kawaʼ taj». Paneʼ jeriʼ xukʼulmaj ri Ana, ri Biblia kubʼij taj che xutzalij ukʼaxel ri kʼax che xbʼan che. Xaneʼ xujaq ri ranimaʼ chuwach ri Jehová y xukubʼsaj ukʼuʼx chrij che ktoʼ rumal (1 Sam. 1:2, 6, 7, 10). ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Ana? We kʼo jun winaq kubʼan nim che ribʼ chqawach oj, chnaʼtaj chqe che oj kojkunik kqatzukuj ri jamaril. Rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech kojchʼojin taj. Xa chqatzukuj utzilal rukʼ ri kubʼan kʼax chqe y kqatzalij ta uwach ri kubʼano (Rom. 12:17-21). Paneʼ ri jun chi winaq kraj taj kukʼex ri uchomanik, oj kqanaʼ jamaril pa ri qanimaʼ. w21.07 17 párrs. 13, 14

Chanim riʼ chojchʼaw chrij ri Judas Iscariote. Qetaʼm che areʼ xux jun itzel achi, are kʼu nabʼe are jun utzalaj winaq (Luc. 6:13, 16). Rumal che are jun chke ri apóstoles che xuchaʼ ri Jesús. Amaqʼel xubʼij che che rajawaxik kuchajij ribʼ rech kurayij ta uwach kʼi jastaq (Mar. 7:22, 23; Luc. 11:39). Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi tiempo kraj kkam ri Jesús, ri Judas xukʼutu che kurayij kʼi jastaq. Jumul ri Simón ri xkʼojiʼ chʼaʼk chrij, xusikʼij ri Jesús e rachiʼl ri utijoxelabʼ pa rachoch y chkixoʼl ri tijoxelabʼ riʼ e kʼo ri Marta y ri María. Are chiʼ tajin kewaʼik, ri María xwalijik y xukoj kʼokʼalaj aceite pa ujolom ri Jesús, ri aceite más paqal rajil. Are kʼu ri Judas y ri nikʼaj chi tijoxelabʼ sibʼalaj xpe koyowal rumal ri xubʼan María. Weneʼ ri tijoxelabʼ xkichomaj che are ta utz riʼ xkoj ri pwaq che utzijoxik utzij ri Dios. Are kʼu ri Judas xpe royowal «rumal rech chi elaqʼom» y xa kraj krelaqʼaj ri pwaq che kʼo pa ri kaxon (Juan 12:2-6; Mat. 26:6-16; Luc. 22:3-6). w21.06 18 párrs. 12, 13

¿La kʼo kʼi eqeleʼn yaʼom chqe y kqanaʼo che kojkun ta che ubʼanik ronojel? Are jelaʼ ri xunaʼ ri apóstol Pablo. Areʼ xubʼij che xok il «chke konojel ri» congregaciones, xa ta che jun (2 Cor. 11:23-28). ¿La kojbʼisonik rumal che qariqom jun nimalaj yabʼil? Ri Pablo xbʼisonik rumal che kkun ta che resaxik jun kʼax che jetaneʼ «jun kʼix» pa ri ucuerpo, weneʼ jun yabʼil (2 Cor. 12:7-10). ¿La kojbʼisonik rumal che oj ajmakibʼ? Pablo jujun mul je xunaʼo, rumal laʼ xubʼij che sibʼalaj kbʼisonik rumal che amaqʼel kukoj uchuqʼabʼ che ubʼanik ri utz y are ri utz taj kuya ribʼ chuwach (Rom. 7:21-24). Paneʼ ri Pablo xuriq kʼi kʼax, xuya ta kan upatanixik ri Jehová. ¿Jachin xyaʼow uchuqʼabʼ? Paneʼ retaʼm che kʼo jastaq utz taj kubʼano, are kʼu kʼo jun nimalaj ukojonik chrij ri ukamikal ri Jesús. w21.04 22 párrs. 7, 8

Are chiʼ ri Adán xmakunik xutzaq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik y xeʼuya kan ri ralkʼwaʼl pa ri kamikal. Kkun ta ri Adán kubʼij che umak ta ri xubʼano, rumal che tzʼaqat ri ukʼaslemal y ri uchomanik. Taqal che xkamik, are kʼu paneʼ xaq xiw areʼ xmakunik xuqʼaxej kan ri kamikal chke ri ralkʼwaʼl (Rom. 5:12, 14). ¿La kʼo kkunik kubʼan ri Dios rech kekam taj? Kʼolik. Are chiʼ kʼateʼ xmakun ri Adán, ri Jehová xuqʼalajisaj jas kubʼan che kesaxik ri e ralkʼwaʼl pa ri makaj y pa ri kamikal (Gén. 3:15). Kʼo kʼi rumal che sibʼalaj kojmaltyoxin rumal ri tojbʼal mak y nim kqil wi. Ri tojbʼal mak kojutoʼo rech kkʼojiʼ jun utzalaj qachilanik rukʼ ri Jehová paneʼ xa oj ajmakibʼ. Rumal ri tojbʼal mak ksach uwach ronojel taq ri uchak ri Itzel (1 Juan 3:8). Xuqujeʼ kbʼantaj ri qas kraj ri Jehová che ri uwach Ulew, kux jun kotzʼiʼj uwach y che konojel ri winaq kkiloqʼoqʼej y kkipatanij. w21.04 14 párr. 1; 19 párr. 17

Sibʼalaj e kʼi achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ xeʼopan pa Jerusalén. E petinaq pa kʼi taq tinamit xuqujeʼ pa kʼi taq chʼabʼal ketzijon wi. Pa we qʼij riʼ xkʼulmataj jun mayibʼalalaj jastaq. Xaq kʼateʼ jujun judíos xkichaplej tzijonem pa ri kichʼabʼal ri winaq riʼ. Are kʼu ri más nim ubʼanik are ta che ketzijon pa we chʼabʼal riʼ, xaneʼ are ri xkibʼij ri judíos xuqujeʼ ri xubʼij ri apóstol Pedro chke konojel ri winaq, xuqʼalajisaj chke che kekunik kekolotaj kanoq we kekojon chrij ri Jesucristo. Ri xubʼij chke qas xopan pa kanimaʼ, rumal laʼ xkita wariʼ: «¿Jas rajawaxik kqabʼano?». Ri Pedro xutzalij ubʼixik chke: «Chbʼan kʼut ri bautismo [...] chjujunal alaq» (Hech. 2:37, 38). Ri xkʼulmatajik qas mayibʼal, 3,000 winaq xkibʼan kiqasanjaʼ pa wajun qʼij riʼ, jeriʼ xeʼux utijoxelabʼ ri Cristo. Rukʼ waʼ xmajtaj ubʼanik ri nimalaj chak che Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ che rajawaxik kkibʼano. Wajun chak riʼ tajin kabʼan na pa taq ri qaqʼij. w21.06 2 párrs. 1, 2

Weneʼ kqachomaj che pa ri tinamit oj kʼo wi kʼax umajixik jun etaʼmanik re ri Biblia. Weneʼ e kʼo jujun winaq kkaj taj kojkitatabʼej o itzel kojkilo. ¿Jas kojtoʼwik rech kubʼan ta kebʼ qakʼuʼx? Chnaʼtaj chqe che rumal ri tajin kkʼulmataj cho ri uwach Ulew, ri winaq che nabʼe kkaj taj kojkitatabʼej weneʼ kkilo che kajwataj ri Dios chke pa ri kikʼaslemal (Mat. 5:3). Jujun winaq che amaqʼel kkixutuj ri e qawuj, are chiʼ kqʼax ri tiempo kkaj kkimaj jun etaʼmanik re ri Biblia. Xuqujeʼ qetaʼm che are ri Jehová ri Ajchaqʼe wajun chak (Mat. 9:38). Areʼ kraj che kqaya ta kan utzijoxik ri utzij, kqaya etaʼmanik chke ri winaq y qetaʼm che ri areʼ kubʼano che ri winaq kekʼiy pa ri kikojonik. Are kʼu, paneʼ kimik tajin ta kqaya jun etaʼmanik re ri Biblia che jun winaq, qetaʼm che ri Jehová kojutewchij, rumal che are kril ri chuqʼabʼ kqakojo. w21.07 6 párr. 14

Ri Jehová xuya qakʼaslemal rech kojkunik kekʼojiʼ qalkʼwal, keqatijoj rech kkiloqʼoqʼej y kkipatanij areʼ. Paneʼ ri Jehová uyaʼom nimalaj chuqʼabʼ chke ri ángeles rech kkibʼan mayibʼalalaj taq jastaq, uyaʼom ta chke rech kekʼojiʼ kalkʼwal. Rukʼ wariʼ, ri e tat nan rajawaxik kkimaltyoxij wajun jeʼlikalaj eqeleʼn. Yaʼom jun jeʼlikalaj kichak rech kekitijoj ri kalkʼwal «rukʼ pixbʼenik [...] che ri utzij ri Ajawaxel» (Efes. 6:4; Deut. 6:5-7). Rech ri e tat nan kkiriq ta kʼax che kikʼiyisaxik ri e kalkʼwal, ri utinamit ri Dios uyaʼom kʼi tobʼanik chke; junam rukʼ ri jalajoj taq wuj che elesam pa ri uTzij ri Dios, ri videos, ri e bʼix y ri kʼutunem che e kʼo pa jw.org. Rukʼ wariʼ, kqʼalajinik che ri qaTat pa ri kaj y ri uKʼojol kekiloqʼoqʼej ri e qalkʼwal (Luc. 18:15-17). Sibʼalaj kkikot ri Jehová are chiʼ krilo che ri e tat nan kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij areʼ y kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che kichajixik ri e kalkʼwal. Ri e tat nan che jewaʼ kkibʼano, tajin kekitoʼ ri e kalkʼwal rech kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Jehová pa ronojel kikʼaslemal. w21.08 5 párr. 9

E kʼo jujun winaq kkibʼij che ri kojonik kraj kubʼij kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij jastaq che qastzij taj e kʼolik. Are kʼu, ri Biblia je ta kubʼij. Ri uTzij ri Dios kubʼij che ri kojonik chrij ri keʼilitaj taj, junam rukʼ ri Jehová, ri Jesús, ri Qʼatbʼal tzij kʼo pa ri kaj are jastaq che «qetaʼm pa qanimaʼ chi qastzij e kʼolik paneʼ keʼilitaj taj» (Heb. 11:3). Jun bioquímico che xux Testigo, kubʼij: «Ri qakojonik chrij ri Dios kʼo jastaq kkʼutuwik, y junam rukʼ ri kubʼij ri ciencia». Rumal laʼ, we qʼalaj che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq, ¿jasche e kʼi winaq kkibʼij che are ta ri Dios xbʼanow ri jastaq che kʼo kikʼaslemal? Rumal che e kʼo winaq kinikʼom taj jasche kkibʼij che kʼo ta xbʼanow ri kʼaslemal. Ri a Robert che kimik testigo rech Jehová chik, kubʼij: «Rumal che pa ri tijobʼal kʼo ta jumul xechʼaw ri ajtijabʼ chrij ri xbʼanow ronojel ri jastaq, xinchomaj che kʼo ta jun xbʼanow ri kʼaslemal. Kʼateʼ qas xinchʼobʼo are chiʼ kʼo chi 22 nujunabʼ rumal che xkʼut chnuwach rukʼ ri Biblia che ronojel ri jastaq kʼo bʼanowinaq». w21.08 15 párrs. 4, 5

Rech kqanaʼ ri rutzilal ri Jehová pa qakʼaslemal, rajawaxik kqasikʼij uwach ri Biblia, y kqataʼ chke nikʼaj chik jas bʼanom che kitewchixik rumal. Are kʼu, kʼateʼ qas kqachʼobʼo, we kqatijtobʼej o kqanaʼ ri rutzilal pa qech wi chqajujunal. Jun kʼutbʼal, chqachomajampeʼ che kqaj kojux precursor regular, are kʼu rajawaxik kkʼojiʼ jun qakʼaslemal che xaq xiw kqatzukuj ri jastaq ri qas rajawaxik chqe. Qasikʼim uwach ri utzij ri Jesús, che ri Jehová kuya na ronojel ri rajawaxik chqe we are qas keqilij ri jastaq re ri uQʼatbʼal tzij, are kʼu weneʼ qanaʼom ta pa qakʼaslemal ri kraj kubʼij (Mat. 6:33). Tekʼuriʼ, rumal che qas kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri ubʼim ri Jesús, xaq xiw chi kqaloqʼ ri jastaq che rajawaxik chqe, kʼi ta chi hora kqakoj pa ri qachak, y are más kqatzijoj chi ri utzij ri Dios. Rukʼ wariʼ, qas tajin kqil chik che ri Jehová qastzij wi kojuchajij. Y jeriʼ qas kqanaʼ pa qakʼaslemal ri rutzilal ri Jehová. w21.08 26 párr. 2

¿La je kkʼulmataj kimik? Jeʼ. Kimik e kʼi kʼamal taq bʼe kech ri jalajoj taq kojonem are nim kekil ri winaq che kʼo kirajil y ri nim kibʼanik, paneʼ kkibʼan ta pa kikʼaslemal ri kubʼij ri Biblia. Are kʼu ri kʼamal taq bʼe riʼ nim ta kekil ri testigos rech Jehová. ¿Jasche? Rumal che ri Testigos kkinimaj ri kubʼij ri Biblia y kkipatanij rukʼ ronojel kanimaʼ ri Dios. Junam che xubʼij ri Pablo, ri Dios xeʼuchaʼ ri winaq che nim ta keʼilik (1 Cor. 1:26-29). Are kʼu ri Jehová nim keril wi. ¿Jas kattoʼwik rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri akojonik? (Mat. 11:25, 26). Matatabʼej ri molom tzij kkibʼij ri winaq chkij ri Testigos. Chachʼobʼoʼ che ri Jehová are keʼukoj ri winaq ri kkibʼan ta nim che kibʼ, rech kbʼantaj ri kraj kubʼano (Sal. 138:6). Chatchoman chrij ri ubʼanom ri Dios rukʼ ri kitobʼanik ri upatanelabʼ paneʼ nim ta keʼil kumal ri winaq. w21.05 8 párr. 1; 9 párrs. 5, 6

Ri apóstol Pablo xuqujeʼ xukʼutu che xumaltyoxij ri tobʼanik xyaʼ che. Areʼ xuchomaj taj che mat kajwataj ri tobʼanik ri xyaʼ che (Filip. 2:19-22). Qachalal nim chi kijunabʼ, kʼo kʼi kkun alaq che ukʼutik maltyoxinik rumal ri chak kkibʼan ri kʼa e majaʼ na pa ri congregación. We ktoʼ alaq kumal che ubʼanik ri jastaq ri kajwataj che alaq, chmaltyoxin alaq che ri kitobʼanik. Y, chilaʼ alaq che are jun kʼutbʼal re ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová y wariʼ kubʼano che kux alaq jun utzalaj achiʼl chke e areʼ. Amaqʼel chetoʼ alaq ri kʼa e majaʼ na rech kekʼiy pa ri kikojonik. Chbʼij alaq chke che kuya kikotemal che alaq rumal che sibʼalaj kechakun pa ri congregación. Chyaʼ alaq ri tiempo chke y chtzijoj alaq ri kʼaslemal alaq chke. Are chiʼ kbʼan alaq wariʼ, kkʼut alaq «maltyoxinik» che ri Jehová rumal che e kʼo qachalal kʼa e majaʼ na pa ri congregación (Col. 3:15; Juan 6:44; 1 Tes. 5:18). w21.09 11, 12 párrs. 12, 13

Ri Jehová keraj ri e qachalal. Are kʼu weneʼ oj qas ta kojkunik kqakʼut chkiwach che keqaj. Weneʼ rumal che jalajoj ri qabʼantajik o ri xojkʼiy wi. Y qonojel kqabʼan jastaq che weneʼ kubʼan kʼax chke ri e nikʼaj chik. Paneʼ jeriʼ, kʼo kojkunik kqabʼano rech kʼo utzilal chqaxoʼl y kqaloqʼoqʼej qibʼ junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová che qaloqʼoqʼexik (Efes. 5:1, 2; 1 Juan 4:19). Jun winaq che kutoqʼobʼisaj wachaj kutzukuj ri kubʼano rech ketobʼanik y kel ukʼuʼx. Ri xubʼan ri Jesús che kilik ri winaq are jun kʼutbʼal che ri Jehová kel ukʼuʼx chke ri e winaq riʼ (Juan 5:19). Ri Biblia kubʼij che «are taq ri Jesús xeril ri kʼiʼalaj winaq, xel ukʼuʼx chke, rumal rech chi kkiriq kʼax e je jas ri chij ri man kʼo ta kajyuqʼ, e jabʼuninaq» (Mat. 9:36). Ri Jesús xaq xiw ta xukʼut rukʼ ri xunaʼo che kutoqʼobʼisaj kiwach ri e winaq. Xaneʼ xeʼukunaj ri e yawabʼ y xeʼutoʼ ri winaq che sibʼalaj kiriqom kʼax (Mat. 11:28-30; 14:14). w21.09 22 párrs. 10, 11

Kutoqʼobʼisaj qawach ri Jehová rumal che kojuloqʼoqʼej. Ri apóstol Pablo xubʼij che ri Dios «sibʼalaj xel ukʼuʼx chqe». Pa ri textos riʼ, Pablo are tajin kchʼaw chrij ri eyebʼal che uyaʼom ri Dios chke ri e chaʼom, che paneʼ e ajmakibʼ kebʼe pa ri kaj (Efes. 2:4-7). Are kʼu ri Dios xaq xiw ta ri e chaʼom kutoqʼobʼisaj kiwach. Ri David xubʼij: «Ri Ajawaxel utz kukʼ konojel, rukʼ kʼu chʼuchʼujil keʼuchajij ri e uchak» (Sal. 145:9). Rumal che ri Jehová keʼuloqʼoqʼej ri winaq, amaqʼel kutoqʼobʼisaj kiwach are chiʼ kajwatajik. Ri Jesús qas retaʼm che ri Jehová sibʼalaj kraj kutoqʼobʼisaj kiwach ri e winaq. Are chiʼ majaʼ kpe cho ri uwach Ulew, ri Jesús kʼi junabʼ kʼo chi rukʼ ri Jehová pa ri kaj (Prov. 8:30, 31). Pa kʼi taq mul, xrilo che ri Jehová xutoqʼobʼisaj kiwach ri e winaq (Sal. 78:37-42). Y are chiʼ xeʼutijoj ri winaq, ri Jesús amaqʼel xukʼut wajun jeʼlikalaj bʼantajik re ri uTat. w21.10 8, 9 párrs. 4, 5

Ri Jehová xubʼij lo che pa ri kaj che kunimarisaj uqʼij ri ubʼiʼ. Are chiʼ ri Jesús xutzijoj ri utzij ri Dios amaqʼel xunimarisaj ri ubʼiʼ (Juan 17:26). Rumal laʼ, ri qastzij taq cristianos sibʼalaj kekikotik che kkikoj ri ubʼiʼ ri Dios y kkikʼut chkiwach e nikʼaj chik. Pa ri nabʼe siglo, are chiʼ kʼateʼ xbʼan ri congregación cristiana, ri Jehová xutoqʼobʼisaj kiwach «ri man aj judeyibʼ taj nabʼe mul rech kresaj jun tinimit chkixoʼl ri e rech ri areʼ» (Hech. 15:14). Ri e cristianos riʼ nim xkil wi ukojik ri ubʼiʼ ri Dios y xkikʼut chkiwach ri e nikʼaj chik. Xkixeʼj ta kibʼ che ukojik ri ubʼiʼ ri Dios are chiʼ xkitzijoj ri utzalaj taq tzij y are chiʼ xkitzʼibʼaj ri e wuj re ri Biblia. Rukʼ wariʼ xkikʼutu che qas e utinamit ri Dios (Hech. 2:14, 21). Xaq junam rukʼ kimik, ri testigos rech Jehová e jun tinamit che kkiya unimal uqʼij ri ubʼiʼ ri Dios. w21.10 20, 21 párrs. 8, 10

Ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx ri Dios junalik o kkʼis taj. Kojom 26 mul wajun bʼantajik nim ubʼanik re ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx ri Jehová pa ri Salmo 136. Ri nabʼe versículo kubʼij: «Cheʼiyaʼ maltyoxinik che ri Ajawaxel, utz kʼut ri areʼ, junalik kʼut ri uloqʼoqʼebʼal kʼuʼx» (Sal. 136:1). Pa ronojel ri versículos, kumaj bʼi pa 1 kopan 26 kojom ri e tzij riʼ: «Junalik kʼut ri uloqʼoqʼebʼal kʼuʼx». Are chiʼ kqasikʼij uwach wajun salmo, kqilo che ri Jehová jalajoj kubʼan che ukʼutik ri loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx y amaqʼel kukʼutu. Ri e tzij «junalik kʼut ri uloqʼoqʼebʼal kʼuʼx» kukʼut chqawach che kkʼextaj ta ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios che ri utinamit. ¡Sibʼalaj kuya qachuqʼabʼ retaʼmaxik che ri Jehová keʼuwonobʼalaʼ ta kan ri upatanelabʼ! Xaneʼ kkʼojiʼ kukʼ ri kepatanin che, más na are chiʼ kkiqʼaxej kʼaxkʼolil. Ri utzilal kuya chqe: Retaʼmaxik che ri Jehová kʼo qukʼ, kuya ri kikotemal y ri chuqʼabʼ che kajwataj chqe che uchʼijik taq ri kʼax y rech kojel ta kan pa ri bʼe che kojukʼam bʼi pa ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Sal. 31:7). w21.11 4 párrs. 9, 10

Are chiʼ katchoman chrij ri jastaq che kkʼulmataj na, junam rukʼ ri usachisaxik uwach ri qastzij taj kojonem, are chiʼ ri Gog re Magog kubʼan kʼax chqe y chiʼ kpe ri Armagedón, weneʼ kaxiʼj awibʼ. Jujun taq mul weneʼ kachomaj, ¿la kinux sukʼ are chiʼ kkʼulmataj wariʼ? We at chomanaq chrij wariʼ, utz riʼ we kanikʼoj ri xubʼij ri Jesús pa ri texto re kimik. Ri Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ: «Masach ri ikʼuʼx. Chixkojon[oq]». We ko ri qakojonik, kojkunik kqachʼij ri kʼax che kqariq pa ri petinaq. Jun ubʼanik rech kqakowirisaj ri qakojonik rech kqachʼij ri kʼax pa ri petinaq, are ri kqabʼan chuwach ri kʼax che kqariq kimik. Rukʼ wariʼ kqilo jas jastaq rajawaxik kqasukʼumaj rech ko ri qakojonik. Are chiʼ kqachʼij jun kʼax kkowir más ri qakojonik y wariʼ kojutoʼ rech kqachʼij ri kʼax pa ri petinaq. w21.11 20 párrs. 1, 2

Ri apóstol Pablo xubʼij che ri Timoteo y chqe oj ri cristianos che utz kqabʼan che ri qachak (2 Tim. 4:5). Are kʼu kʼax ubʼanik. Chojchoman chkij ri e qachalal che e kʼo pa taq ri tinamit ri qʼatem wi uwach ri qachak che ri Dios kumal ri e qʼatal taq tzij. Ri testigos rech Jehová kkiriq jalajoj uwach taq kʼax che kuya bʼis chke. E kʼo qachalal kʼi horas kechakun ronojel taq qʼij are kʼu xaq xiw kkichʼak ri kkitijo. Weneʼ kkaj kkitzijoj más ri utzij ri Dios are kʼu rumal che e kosinaq kekun taj. E kʼo jujun weneʼ kiriqom jun yabʼil che kkunataj ta chik, nim chi kijunabʼ o kekun taj keʼel bʼi pa ri kachoch, wariʼ kubʼano che nim ta tiempo kkitzijoj ri utzij ri Dios. Y nikʼaj chik kkichomaj che kʼo ta kekunik kkibʼano. Apastaneʼ ri kʼax che kqariqo, ri Jehová kuya qachuqʼabʼ rech kqachʼijo y rech kojkunik kqapatanij. w21.05 20 párrs. 1-3

Jujun taq mul ri e qachiʼl pa ri tijobʼal, pa ri chak o ri qafamilia che e Testigo taj kkaj che kqabʼan jastaq che kubʼan kʼax che ri qachilanik rukʼ ri Jehová. Are chiʼ kojriqitaj chuwach wariʼ, rajawaxik kqachaʼ ubʼanik jun jastaq nim ubʼanik. Chqilaʼ jun pixabʼ che kqariq pa Levítico 19:19, che kubʼij: «Makoj jun awatzʼyaq ri jalan taq bʼatzʼ e kojom che ukemik». We ri israelitas keniman che wajun taqanik riʼ kubʼano che kejunamataj ta kukʼ ri e nikʼaj chi winaq. Kimik kʼo ta kubʼano che kqakoj atzʼyaq ri kojom algodón y poliéster che, o bʼanom rukʼ lana y rayón. Are kʼu utz taj we ri qatzʼyaq kubʼano che kojjunamataj kukʼ ri winaq che kkibʼan jastaq che utz taj. Qastzij riʼ che keqaj ri qafamilia y ri e winaq. Are kʼu are chiʼ kqachaʼ ubʼanik jun jastaq rajawaxik che qas kqʼalajinik che oj upatanelabʼ ri Jehová. Chnaʼtaj chqe che we kqaj kojqaj chuwach ri Dios rajawaxik che oj tastalik (2 Cor. 6:14-16; 1 Ped. 4:3, 4). w21.12 5 párr. 14; 6 párr. 16

Are kʼu kekun che uriqik rumal che Jesús xubʼij: «We kixjeqiʼ pa ri nutzij, qas ix nutijoxelabʼ riʼ. Kiwetaʼmaj kʼu na ri qastzij, areʼ kʼu ri qastzij kixtzoqopin na» (Juan 8:31, 32). Utz che ri at are ta xeʼaterenej ri e nikʼaj chik, xaneʼ xatzukuj ri qastzij. Xamaj jun etaʼmanik re ri Biblia rech kawetaʼmaj chrij ri utaqanik ri Dios y xata ri xubʼij ri Jesús. Xawetaʼmaj che ri Jehová kraj che kqaxutuj ri kʼutunem che qastzij taj y kqaya kan ubʼanik naqʼatisabʼal y nimaqʼij che petinaq pa ri kojonem che qastzij taj. Xuqujeʼ xawetaʼmaj che jujun taq mul kʼax ubʼanik ri kukʼut ri Jehová y kʼax uyaʼik kan ri jastaq che kqaj ta chuwach (Mat. 10:34-36). Weneʼ xariq kʼax che uyaʼik ubʼanik waʼ taq jastaq riʼ are kʼu xabʼano rumal che sibʼalaj kaloqʼoqʼej ri Jehová. Sibʼalaj kkikot riʼ ri Jehová awukʼ (Prov. 27:11). w21.12 22 párr. 3; 23 párr. 5

Xuqujeʼ ri Moisés are jun utzalaj kʼutbʼal rumal che xukʼam ri pixabʼ che xuya ri Jehová che are chiʼ xmakunik. Jumul, sibʼalaj xkʼanarik y xuya ta uqʼij ri Jehová, rumal laʼ xok ta pa ri Tzujum Ulew (Núm. 20:1-13). Are chiʼ ri Moisés xubʼij che ri Jehová ri kuchomaj y xutaʼ sachbʼal umak che, ri Jehová xubʼij che: «Mabʼij chik we jasach riʼ chwe» (Deut. 3:23-27). Ri Moisés xunimaj ri xuchaʼ ubʼanik ri Jehová, rumal laʼ xkunik xukʼam na ubʼe ri tinamit Israel (Deut. 4:1). Ri Moisés xunimaj ri xuchaʼ ubʼanik ri Jehová, xukʼam ri pixbʼenik che xyaʼ che y xuya ta kan upatanixik paneʼ xkun taj xok pa ri Tzujum Ulew. Kqariq utzilal riʼ we kqesaj uwach ri Moisés (Prov. 4:10-13). E kʼi qachalal je kibʼanom wariʼ. w22.02 11 párrs. 9, 10

Kʼisbʼal re ri junabʼ 32, jun utzalaj rachiʼl ri Jesús ubʼiʼ Lázaro xyawajik y xkamik (Juan 11:3, 14). Ri Jesús sibʼalaj kuloqʼoqʼej ri Lázaro xuqujeʼ ri e kebʼ ranabʼ, María y Marta. Are chiʼ ri Marta xuto che ri Jesús petinaq, xutij anim xel bʼi che ukʼulaxik. Chqachomajampeʼ ri xubʼij che rukʼ bʼis: «Wajaw, we ta lal kʼo waral, ma ta xkam riʼ ri nuxibʼal» (Juan 11:21, 32, 33). Qastzij riʼ che ri Jesús xoqʼik are chiʼ xril ri bʼis che kkinaʼ ri María y ri Marta rumal che xkam ri kixibʼal. Ri Jehová qas retaʼm ri kanaʼo. Ri Jesús «are uwachbʼal ri qas ukaʼyebʼal ri Dios» (Heb. 1:3). Are chiʼ ri Jesús xoqʼik qas xukʼut ri kunaʼ ri uTat (Juan 14:9). We katbʼisonik rumal che xkam jun afamiliar, chnaʼtaj chawe che ri Jehová xaq xiw ta kril ri kʼax che kanaʼo xaneʼ xuqujeʼ areʼ kbʼisonik. Rumal laʼ katutoʼ che uchʼijik ri kʼax (Sal. 34:18; 147:3). w22.01 15 párrs. 5-7

Kqariq kʼi utzilal are chiʼ kqatas qatiempo rech kojchʼaw rukʼ ri Jehová, kqatatabʼej ri kubʼij chqe y kojchoman chrij areʼ. Nabʼe, utz kqabʼan che uchaʼik ri jastaq che kqaj kqabʼano. Ri Biblia kubʼij: «Chawukʼaj awibʼ kukʼ ri ajnoʼjabʼ kariq kʼu na anoʼj» (Prov. 13:20). Ukabʼ, kojux más utz taq ajtijabʼ. Are chiʼ kqaya etaʼmanik re ri Biblia, jun chke ri jastaq kqaj kqabʼano are che ri tijoxel kqebʼ rukʼ ri Jehová. Are chiʼ amaqʼel kojtzijon rukʼ ri qaTat kʼo pa ri kaj, más kqaloqʼoqʼej y más qetaʼm ri kqabʼan che kitoʼik ri tijoxelabʼ rech xuqujeʼ e areʼ kkiloqʼoqʼej. Are riʼ ri xubʼan ri Jesús. Rukʼ loqʼoqʼebʼal xchʼaw chrij ri uTat, rumal riʼ ri utijoxelabʼ je xkibʼano (Juan 17:25, 26). Urox, kkowir más ri qakojonik. Chojchoman chrij ri kkʼulmatajik are chiʼ kqataʼ che ri Dios kukʼam qabʼe, kukubʼsaj qakʼuʼx o kojutoʼo. Are chiʼ kqilo che tajin kojutoʼ, knimar ri qakojonik (1 Juan 5:15). w22.01 30 párrs. 15-17

Ri Jehová kubʼij chqe che kqasach uwach ri itzel taq chomanik y ri itzel jastaq qanaqʼatisam wi qibʼ, rumal che sibʼalaj kojraj y kraj che kqariq utzilal pa ri qakʼaslemal (Is. 48:17, 18). Retaʼm che we kqaya bʼe che ri itzel taq qarayinik ktaqan pa qawiʼ, xa oj kqabʼan kʼax chbʼil qibʼ y kqabʼan kʼax chke ri e nikʼaj chik. Y ri areʼ kbʼisonik we je kqabʼano. Weneʼ jujun qachalaxik o qachiʼl ketzeʼn chqij rumal che tajin kqakoj qachuqʼabʼ che ukʼexik ri qakʼaslemal (1 Ped. 4:3, 4). Weneʼ kkibʼij chqe che kqaya ta bʼe che jun winaq kubʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano. Are kʼu ri e winaq che kkinimaj ta ri utaqanik ri Jehová kʼo ta utzilal kkiriqo, xaneʼ kkiya bʼe che ri Satanás ktaqan pa kiwiʼ (Rom. 12:1, 2). Qonojel rajawaxik kqachaʼ ri kqabʼan pa ri qakʼaslemal: we are kqaya bʼe che ktaqan ri itzel taq qabʼantajik pa qawiʼ che utz kril ri Satanás o are kqaya bʼe che ri Jehová kukʼam qabʼe y kqakʼex ri qakʼaslemal (Is. 64:8). w22.03 3 párrs. 6, 7

Uchomaxik rij ri kqasikʼij uwach kojutoʼo rech are ta kbʼe qakʼuʼx chrij ri kʼax kqariqo. Chqilaʼ ri xukʼulmaj jun qachalal ixoq che xkanaj kan malkaʼn. Jun kʼamal bʼe re ri congregación xubʼij che chi utz kusikʼij uwach ri wuj re Job. Are chiʼ xusikʼij uwach, xuchomaj wariʼ chrij ri Job: «Job, ¿jasche xaq xiw chrij ri utz taj katchoman wi?». Rukʼ wariʼ xuchʼobʼo che je tajin kubʼan areʼ, ri ubʼantajik y ri uchomanik xaq junam rukʼ rech ri Job. Wariʼ xutoʼ rech xusukʼumaj ri uchomanik y xuya uchuqʼabʼ rech kbʼison ta chi más rumal che kʼo ta chi ri rachajil rukʼ. Ri Jehová xuqujeʼ keʼukoj ri qachalal che uyaʼik qachuqʼabʼ. Ri Pablo xutzʼibʼaj che sibʼalaj kraj kril kiwach ri rachalal rech kkiya laʼ kichuqʼabʼ chbʼil taq kibʼ (Rom. 1:11, 12). w21.05 22 párrs. 10, 11; 24 párr. 12

Xbʼix ri e tzij riʼ chke ri ojer taq israelitas: «Konojel ri achijabʼ, oxmul che ri jun junabʼ rajawaxik keʼopan chuwach ri Ajawaxel ri iDios, pa ri kʼolbʼal ri uchaʼom» (Deut. 16:16). Are chiʼ kebʼek kʼo ta jun kkanaj kan che uchajixik ri kachoch y ri kulew. Are kʼu ri Jehová xutzujuj wariʼ chke: «Kʼo ta jun kuchajij ta animaʼ che umajik ri iwulew are taq kixbʼe che utakʼabʼaxik iwibʼ chuwach ri Ajawaxel ri iDios» (Éx. 34:24). Ri israelitas xkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri Jehová are chiʼ chi junabʼ kebʼe pa taq ri e nimaqʼij riʼ. Pa taq ri nimaqʼij riʼ kketaʼmaj más chrij ri uTaqanik ri Dios, kechoman chrij ri ubʼanom che kitoʼik y kekʼojiʼ kukʼ e utzalaj taq upatanelabʼ ri Jehová che kkiya kichuqʼabʼ chbʼil kibʼ. Ri oj xuqujeʼ kqariq utzilal are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Y sibʼalaj kkikot ri Jehová are chiʼ kqatijoj bʼi qibʼ rech kqaya utz taq comentarios. w22.03 22 párr. 9

Jehová xuya bʼe che ri uKʼojol xuriq kʼax rech kux kinimal ri Kojol tabʼal toqʼobʼ. Ri Jesús kuchʼobʼo che jun winaq kʼax kuriq che unimaxik ri Dios are chiʼ kʼo pa kʼax. Sibʼalaj xuriq kʼax, rumal laʼ «xuraq uchiʼ, xoqʼik are taq xubʼan chʼawem rukʼ Dios» y kkun che «kitoʼik ri ketaqchiʼx che mak». Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová xuchaʼ ri Jesús che «kinimal ri Kojol tabʼal toqʼobʼ» rumal che «kel ukʼuʼx che ri qatuqaʼril» (Heb. 2:17; 4:14-16; 5:7-10). Jehová xuya bʼe che ri Jesús sibʼalaj xuriq kʼax rech kutzalij uwach wariʼ: ¿La keniman ri winaq che ri Jehová are chiʼ kkiriq nimaʼq taq kʼax? Ri Satanás kubʼij che keniman taj y kubʼij che kqapatanij ri Dios rumal che xa kʼo kqaj kuya chqe. Y kuchomaj che oj kqaloqʼoqʼej ta ri Jehová (Job 1:9-11; 2:4, 5). Ri Jesús xuya ta kan ri Jehová, y rukʼ wariʼ xukʼutu che ri Satanás xa jun molol tzij. w21.04 16, 17 párrs. 7, 8

Are chiʼ ri tijoxel majaʼ kubʼan uqasanjaʼ, rajawaxik kubʼan pa ukʼaslemal ri kukʼut ri Biblia. We je kubʼano, kjunamataj rukʼ ri achi utz uchomanik che xuyak ri rachoch puwiʼ jun nimalaj abʼaj che xubʼij ri Jesús pa ri kʼambʼal noʼj (Mat. 7:24, 25; Luc. 6:47, 48). Chqatoʼ ri tijoxel rech kukʼex ri ukʼaslemal (Mar. 10:17-22). Ri Jesús xubʼij che jun qʼinom achi che kukʼayij ronojel ri kʼo rukʼ, paneʼ retaʼm che kʼax ubʼanik (Mar. 10:23). ¿Jasche xubʼij wariʼ che? Rumal che kuloqʼoqʼej. Weneʼ jujun mul kqaxej qibʼ kqabʼij che ri tijoxel ri rajawaxik kubʼan pa ri ukʼaslemal rumal che kqachomaj che majaʼ kkun che ubʼanik (Col. 3:9, 10). Are kʼu, we más aninaq kqabʼij che, más aninaq riʼ kubʼan pa ukʼaslemal ri tajin kretaʼmaj. Ubʼanik wariʼ, kukʼut chuwach che xa kqaloqʼoqʼej (Sal. 141:5; Prov. 27:17). w21.06 3 párrs. 3, 5

Ri apóstol Pedro xchʼaw chrij ri utzalaj kʼutbʼal xuya ri Jesús chqawach rumal che xuchʼij kʼi kʼax. Are kʼu xaq xiw ta wariʼ, kʼo kʼi jastaq kqetaʼmaj chrij ri Jesús (1 Ped. 2:18-25). Ronojel ri xubʼij y ri xubʼan pa ri ukʼaslemal are jun utzalaj kʼutbʼal chqawach. Are kʼu, ¿la kojkun oj kqatereneʼj ri utzalaj ukʼutbʼal ri Jesús rumal che oj ajmakibʼ? Kojkunik. Ri apóstol Pedro xubʼij taj che rajawaxik tzʼaqat ri qakʼaslemal rech kojkunik kqatereneʼj ri Jesús. Xaneʼ kraj kubʼij che we kqakoj ronojel qachuqʼabʼ che utereneʼxik ri ukʼutbʼal ri Jesús, tajin kqabʼan riʼ ri xubʼij ri apóstol Juan: «[Kq]ukʼaʼj jun kʼaslemal ri kjunamataj rukʼ ri ukʼaslemal ri Jesucristo» (1 Juan 2:6). Kojqebʼ más rukʼ ri Jehová, we kqatereneʼj ri retal raqan ri Jesús. Rumal che xuya kan jun utzalaj kʼutbʼal chqawach, ri kraj kubʼij ubʼanik ri utz kril ri Dios (Juan 8:29). Rumal laʼ, we kqatereneʼj ri retal raqan ri Jesús, ri Jehová sibʼalaj kkikotik. Y, qas qetaʼm che ri qaTat kʼo pa ri kaj kqebʼ kukʼ ri winaq che kkikoj kichuqʼabʼ che ubʼanik ri utz krilo (Sant. 4:8). w21.04 3 párrs. 4-6

Ri Jehová kril ri utz taq qabʼantajik, ri kojkun che ubʼanik y kraj kojrachilaj. We kqaya ta kanoq, areʼ amaqʼel kʼo qukʼ (Juan 6:44). We qas kqakojo che ri Jehová kojraj, kqakoj qachuqʼabʼ riʼ che upatanixik apastaneʼ ri kʼax kqariqo. Are kʼu, kʼo ta qachuqʼabʼ riʼ we kqakoj taj che kojuloqʼoqʼej (Prov. 24:10). Xuqujeʼ we kojbʼisonik, kʼax ta kubʼan riʼ ri Satanás che qachʼakik (Efes. 6:16). E kʼo jujun cristianos kkichomaj che keʼajawax ta rumal ri Jehová, rumal laʼ ri kikojonik uriqom kʼax. ¿Jas rajawaxik kqabʼano we kpe chomanik pa qajolom che utz taj? Rajawaxik kqesaj pa ri qachomanik. Chqataʼ che ri Jehová che kuya jamaril pa qanimaʼ y kuchajij ri qachomanik rech kojbʼison taj (Sal. 139:23; Filip. 4:6, 7). Chnaʼtaj chawe che xaq xiw ta ri oj kqachomaj wariʼ. w21.04 20 párr. 1; 21 párrs. 4-6

Chojchoman chrij ri xqabʼano rech xojux testigo rech Jehová. Nabʼe, rajawaxik xtzijox «ri tzij re kolobʼal ibʼ» chqe, weneʼ kumal ri e qatat qanan, rumal jun qachiʼl pa ri chak o pa ri tijobʼal o jun Testigo che tajin kutzijoj ri utzij ri Dios chuchiʼ taq ja (Mar. 13:10). Tekʼuriʼ xukoj utiempo y uchuqʼabʼ rech xuya ri etaʼmanik re ri Biblia chqe. Rumal ri xukʼut chqawach xqamaj uloqʼoqʼexik ri Jehová y xqetaʼmaj che kojraj. Ri Jehová xojrokisaj pa ri utinamit y kimik rumal che oj utijoxelabʼ chi ri Jesús, qeyem ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Juan 6:44). Qastzij che rukʼ ronojel qanimaʼ kqamaltyoxij che ri Jehová che xukoj jun winaq che qatoʼik y che kuya bʼe chqe kqapatanij. Rumal che oj kʼo chi pa ri utinamit ri Jehová, yaʼom ri nimalaj eqelen chqe che kojkunik keqatoʼ nikʼaj chik rech kkiriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. Kʼo jujun qachalal kkixeʼj ta kibʼ kkitzijoj ri utzij ri Dios chuchiʼ taq ja, are kʼu kkixeʼj kibʼ kkiya etaʼmanik re ri Biblia. w21.07 2 párrs. 1, 2