Diciembre

Ri Jesús xujunamisaj ri achilanik xkʼojiʼ chkixoʼl rukʼ ri utijoxelabʼ rukʼ ri kubʼan jun ajyuqʼ che kilixik ri uchij (Juan 10:14). Y qastzij wi ri kukʼut ri kʼutbʼal, rumal che ri e chij qas ketaʼm uwach ri kajyuqʼ y keniman che. Jun winaq che tajin kwakatik qas xril wariʼ. Xubʼij: «Xqaj xqesaj jun video ri keqʼalajin wi e jujun taq chij y kqaj che keqebʼ lo qukʼ, are kʼu xepe ta qukʼ rumal che ketaʼm ta uwach ri qachʼabʼal. Kʼateʼ kqilo che xpe jun alaj ala, che are ri kajyuqʼ. Xaq jubʼiqʼ chʼawinaq, aninaq xebʼe rukʼ». Ri xril ri winaq che tajin kwakatik kunaʼtasaj chqe ri xubʼij ri Jesús chkij ri uchij o ri utijoxelabʼ. Xubʼij: «Kkitatabʼej na ri nuchʼabʼal». Are kʼu ri Jesús pa ri kaj kʼo wi. Rumal laʼ, ¿jas kqabʼan che utatabʼexik ri uchʼabʼal? Are che kqabʼan ri xukʼut kan chqawach (Mat. 7:24, 25). w21.12 16 párrs. 1, 2

Ri apóstol Pablo xubʼan kʼax chke ri cristianos, are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo xuchʼobʼo che utz ta ri xubʼano y xukʼex ri ubʼantajik y ri uchomanik (1 Tim. 1:12-16). Rukʼ ri utobʼanik ri Jehová xux jun kʼamal bʼe kloqʼoqʼenik, kutoqʼobʼisaj wachaj y kumachʼ ribʼ. Xukubʼsaj ukʼuʼx che kkuy umak rumal ri Jehová y che xaq xiw ta kchoman chrij ri utz taj xubʼano (Rom. 7:21-25). Xuchʼobʼo che kkun taj mat neʼ kubʼan jun mak, rumal laʼ xukoj uchuqʼabʼ rech xubʼan más utz che ri ubʼantajik y rukʼ machʼachʼem xuya bʼe che xtoʼ rumal ri Jehová che ubʼanik ri uchak (1 Cor. 9:27; Filip. 4:13). Ri e qachalal achijabʼ kekoj che kʼamal taq bʼe rumal taj che mat kemakunik, are kʼu ri Jehová kraj che kkichʼobʼo che kʼo jujun jastaq kesach wi y rajawaxik kkibʼan utz che ri kibʼantajik (Efes. 4:23, 24). Rajawaxik kkinikʼoj ri kibʼantajik rukʼ ri kubʼij ri uTzij ri Dios y we kʼo rajawaxik kkikʼexo utz kkikʼexo. We jeʼ kkibʼano ketoʼ rumal ri Jehová rech kekikotik y utz kkibʼan che ri kichak (Sant. 1:25). w22.03 29, 30 párrs. 13-15

¿Jas rajawaxik kqabʼano we kqilo che tajin kqaqʼat tzij pa uwiʼ jun qachalal? Chnaʼtaj chqe che rajawaxik keqaloqʼoqʼej ri e qachalal (Sant. 2:8). Xuqujeʼ, rajawaxik che kqabʼij che ri Jehová pa qachʼawem che kojutoʼ rech kqaya kan uqʼatik tzij pa kiwiʼ ri e nikʼaj chik. Xuqujeʼ rajawaxik kqabʼan ri xqabʼij pa ri qachʼawem are chiʼ kojtzijon rukʼ ri qachalal riʼ. Xuqujeʼ utz che junam kqatzijoj ri utzij ri Dios rukʼ y kqasikʼij rech kutij uwa qukʼ. Y are chiʼ tajin kqetaʼmaj más uwach ri qachalal riʼ, utz we are kqil ri utz taq ubʼantajik junam rukʼ ri kkibʼan ri Jehová y ri Jesús. Rukʼ wariʼ kqakʼutu che tajin kojniman che ri utzalaj qajyuqʼ che kqaya kan uqʼatik tzij pa kiwiʼ ri e nikʼaj chik. Ri alaj taq chij are kkita ri uchʼabʼal ri kajyuqʼ, junam rukʼ, ri oj are kqata ri uchʼabʼal ri Jesús, ri qajyuqʼ. We oj kʼo chkixoʼl ri «chʼutinalaj jumulaj [...]chij» o chkixoʼl ri e «nikʼaj [...]chij», qonojel bʼaʼ chqakojoʼ qachuqʼabʼ che utatabʼexik ri uchʼabʼal ri utzalaj ajyuqʼ (Luc. 12:32; Juan 10:11, 14, 16). w21.12 19 párr. 11; 21 párrs. 17, 18

Are chiʼ ri Rehoboam xux qʼatal tzij re Israel, ri e winaq xkibʼij che che kresaj jubʼiqʼ ri chak che yaʼom chke rumal ri Salomón, ri utat. Utz xubʼan ri Rehoboam: rumal che xutaʼ pixabʼ chke ri kʼamal taq bʼe pa Israel. Ri e areʼ xkibʼij che, che we kubʼan ri kkitaʼ ri e winaq, amaqʼel riʼ kkiya ri kitobʼanik che (1 Rey. 12:3-7). Are kʼu ri Rehoboam utz ta xuta ri xbʼix che, rumal laʼ xbʼe chi kukʼ e nikʼaj achijabʼ che junam kijunabʼ rukʼ rech xutaʼ pixabʼ chke. Xkibʼij che, che keʼutaq ri e winaq che ubʼanik más chak (1 Rey. 12:9-11). Ri areʼ xubʼan ta uchʼawem che ri Jehová rech kutaʼ ri utobʼanik. Xaneʼ are xukʼam ri pixabʼ che xkibʼij ri achijabʼ che, che junam kijunabʼ rukʼ. Y rumal ri xuchaʼ ubʼanik, xuriq kʼax ri areʼ y ri tinamit. Weneʼ jujun taq mul kyaʼ pixabʼ chqe che are ta ri kqachomaj oj che kbʼix chqe. Are kʼu rajawaxik kqakʼamo we pa ri Biblia esam wi. w22.02 9 párr. 6

Jun winaq kmachʼachʼik are ta kril ri kekun taj kkibʼan ri kʼa e majaʼ na, xaneʼ are kchoman chrij ri jastaq che kenaw che ubʼanik. Y, kuchomaj taj che xa e ukʼulel. Ri qachalal nim chi kijunabʼ kekil ri kʼa e majaʼ na junam rukʼ e sipanik re ri Jehová y kkimaltyoxij ronojel ri kkibʼano. Rumal che qas ta kʼo chi kichuqʼabʼ, nim kkil ri chak kkibʼan ri kʼa e majaʼ na pa ri congregación. Noemí are jun utzalaj kʼutbʼal che kʼo pa ri Biblia, nim chi ujunabʼ are kʼu sibʼalaj xumaltyoxij ri tobʼanik xyaʼ che rumal jun winaq che kʼa majaʼ na. Are chiʼ xkam ri ral ri Noemí xubʼij che ri Rut, ri ralibʼ, che ktzalij bʼi cho rachoch. Are kʼu, are chiʼ ri Rut xubʼij che kraj kbʼe rukʼ kʼa pa Belén, ri Noemí xukʼam ri tobʼanik xyaʼ che (Rut 1:7, 8, 18). Y wariʼ xuya utzilal chke ri e kebʼ (Rut 4:13-16). Ri qachalal che nim chi kijunabʼ y kemachʼachʼik kkibʼan ke junam rukʼ ri xubʼan ri Noemí. w21.09 10, 11 párrs. 9-11

Ri qaTat kʼo pa ri kaj kuchʼobʼo jas kojriqitaj wi chqajujunal. Weneʼ ri at kʼo más katkunik kabʼan chkiwach ri e nikʼaj chik o weneʼ kʼo ta más katkunik kabʼano rumal ri ajunabʼ, ariqom jun yabʼil o kʼo afamilia. Are kʼu mubʼan kebʼ akʼuʼx (Gál. 6:4). Ri Jehová kkikot awukʼ y ksach ta che ronojel ri kabʼano we kabʼan ronojel ri katkunik y rukʼ ronojel awanimaʼ kabʼano. Ri Jehová kril ri kʼo pa awanimaʼ y kraj che katkikot rukʼ ri kabʼan che uqʼijilaxik. Xuqujeʼ kuya jamaril pa ri qanimaʼ rumal che qetaʼm che ri Jehová kojutoʼ are chiʼ kqariq kʼax (Is. 41:9, 10). Kʼo kʼi rumal che kojkikotik are chiʼ kqaqʼijilaj ri loqʼalaj qaTat Jehová, che taqal che kqʼijilax rumal ronojel ri jastaq ubʼanom (Apoc. 4:11). w22.03 24 párr. 16; 25 párr. 18

Kqaj kqesaj uwach ri Jesús, are kʼu rajawaxik che kubʼan ta kebʼ qakʼuʼx we kojkun ta che resaxik uwach rukʼ tzʼaqatil (Sant. 3:2). Jun tijoxel kkun taj kresaj uwach ri rajtij rukʼ tzʼaqatil. Are kʼu we kʼo ksach wi y kukoj ronojel uchuqʼabʼ che usukʼumaxik rech kresaj uwach ri rajtij, qas utz kel ri kubʼano. Xaq junam, we kqabʼan ronojel ri qetaʼmam pa ri Biblia y kqakoj qachuqʼabʼ che usukʼumaxik ri utz taj xqabʼan kan ojer, kojkunik kqesaj uwach ri ukʼutbʼal ri Jesús (Sal. 119:59). Pa ri uwach Ulew más e kʼi ri winaq che xaq xiw kechoman chbʼil taq kibʼ, are kʼu ri kqapatanij ri Jehová oj junam ta kukʼ. Sibʼalaj nim kqil wi ri kʼutbʼal re ri Jesús che paneʼ kʼo kʼi xubʼano, xeʼutoʼ konojel ri e winaq y kqaj kqesaj uwach (1 Ped. 2:21). We kqakoj ronojel qachuqʼabʼ che resaxik uwach ri Jesús kojqaj riʼ chuwach ri Jehová y kuya nimalaj kikotemal chqe. w22.02 24 párr. 16; 25 párr. 18

Ri Jehová kukoj ri uTzij, ri Biblia, che ukʼamik ubʼe ri utinamit. Rumal laʼ we kqaya qatiempo che uchomaxik rij ri kukʼut ri Jehová chqawach, kojutoʼo rech kqaya bʼe che kukʼam qabʼe y jeriʼ utz kqabʼan che upatanixik (1 Tim. 4:15, 16). Ri jun chi kubʼan ri Jehová che ukʼamik ubʼe ri utinamit are che kukoj ri «jikalaj pataninel, utz uchomanik» (Mat. 24:45). Weneʼ kʼo jujun mul che ri jikalaj pataninel kubʼij che kqabʼan jun jastaq are kʼu qas ta kqachʼobʼo jasche rajawaxik kqabʼano. Jun kʼutbʼal, weneʼ kubʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano rech kqachajij qibʼ chuwach jun kabʼraqan, jun kaqiqʼ jabʼ o jun chi kʼax, are kʼu kqachomaj che kubʼan ta laʼ pa ri tinamit oj kʼo wi. Rumal laʼ, ¿jas kqabʼano we kqachomaj che ri kojtaq che ubʼanik qas ta kajwatajik? Chojchoman chrij ri e kʼutunem re ri Biblia. Ojer kanoq xyaʼ jujun taqanik chke ri upatanelabʼ ri Dios che weneʼ xkichomaj che qas ta kajwatajik are kʼu rumal che xenimanik xekolotaj chuwach jun kʼax (Juec. 7:7; 8:10). w22.03 18, 19 párrs. 15, 16

Rukʼ nim kubʼsal kʼuʼx ri Jesús xubʼij ri e tzij re ri texto re kimik. Retaʼm che ri ukʼaslemal pa uqʼabʼ ri Jehová kʼo wi y retaʼm che ksach ta pa ujolom ri uTat. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij ri Jesús? Chqayaʼ ri qakʼaslemal pa uqʼabʼ ri Jehová. Rech kojkunik kqabʼan wariʼ rajawaxik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij rukʼ ronojel qanimaʼ (Prov. 3:5). Chojchoman chrij ri qachalal Joshua che kʼo 15 ujunabʼ y uriqom jun nimalaj yabʼil. Xuxutuj kunabʼal che ri Biblia kubʼij che utz taj kkojik. Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, xubʼij kan wariʼ che ri unan: «In kʼo pa uqʼabʼ ri Jehová». Xuqujeʼ xubʼij: «Qastzij kinbʼij chawe mamá, wetaʼm che ri Jehová kinukʼastajisaj na. Retaʼm ri kʼo pa wanimaʼ retaʼm che qas kinloqʼoqʼej». Qonojel utz kqachomaj wariʼ: «We kinriq jun kʼax y weneʼ kinkamik, ¿la kinkʼutu che qas kinkubʼsaj nukʼuʼx chrij ri Jehová che kinukʼastajisaj na?». w21.04 12, 13 párrs. 15, 16

Wariʼ kuya utzilal chqe y qachuqʼabʼ paneʼ ri winaq kojkitatabʼej taj. Weneʼ kqachomaj che rumal ri kojriqitaj wi kojkun taj kqatzijoj más ri utzij ri Dios. Are kʼu chnaʼtaj chqe che we kqabʼan ronojel ri kojkun che ubʼanik, ri Jehová sibʼalaj kkikot qukʼ. Xuqujeʼ we kojkun taj kojel bʼi pa ri qachoch, ri Jehová nim krilo che qas kqaj kqatzijoj ri utzij. Kojutoʼ rech kqatzijoj chke ri kepe che qilik o ri kunanelabʼ. We kqajunamaj ri kqabʼan kimik rukʼ ri xqabʼan ojer weneʼ xa kuqasaj qachuqʼabʼ. Are kʼu, we are kojchoman chrij ri kubʼan ri Jehová che qatoʼik, kqachʼij apachike uwach kʼax. Chqakojoʼ qachuqʼabʼ che utzijoxik utzij ri Dios rumal che qetaʼm taj jampaʼ kok pa kanimaʼ ri winaq (Ecl. 11:6). w21.05 24, 25 párrs. 14-17

Chqilaʼ ri xukʼulmaj ri qʼatal tzij David. Ri Jehová uyaʼom kʼi jastaq che, uqʼinomal, nim kil wi y xubʼano che xchʼakan pa kiwiʼ e kʼi ukʼulel. Ri areʼ sibʼalaj xmaltyoxin rumal ri jastaq riʼ y xubʼij che kkun ta che rajilaxik ronojel ri jastaq yaʼom che rumal ri Dios (Sal. 40:5). Are kʼu kʼo jun qʼij xsach ronojel che ri ubʼanom ri Jehová pa uwiʼ y xurayij kʼi jastaq. Xurayij uwach ri rixoqil jun chi achi, jun jastaq che ubʼim ri Jehová che utz taj kbʼanik. Bat-Seba ubʼiʼ ri ixoq ri xurayij uwach y ri rachajil are jun hitita, Urías ubʼiʼ. Ri David xaq xiw xchoman chbʼil ribʼ, xqʼoyiʼ rukʼ ri Bat-Seba y xux yawabʼ ixoq rumal. Y xaq xiw ta wariʼ xubʼano xaneʼ xutaq ukamisaxik ri Urías (2 Sam. 11:2-15). ¿Jas qas xuchomaj riʼ? ¿La xuchomaj che ri Jehová tajin ta kril ri tajin kubʼano? Paneʼ kʼi chi junabʼ upatanim ri Jehová rukʼ sukʼilal, rumal che xuchajij ta ribʼ, xaq xiw xchoman chbʼil ribʼ y xumaj urayixik kʼi jastaq, rumal laʼ xuriq kʼiʼalaj kʼax. Are chiʼ xqʼax ri tiempo ri David xuchʼobʼo che utz ta ri xubʼano, rumal laʼ xuta kuybʼal umak che ri Jehová y xkuy ri umak (2 Sam. 12:7-13). w21.06 17 párr. 10

Weneʼ kqachomaj che kojkun ta che uyaʼik jun etaʼmanik re ri Biblia. Weneʼ kqachomaj che kʼo ta nim qetaʼmabʼal o qas ta oj utz ajtijabʼ. We jeriʼ, kʼo oxibʼ jastaq kojtoʼwik. Nabʼe, ri Jehová kuchomaj che kojkunik keqatijoj e nikʼaj chik. Ukabʼ, ri Jesús kʼo «ronojel taqanik pa ri kaj, ronojel taqanik cho ri uwach ulew» pa uqʼabʼ y are oj taqowinaq che kitijoxik ri winaq (Mat. 28:18). Y urox, xaq ta qatukel oj kʼolik. Junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús, kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojutoʼ che uriqik ri kqabʼij (Juan 8:28; 12:49). Xuqujeʼ kojkunik kojtzijon rukʼ ri qachalal ri kkʼamow bʼe che utzijoxik utzij ri Dios, rukʼ jun precursor o rukʼ jun qachalal che kʼo nim retaʼmabʼal rech kojkunik kqamaj tzijonem o rech kqaya etaʼmanik re ri Biblia. We kqachilaj are chiʼ kuya etaʼmanik re ri Biblia, kojux utz taq ajtijabʼ riʼ. w21.07 6 párr. 12

Ri kʼisbʼal re ri itzelal pa wajun uwach Ulew más naqaj chi kʼo wi. Rumal wariʼ, qas rajawaxik che kimik kqakoj qachuqʼabʼ rech kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri kubʼan ri Jehová che ubʼanik ri jastaq. Utz je kqabʼan waʼ rumal che are chiʼ kpe ri nimalaj kʼaxkʼolil weneʼ kyaʼ kʼakʼ taq taqanik chqe y weneʼ kqachomaj che kʼax ubʼanik o rajawaxik taj kqabʼano. Qastzij riʼ che ri Jehová kchʼaw ta lo qukʼ. Weneʼ are keʼukoj ri achijabʼ e uchaʼom rech kkibʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano. Utz ta riʼ che kubʼan kebʼ qakʼuʼx y kqachomaj, ¿la qas rukʼ ri Jehová petinaq wi ri taqanik che kyaʼ chqe o xaq xiw ri qachalal tajin ketaqan pa qawiʼ? ¿La qas kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová y chrij ri utinamit pa riʼ ri tiempo che nim ubʼanik? We tajin kqabʼan ri kbʼix chqe kimik y aninaq kqanimaj, je kqabʼan riʼ are chiʼ kpe ri nimalaj kʼaxkʼolil. w22.02 6 párr. 15

Rukʼ ri utobʼanik ri Jehová, ri Gedeón y ri e 300 achijabʼ xekun ta riʼ xkibʼan nim che kibʼ are chiʼ xechʼakan pa jun chʼoj. Ri achijabʼ re ri tribu re Efraín xebʼe rukʼ Gedeón, xa ta xekibʼij che che utz ri xubʼano xaneʼ xkimaj uyajik; rumal che xekʼam ta bʼi pa ri chʼoj (Juec. 8:1). Ri Gedeón xukoj jun kʼutbʼal chkiwach jas ubʼanom ri Jehová che kitewchixik. Y ri xkʼulmatajik are che «xokʼow ri koyowal» (Juec. 8:3). Ri Gedeón xubʼan ta nim che ribʼ rumal che xraj che kkʼojiʼ jamaril chkixoʼl ri israelitas. Ri kqetaʼmaj chkij ri achijabʼ re ri tribu re Efraín, are che kqaj taj che oj kyaʼ qaqʼij xaneʼ are ri Jehová. Ri kqetaʼmaj chrij ri Gedeón are che, ri e tat nan y ri e kʼamal bʼe rajawaxik kemachʼachʼik are chiʼ jun qachalal petinaq royowal chkij y kkikoj kichuqʼabʼ che uchʼobʼik jasche petinaq royowal. Xuqujeʼ kekunik kkibʼij utz taq tzij che rumal ri utz taq jastaq ubʼanom. Qas rajawaxik machʼachʼem che ubʼanik wariʼ. Ri más nim ubʼanik are che kkʼojiʼ jamaril chqaxoʼl y are ta kqakʼutu che más utz ri kqachomaj oj. w21.07 16, 17 párrs. 10-12

Ri Jehová nim kojril wi rumal che xojubʼano junam rukʼ areʼ. Rumal che junam ri qabʼantajik rukʼ ri Dios kojkunik kqakʼut kʼi chke ri e utz taq ubʼantajik, junam rukʼ ri loqʼoqʼebʼal, ri toqʼobʼisal wachaj, ri jikomal y ri sukʼilal (Sal. 86:15; 145:17). Are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che ukʼutik utz taq bʼantajik, nim kqil wi ri Jehová y kqakʼut chuwach che kojmaltyoxinik (1 Ped. 1:14-16). Sibʼalaj kojkikotik we kqabʼan ronojel ri jastaq che kqaj chuwach ri qaTat che kʼo pa ri kaj. Rumal che ri Jehová xojubʼano junam rukʼ areʼ, kojkunik kojux winaq che kraj kekʼojiʼ pa ri ufamilia. Ri Jehová xuya jun jeʼlikalaj qakʼolbʼal. Are chiʼ majaʼ kuya kikʼaslemal ri Adán y ri Eva, ri Dios xubʼan ri uwach Ulew rech kekʼojiʼ ri winaq chuwach (Job 38:4-6; Jer. 10:12). Rumal che sibʼalaj utz y ksipanik, xubʼan kʼi jastaq rech kojkikotik (Sal. 104:14, 15, 24). Xresaj utiempo rech xchoman chrij ronojel ri ubʼanom y «xril kʼu [...] ronojel ri ubʼanom sibʼalaj utz xelik» (Gén. 1:10, 12, 31). w21.08 3 párrs. 5, 6

Qonojel ri oj cristianos yaʼom ri eqeleʼn chqe che kqatzijoj ri utzij ri Dios y keqatoʼ ri winaq rech keʼux Testigos (Mat. 28:19, 20; Rom. 10:14). ¿La kqaj kojux utz taq ajtijabʼ pa wajun chak riʼ? Rech kojux utz taq ajtijabʼ, kojkunik kqakoj ri folleto Ajtijabʼ y kojchoman chrij jas kqabʼan che ukojik ri kqetaʼmaj. Masach chqe che ri más nim ubʼanik are che kkʼojiʼ utz taq qabʼantajik (Col. 3:12; 2 Ped. 1:5-8). Qastzij che qonojel kqaj kqapatanij ri Jehová rukʼ ronojel qanimaʼ y are kojchoman chrij ri kojkun che ubʼanik kimik. Pa ri kʼakʼ uwach Ulew utzujum ri Dios chqe, kojkunik kqabʼan ronojel che upatanexik. Rech kojeyeʼn che ri qʼij che kbʼan kotzʼiʼj che ri uwach Ulew, chqabʼanaʼ ronojel ri kojkun che ubʼanik kimik, jeriʼ sibʼalaj kojkikotik. Y ri más nim ubʼanik are che kqaqʼijilaj na ri qaDios che sibʼalaj kkikotik (1 Tim. 1:11). Rumal laʼ, chojkikot rukʼ ri kqabʼan kimik che upatanexik ri Jehová. w21.08 25 párrs. 18-20

¿La pa jun familia e testigos rech Jehová xatkʼiy wi at? We jeriʼ, xawetaʼmaj kʼi jastaq riʼ chrij ri Jehová are chiʼ kʼa at akʼal na. Xawetaʼmaj che are ri Bʼanol re ronojel ri jastaq, kʼo utz taq ubʼantajik y kraj che ri oj winaq kojkʼojiʼ pa jun kotzʼiʼjalaj uwach Ulew (Gén. 1:1; Hech. 17:24-27). Are kʼu, e kʼi winaq kkibʼij che kʼo ta Dios o kʼo ta xbʼanow ri jastaq. Kkibʼij che nabʼe kanoq kʼo ta kʼaslemal, are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo nojimal chi nojimal xkikʼex kibʼ ri e jastaq rech xkʼojiʼ kikʼaslemal. Jujun chke ri winaq ri kkibʼij wariʼ e qʼaxinaq pa nimaʼq taq tijobʼal. Weneʼ kkibʼij che ri ciencia uqʼalajisam che qastzij ta ri kubʼij ri Biblia y che xaq xiw ri winaq che kʼo ta ketaʼmabʼal, ri e okʼowinaq ta pa nimaʼq taq tijobʼal y ri e pay o e mox taq winaq kkikojo che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq. We nim o nim ta tiempo qapatanim chi ri Jehová, qonojel rajawaxik kqakowirisaj ri qakojonik. We je kqabʼano, kojkichʼak ta ri e winaq che kkikoj «noʼjinik» y «chʼakabʼal» che ubʼixik che qastzij ta ri kubʼij ri Biblia (Col. 2:8). w21.08 14 párrs. 1-3

Abel, Noé, Abrahán y Job sibʼalaj xkiloqʼoqʼej y nim xkil wi ri Jehová rumal ri kinimanik, ri kikojonik y ri kisipanik che xkiya che ri Jehová. Xkikoj kichuqʼabʼ rech xkikʼutu che nim xkil wi y ri Jehová xukʼam ri kiqʼijilanik. Are chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo, ri Dios xuya ri taqanik re ri Moisés chke ri e ralkʼwal kan ri Abrahán. Pa ri Taqanik xuya ubʼixik chke ri rajawaxik kkibʼano rech kkiya uqʼij. Are chiʼ kʼastajinaq chi ri Jesús pa ri kamikal, ri Jehová xubʼij ta chi chke ri upatanelabʼ che rajawaxik kkinimaj ri Taqanik che xuya che ri Moisés (Rom. 10:4). Xaneʼ ri cristianos rajawaxik kkinimaj jun kʼakʼ taqanik, are ri «upixabʼ ri Cristo» (Gál. 6:2). Xyaʼ ta jun chi taqanik chke che kubʼij ri kekunik kkibʼano y ri kkibʼan taj, xaneʼ xbʼix chke che kkesaj uwach ri ukʼutbʼal ri Jesús. Kimik, ri cristianos kkikoj kichuqʼabʼ che resaxik uwach ri Cristo rech keqaj chuwach ri Jehová y kekikotik (Mat. 11:29). w22.03 20, 21 párrs. 4, 5

Ri Jehová kutatabʼej ri kichʼawem ri e ralkʼwal. Qas xutatabʼej ri uchʼawem ri Jesús, ri uKʼojol, are chiʼ xkʼojiʼ pa ri uwach Ulew. Xuqujeʼ xtatabʼexik are chiʼ xutaʼ tobʼanik che uchaʼik jastaq nim ubʼanik pa ri ukʼaslemal, jun kʼutbʼal are chiʼ xeʼuchaʼ ri 12 rapóstoles (Luc. 6:12, 13). Xuqujeʼ are chiʼ xbʼisonik, xtoʼ rumal ri Jehová. Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkʼayix kan pa kiqʼabʼ ri ukʼulel rumal ri Judas, ri Jesús xubʼan uchʼawem che ri uTat rech kkunik keʼuqʼaxej ri kʼax. Xaq xiw ta xtatabʼex ri uchʼawem, xaneʼ ri Jehová xutaq lo jun ángel che uyaʼik uchuqʼabʼ (Luc. 22:41-44). Kimik, xuqujeʼ ri Jehová kojutatabʼej are chiʼ kqabʼan qachʼawem che y sibʼalaj utz kubʼan che utzalixik uwach pa ri tiempo che qas kajwataj ri tobʼanik chqe (Sal. 116:1, 2). Jun qachalal ixoq re ri tinamit India qas xril rukʼ ubʼaqʼwach wariʼ. Uriqom ri yabʼil kbʼix ansiedad che, rumal riʼ xutaʼ tobʼanik che ri Jehová. Ri areʼ kubʼij: «Ri programa re JW Broadcasting^® re mayo 2019 che xchʼaw chrij ri rajawaxik kqabʼano rech kojbʼison taj y ri kqabʼan chuwach ri ansiedad, are ri qas xintoʼwik. Rukʼ wariʼ ri Jehová xutzalij uwach ri nuchʼawem». w21.09 21, 22 párrs. 6, 7

¿La kojkunik kqachʼobʼ ri kʼax che xkinaʼ ri cristianos re ri nabʼe siglo che xkiya kan ronojel ri jastaq kech rech xebʼe chi pa jun lugar? Xajwataj kikojonik che ri Jehová kuya ri kajwataj chke. Are chiʼ kraj na cinco junabʼ che ri romanos kkisutij rij Jerusalén, ri apóstol Pablo uyaʼom chi pixabʼ chke ri hebreos rech keʼutoʼ chuwach ri kʼax che kpe na. Xubʼij chke: «Miloqʼoqʼej ri pwaq, chubʼanaʼ chiwe ri kʼo iwukʼ. Ubʼim kʼu ri Dios: Man katintzoqopij ta kanoq mawi katinyaʼ kanoq. Je kʼu riʼ kkubʼiʼ qakʼuʼx, kuyaʼ kqabʼij: ‹Ri Ajawaxel are toʼl wech, man kinxeʼj ta wibʼ chuwach ri kkibʼan na ri winaq chwe›» (Heb. 13:5, 6). ¿Jas utzilal xkiriq ri cristianos ri xeniman che ri pixabʼ che xuya ri Pablo? Qastzij riʼ che aninaq xukʼam kiwach pa ri lugar xeʼopan wi. Qas ketaʼm che ri Jehová kuya ri kajwataj chke. w22.01 4 párrs. 7, 9

Are chiʼ kqata ri tzij toqʼobʼisabʼal wachaj, weneʼ kojchoman chrij jun winaq che sibʼalaj utz, kel ukʼuʼx y ksipanik. Weneʼ knaʼtaj chqe ri kʼutbʼal re ri utzalaj samaritano che xubʼij kan ri Jesús. Wajun achi riʼ xel ukʼuʼx che jun judío che xbʼan kʼax che kumal elaqʼomabʼ. Wajun samaritano riʼ «xel ukʼuʼx che» ri judío y wariʼ xubʼano che xraj xutoʼ (Luc. 10:29-37). Wajun kʼutbʼal riʼ kuqʼalajisaj jun chke ri jeʼlalaj taq ubʼantajik ri Dios che kukʼut ronojel taq qʼij: ri toqʼobʼisabʼal wachaj. Ri toqʼobʼisabʼal wachaj xuqujeʼ kkʼutik are chiʼ kkʼajisax ta uwach jun winaq che taqal che kkʼajisax uwach. Ri Jehová je ubʼanom qukʼ, junam rukʼ ri xubʼij ri xtzʼibʼan jun salmo: «Man uyoʼm ta ri tojbʼal chqe jas riʼ ri taqal chqe ri qetzelal xuqujeʼ taq ri e qamak» (Sal. 103:10). Are kʼu, kʼo jujun taq mul ri Jehová krilo che rajawaxik kukʼajisaj uwach jun winaq che ubʼanom jun nimalaj makaj. w21.10 8 párrs. 1, 2

Junam rukʼ ri qabʼim chik, ri Jehová xaq xiw kukʼut ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx chke ri kʼo jun utz kachilanik rukʼ, kraj kubʼij ri upatanelabʼ. Wariʼ qas qʼalaj rumal ri xkibʼij ri qʼatal tzij David y ri qʼaxal tzij Daniel rukʼ ri utobʼanik ri Jehová. Jun kʼutbʼal, ri David xutzʼibʼaj: «Chyaʼ la amaqʼel ri loqʼoqʼebʼal kʼuʼx la xuqujeʼ ri sukʼilal la chke ri ketaʼm wach la» y «ri uloqʼoqʼebʼal kʼuʼx ri Ajawaxel re chbʼe qʼij saq chke ri keyoʼw uqʼij». Y ri Daniel xubʼij: «Ajawaxel, nimalaj Dios ri xuqujeʼ kʼo ukuʼinem, ri amaqʼel ketzʼaqatisaj la ri kchiʼj la kkʼut kʼu la ri loqʼoqʼebʼal kʼuʼx la chke ri keloqʼoqʼen che la ri xuqujeʼ kkitzʼaqatisaj kibʼanik ri e taqomal la» (Sal. 36:10; 103:17; Dan. 9:4). Junam rukʼ ri kqilo, kukʼut ri nimalaj loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx chke ri upatanelabʼ rumal che ketaʼm uwach, kkiya uqʼij, kkiloqʼoqʼej y kkibʼan ri e utaqomal. Ri areʼ xaq xiw chke ri e kʼo pa ri utinamit kukʼut wi wajun bʼantajik riʼ, rumal che xaq xiw e areʼ kkiya ri qʼijilanik che junam rukʼ ri kqaj chuwach. Are chiʼ majaʼ kqamaj upatanixik ri Jehová, ukʼutum chi ri uloqʼoqʼebʼal chqe, ri ukʼutum chke konojel ri winaq (Sal. 104:14). Are kʼu, are chiʼ xqamaj uqʼijilaxik xukʼut ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx chqe. w21.11 4 párrs. 8, 9.

Apastaneʼ ri kkʼulmatajik, qas kqaj kojniman che waʼ taq utzij ri Jesús. Kimik, sibʼalaj e kʼi winaq nim kekil wi ri kʼamal kibʼe pa ri kikojonem y kkiya kiqʼij. Kkinojisaj ri kiglesias, kkiloqʼ ri kilibros y kekitoʼ rukʼ kʼi taq pwaq. E jujun kkikoj ronojel ri kbʼix chke. ¡Sibʼalaj nim kekilo! Je ta kqabʼan oj ri qastzij upatanelabʼ ri Jehová, kqaya ta uqʼij jun winaq. Paneʼ nim keqil ri e winaq che kkikʼam qabʼe pa ri qakojonem, kqaya ta kiqʼij xaneʼ are kqabʼan wajun pixabʼ che xuya kan ri Jesús: «Iwonojel kʼut iwachalal iwibʼ» (Mat. 23:8-10). Kqaya ta kiqʼij ri winaq paneʼ nim kibʼanik pa ri kojonem o pa ri qʼatbʼal tzij. Xuqujeʼ kqaya ta tobʼanik che ri jastaq che kkichaʼ ubʼanik, rumal che oj aj uwach Ulew taj. Pa ronojel waʼ taq bʼantajik riʼ kqakʼutu che oj junam ta kukʼ ri nikʼaj chi winaq che kkibʼij che e cristianos (Juan 18:36). w21.10 20 párrs. 6, 7

Ronojel cristiano che kraj kux tastalikalaj winaq kuya ta bʼe che jun jastaq o jun winaq kuqʼatej rech nim ta chi ubʼanik ri rachilanik rukʼ ri Jehová. Y, rumal che oj testigos rech Jehová, kqaj taj che kʼo jun jastaq kubʼano che kutzʼilobʼisaj ri ubʼiʼ (Lev. 19:12; Is. 57:15). Ri israelitas kkikʼutu che are ri Jehová ri kiDios are chiʼ keniman che ri utaqanik. Pa Levítico 18:4 kubʼij: «Chinimaj kibʼanik ri nutaqomal, chixok il che kibʼanik ri nupixabʼ, chitaqej kibʼanik. In riʼ ri Ajawaxel ri iDios». Chupam ri capítulo 19 kʼo jujun taq taqanik che Jehová xuya che ri tinamit Israel. Jun kʼutbʼal, pa ri versículos 5 kopan 8, 21 y 22 kchʼaw chkij ri e chikop che kkoj che tabʼal toqʼobʼ. Are chiʼ keya ri tabʼal toqʼobʼ rajawaxik che ri kbʼan che uyaʼik krawasij ta «ri tastal che ri Ajawaxel». Are chiʼ kqasikʼij uwach waʼ taq versículos riʼ kubʼano che kqaj kojqaj chuwach ri Jehová y kqaya uqʼij rukʼ ri jastaq che kqabʼano junam rukʼ ri kubʼij pa Hebreos 13:15. w21.12 5, 6 párrs. 14, 15

Qachalal ri kʼateʼ xixkʼuliʼk, kʼo kʼi kiwetaʼmaj chkij ri e qachalal che ketaʼmam ukubʼsaxik kikʼuʼx chrij ri Jehová. E jujun taq kʼulaj pa kʼi décadas kibʼanom ri precursorado. ¿Jasche man kitaʼ ta chke rech kixkitoʼ che rilik ri kiwaj kibʼan che upatanixik más ri Jehová? Wariʼ are jun ubʼanik ri kibʼan che ukʼutik che kikubʼsaj ikʼuʼx chrij ri Jehová (Prov. 22:17, 19). Ri ix kʼulanik chnaʼtaj chiwe che ri kʼulanem are jun sipanik uyaʼom ri Jehová y kraj che kixkikot rukʼ ri ikʼulaj (Mat. 19:5, 6). Qachalal ri kʼateʼ xixkʼuliʼk, utz we kinikʼoj ri tajin kibʼan pa ri ikʼaslemal. ¿La tajin kikoj ronojel ichuqʼabʼ che ukʼutik che kimaltyoxij ronojel ri usipam ri Jehová chiwe? Chibʼanaʼ ichʼawem che ri Jehová, chitzukuj pixabʼ pa ri uTzij che kixutoʼ pa ri kixriqitaj wi y chibʼanaʼ ri kubʼij chiwe. We are qas kiwilij upatanixik más ri Jehová, kixkunik kiriq ri qas kikotemal pa ri ikʼulanem. w21.11 19 párrs. 16, 18

Ri Santiago xuchomaj taj che kʼo ta kmakun wi. Y xuchomaj taj che más nim ubʼanik chkiwach ri nikʼaj chi cristianos rumal che rachalal ri Jesús o rumal ri nimaʼq taq eqelen xyaʼ che. Ri areʼ xubʼij «loqʼalaj taq wachalal» chke konojel (Sant. 1:16, 19; 2:5). Xuqujeʼ xuchomaj taj che kʼo ta kmakun wi. Ri kqetaʼmaj: Chnaʼtaj chqe che qonojel oj ajmakibʼ. Kqachomaj taj che kʼo jun jastaq kbʼanowik che más nim qabʼanik chkiwach ri e winaq keqatijoj. ¿Jasche? Rumal che we kqakʼut chuwach ri tijoxel che jetaneʼ oj kojmakun taj, weneʼ kuchomaj che kkun taj kubʼan ri ktaqan wi ri Dios. Are kʼu, we kqachʼobʼo che kʼo jujun taq mul kʼax kqariq che ubʼanik ri e pixabʼ re ri Biblia y kqabʼij che ri tijoxel jas ubʼanom ri Jehová che qatoʼik rech kqakʼex ri qakʼaslemal, kqatoʼo rech areʼ krilo che kkunik kupatanij ri Jehová. w22.01 11, 12 párrs. 13, 14

Are chiʼ junam ri qachomanik rukʼ ri Jesús, kqabʼan qe junam rukʼ ri kubʼan areʼ y más kjunamataj ri qabʼantajik rukʼ (Heb. 1:3). Weneʼ kachomaj wariʼ: «Ri Jesús are jun tzʼaqatalaj winaq. ¡Kinkun ta riʼ che resaxik uwach!». We je kachomaj wariʼ, chnaʼtaj oxibʼ jastaq chawe. Nabʼe, ri Jehová xatubʼano junam rukʼ areʼ y ri Jesús. Rumal laʼ, katkunik kawesaj uwach (Gén. 1:26). Ukabʼ, ri ruxlabʼixel ri Dios sibʼalaj kʼo uchuqʼabʼ. Rukʼ ri utobʼanik katkunik kabʼan jastaq che katkun taj kabʼan atukel. Urox, ri Jehová ubʼim ta chawe che rukʼ tzʼaqatil kabʼan ronojel ri e ubʼantajik. Chatchoman chrij wariʼ, ri loqʼalaj qaTat Jehová kuya chqe che kojkʼasiʼ 1,000 junabʼ pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew rech kojux tzʼaqat taq winaq (Apoc. 20:1-3). Ri kraj ri Jehová che kqabʼano are che kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik wariʼ y kqakubʼsaj qakʼuʼx che areʼ kojutoʼo. w22.03 9 párrs. 5, 6

Xaq xiw ta ri chʼawem kojkunik kqabʼano rech kqakowirisaj ri qachilanik rukʼ ri Jehová, xaneʼ xuqujeʼ kojkunik kqanikʼoj más ri uTzij y kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. ¿La kʼo más kqabʼano rech kqariq ri utzilal kkiya ri e riqbʼal ibʼ y unikʼoxik uwach ri Biblia? Chqataʼ wariʼ chbʼil qibʼ: «¿Jas jastaq kbʼanowik che qas ta kinchoman chrij ri tajin kinnikʼoj uwach pa ri wetaʼmanik chrij ri Biblia o pa ri riqbʼal ibʼ?». ¿La jun llamada, jun correo electrónico, jun mensaje ktaq lo chawe o jun chi jastaq? We are chiʼ tajin kqanikʼoj ri Biblia o oj kʼo pa ri riqbʼal ibʼ y kqilo che are ta más kojchoman chrij ri tajin kqabʼano o ri kbʼixik, chqataʼ tobʼanik che ri Jehová. We kʼo jun jastaq pa qajolom y xaq are kojchoman chrij, nim ubʼanik kqesaj pa qachomanik y are kojchoman chrij ri tajin kqanikʼoj pa ri Biblia o ri tajin kbʼix pa jun riqbʼal ibʼ. Chqataʼ ri jamaril re ri Jehová rech kukʼam qabʼe pa ri qanimaʼ y ri qachomanik (Filip. 4:6, 7). w22.01 29, 30 párrs. 12-14

Ri qʼatal tzij Uzías xuqujeʼ xukʼam ta ri pixabʼ che xyaʼ che. Rumal che kraj kukoj incienso chuwach ri Jehová, xok pa ri templo che xaq xiw ri e kojol tabʼal toqʼobʼ kekunik keʼok chilaʼ. Ri e kojol tabʼal toqʼobʼ xkibʼij che: «Ajawinel Uzías, ri uchiʼxik kʼokʼ qʼol chuwach ri Ajawaxel man yaʼtal ta ubʼanik umal la, xaneʼ kumal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ ri e rijaʼl ri Aarón, ri e tastal che ubʼanik». ¿Jas xubʼan ri Uzías? Ri Biblia kubʼij che «xoyowar[ik]». ¿Y jasche xuxutuj ri pixabʼ che xyaʼ che? Weneʼ rumal che areʼ qʼatal tzij y xuchomaj che kkunik kubʼan ri kraj. Are kʼu je ta xuchomaj ri Jehová. Wet ri Uzías xmachʼachʼik, xukʼam ta riʼ ri pixabʼ xyaʼ che y aninaq ta riʼ xel bʼi pa ri templo, xkuy ta umak riʼ rumal ri Jehová. Rumal che xniman taj, ri Jehová xuya lepra chrij, jun yabʼil che xkʼojiʼ chrij «kʼa pa ri qʼij ri xkamik» (2 Crón. 26:16-21). ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xuriq ri Uzías? We kqakʼam ta ri pixabʼ che kubʼij ri Biblia, kojux ta chi rachiʼl ri Jehová apastaneʼ ri qeqeleʼn kʼolik. w22.02 9 párr. 7

Ri winaq che kuya bʼe ktaqan ri ojer ukʼaslemal pa uwiʼ kʼi mul kukʼut rukʼ ri kuchomaj y ri kubʼano che are kubʼan ri urayibʼal ri utiʼjol, kraj kubʼij, ri itzel taq urayinik che kukʼam bʼi pa mak (Col. 3:9). Weneʼ aninaq kpe royowal, xaq xiw kchoman chbʼil ribʼ, kmaltyoxin taj y kubʼan nim che ribʼ chkiwach ri nikʼaj chik. Weneʼ utz kril rilik pornografía y películas che kʼo chʼoj chupam xuqujeʼ ixoqibʼ achijabʼ che kemakunik. Weneʼ kilitajik che kʼo utz taq ubʼantajik y kʼax kunaʼ pa ranimaʼ rumal ri kubʼij o ri kubʼano, are kʼu kuchomaj taj kukʼex ri uchomanik y ri kubʼano (Gál. 5:19-21; 2 Tim. 3:2-5). Rumal che xa oj ajmakibʼ, kʼo ta jun chqe kkunik kusachisaj bʼi ronojel ri itzel taq chomanik y ri kurayij pa ranimaʼ. Jujun taq mul kqabʼij o kqabʼan jastaq che kʼateʼ kojbʼison chi rumal (Jer. 17:9; Sant. 3:2). Are kʼu, are chiʼ kqesaj ri ojer qakʼaslemal, ktaqan ta chi ri itzel taq qabʼantajik pa qawiʼ (Is. 55:7). w22.03 3 párrs. 4, 5

Kʼamal taq bʼe, are chiwilaʼ ri utz taq kibʼantajik ri e qachalal. Qastzij che xa e ajmakibʼ are kʼu xuqujeʼ kʼo utz taq kibʼantajik. Qastzij che kʼo jujun taq mul rajawaxik ktoʼ jun qachalal, rech kusukʼumaj jun jastaq pa ukʼaslemal. Are kʼu junam rukʼ ri apóstol Pablo chikojoʼ ichuqʼabʼ rech xaq xiw ta kixchoman chrij ri kubʼij o ri kubʼan jun qachalal chke e nikʼaj chik. Are chiwilaʼ ri uloqʼoqʼebʼal che ri Jehová, uchʼijom kʼi taq kʼax y kkunik kubʼan utz che ri ubʼantajik. Ri e kʼamal taq bʼe che are kkil ri utz taq jastaq kkibʼan ri e qachalal ketobʼanik rech kʼo loqʼoqʼebʼal pa ri congregación. Chnaʼtaj chiwe che ri Jehová kreyeʼj taj che ri ix mat kixmakunik; ri kreyeʼj are che ix kikʼut utz taq bʼantajik (1 Cor. 4:2). Qas chiwetaʼmaj che ri Jehová xuqujeʼ nim kril wi ri ichak ix, junam rukʼ ri kubʼij Hebreos 6:10: «Man ksach ta pa ujolom ri chak ri ibʼanom chi xiloqʼoqʼej ri ubʼiʼ are taq xeʼipatanij ri kojonelabʼ, xuqujeʼ ne kʼa kimik». w22.03 31 párrs. 19, 21