UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET Watchtower
Watchtower
UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET
quiché
'
  • '
  • ä
  • Ä
  • BIBLIA
  • E WUJ
  • E RIQB'AL IB'
  • mwbr18 noviembre e uxaq 1-9
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

K'o ta video che wajun kʼutunem ri'.

Chakuyu' qamak, ri video ktziji' taj.

  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
  • Subtítulo
  • 5-11 RE NOVIEMBRE
  • 12-18 RE NOVIEMBRE
  • 19-25 RE NOVIEMBRE
  • 26 RE NOVIEMBRE KOPAN 2 RE DICIEMBRE
Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
mwbr18 noviembre e uxaq 1-9

Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

5-11 RE NOVIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | JUAN 20, 21

«¿La sibʼalaj kinaloqʼoqʼej na chkiwach waʼ?»

(Juan 21:1-3) Bʼantajinaq chi kʼu waʼ, ri Jesús jumul chik xukʼut ribʼ chkiwach ri utijoxelabʼ chuchiʼ ri cho aj Tibers. Je kʼu ukʼutik ribʼ waʼ xubʼano: 2 E kʼo ri Simón Luʼ, ri Tomás ri kbʼix «Yoʼx» che, ri Natanael ri aj Caná re Galilea, xuqujeʼ ri e ukʼojol ri Zebedeo, e kachil kebʼ tijoxelabʼ chik. Konojel junam e kʼolik. 3 Xubʼij ri Simón Luʼ chke: «Kinbʼe che kichapik kar». Xkibʼij ri rachil che: «Xuqujeʼ ri uj kujbʼe awukʼ». Xeʼel bʼik, xeʼok bʼik chupam ri jukubʼ. Pa ri chaqʼabʼ riʼ, man e kʼo ta kar xekichapo.

(Juan 21:4-14) Pa ri usaqarik xukʼut ribʼ ri Jesús chuchiʼ ri cho. Are kʼu ri e utijoxelabʼ man ketaʼm taj chi areʼ ri Jesús. 5 Ri Jesús xubʼij chke: «Alabʼom, ¿la man kʼo ta e ikarim?». Ri e areʼ xkibʼij che: «Man kʼo taj». 6 Ri areʼ xubʼij apan chke: «Chikʼaqaʼ ri kʼat pa ri uwikiqʼabʼ ri jukubʼ, kʼo kʼu kiriq na». Xkikʼaq kʼut, man xekun ta chik che ujuruxik, rumal kech ri kʼiʼalaj kar. 7 Are kʼu ri tijoxel, ri loqʼoqʼem rumal ri Jesús, xubʼij che ri Luʼ: «¡Areʼ ri Qajaw!». Ri Simón Luʼ, are taq xuto chi areʼ ri Ajawaxel, xukoj ri ratzʼyaq, rumal rech chi chʼanalik, xukʼaq ribʼ pa ri cho. 8 Are kʼu ri nikʼaj tijoxelabʼ chik xepe pa ri alaj jukubʼ, kakijuruj kʼu ri jun kʼat kar. Man naj ta kʼu e kʼo wi che ri ulew, kraj xa kajibʼ o jobʼ kʼam. 9 Are taq kʼu xeʼopan pa ulew, xkil jun qʼaqʼ, yoʼm kar puwiʼ rukʼ kaxlanwa. 10 Xubʼij ri Jesús chke: «Cheʼikʼamaʼ uloq nikʼaj chke ri kar ri xechaptaj iwumal kamik». 11 Xpaqiʼ bʼik ri Simón Luʼ, xujuruj ri kʼat cho ri ulew, nojinaq che kar nimaʼq, jun ciento kawinaq oxlajuj (153). Puneʼ sibʼalaj e kʼi, man xtʼoqopitaj taj ri kʼat. 12 Xubʼij ri Jesús chke: «Tisaj, chixwoq». Man kʼo ta jun chke ri e utijoxelabʼ ri xuchajij ta animaʼ xukʼot ta uchiʼ: «¿Jachin ri lal?». Ketaʼm kʼut chi areʼ ri Ajawaxel. 13 Xpe kʼu ri Jesús, xukʼam ri kaxlanwa, xuya ke, xuqujeʼ xuya ke ri kar. 14 Areʼ waʼ ri urox mul ukʼutik ribʼ ri Jesús chkiwach ri utijoxelabʼ, are taq kʼastajinaq chik chkixoʼl ri kaminaqibʼ.

(Juan 21:15-19) Tijtajinaq chi ri kiwa, ri Jesús xubʼij che ri Simón Luʼ: «Simón, ukʼojol ri Juan, ¿la sibʼalaj kinaloqʼoqʼej na chkiwach waʼ?». Ri Luʼ xubʼij che: «Jeʼ, Wajaw, etaʼm la chi lal kinloqʼoqʼej». Ri Jesús xubʼij che: «Cheʼayuqʼuj ri alaj taq nuchij». 16 Ri Jesús xubʼij chi che chukamul: «Simón, ukʼojol ri Juan, ¿la sibʼalaj kinaloqʼoqʼej?». Ri Luʼ xubʼij che: «Jeʼ, Wajaw, etaʼm la chi kaloqʼoqʼex la wumal». Ri Jesús xubʼij che: «Cheʼayuqʼuj ri nuchij». 17 Ri Jesús xubʼij chi che churox mul: «Simón, ukʼojol ri Juan: ¿la kinaloqʼoqʼej?». Xbʼison ri Luʼ rumal rech chi xubʼij che churox mul: «¿La kinaloqʼoqʼej?». Xubʼij kʼu che ri Jesús: «Wajaw, lal etaʼm la konojel, etaʼm la chi lal kinloqʼoqʼej». Ri Jesús xubʼij che: «Cheʼayuqʼuj ri nuchij. 18 Qastzij, qastzij kinbʼij chawe: Are taq kʼa at jun ala, kakoj ri awatzʼyaq, kaxim ri apas chbʼil awibʼ, katbʼinik jawijeʼ ri kawaj wi. Are taq kʼu katriʼjobʼik, keʼayuq na ri aqʼabʼ, jun chik katatziʼaqin na, katukʼam na bʼik jawijeʼ ri man kawaj ta wi». 19 Are taq ri Jesús xubʼij waʼ, xuya retaʼmaxik jas ri kamikal ri kukʼulmaj na ri Luʼ che ujuluwirisaxik ri Dios. Are taq xbʼitaj waʼ, xubʼij chi na che: «¡Chinaterenej!».

nwtsty notas re etaʼmanik rech Jn 21:15, 17

Jesús xubʼij che ri Simón Luʼ: Jesús xuqujeʼ Pedro xkibʼan wajun tzijonem riʼ xaq xiw qʼaxinaq jubʼiqʼ tiempo che Pedro oxmul xubʼij che retaʼm ta uwach. Jesús oxmul xutaʼ che jas xunaʼ chrij, wariʼ xubʼano che xbʼison ri Pedro (Jn 21:17). Pa ri bʼantajik che kʼo pa Juan 21:15-17 kkoj kebʼ verbos griegos: agapáo, loqʼoqʼenik, xuqujeʼ filéo, nim ilik. Pa kebʼ mul, Jesús xutaʼ che: «¿La sibʼalaj kinaloqʼoqʼej?». Pa ri e kebʼ mul, Pedro xubʼij rukʼ ronojel ranimaʼ che kuloqʼoqʼej. Kʼisbʼal re, Jesús xubʼij che: «¿La kinaloqʼoqʼej?». Jumul chik, Pedro xubʼij che Jesús che qastzij. Are chiʼ ri Pedro kubʼij che kuloqʼoqʼej, Jesús xubʼij che, che ri loqʼoqʼenik xuqujeʼ ri nim ilik kubʼan che, che kuya kiwa xuqujeʼ ‹keʼuyuqʼuj› pa uxlabʼal ri utijoxelabʼ, che waral kbʼix alaj taq chij chke (Jn 21:16, 17; 1Pe 5:1-3). Jesús xuya bʼe che ri Pedro rech kubʼij ri uloqʼoqʼenik pa oxibʼ mul tekʼuriʼ xuya ri eqelen che rech keʼuchajij ri e uchij. Rukʼ wariʼ, Jesús xuqʼalajisaj che xukuy ri umak rumal che oxmul xubʼij che retaʼm ta uwach.

¿la sibʼalaj kinaloqʼoqʼej na chkiwach waʼ?: Ri tzij griega che xkoj che «chkiwach waʼ» kʼo kʼi kraj kubʼij. Nikʼaj eruditos kkaj kkibʼij junam rukʼ «¿la más nim ri a loqʼoqʼenik chwe in chuwach ri a loqʼoqʼenik chke ri nikʼaj chik ajtijoxelabʼ?» o «¿la más kinaloqʼoqʼej in chkiwach ri e nikʼaj ajtijoxelabʼ?». Are kʼu, weneʼ are qas kraj kubʼij «¿la sibʼalaj kinaloqʼoqʼej na chkiwach waʼ taq jastaq riʼ?», ktzijon chrij ri e kar o ri ukʼay re uchapik kar. Rumal laʼ kqʼalajinik che ri xraj xubʼij che ri Pedro are: «¿La sibʼalaj kinaloqʼoqʼej in chkiwach ri e jastaq kʼo awukʼ o ri jastaq che kawaj kabʼan pa ri akʼaslemal? We jeʼ wariʼ, chayaʼ kiwa ri alaj taq nuchij». Rumal ri xubʼan ri Pedro, ojer kanoq ri pregunta qas taqalik. Pa neʼ are jun chke ri nabʼe utijoxelabʼ ri Jesús (Jn 1:35-42), chanim taj xuya kanoq ri uchak re ajchapal kar rech kuterneʼj. Rumal laʼ, xqʼax kebʼ oxibʼ ikʼ tekʼuriʼ Jesús xubʼan jun sikʼinik che ri Pedro che kuya kan ri jeʼlalaj ukʼay rech keʼutoʼ ri e winaq rech keqebʼ rukʼ ri Dios (Mt 4:18-20; Lu 5:1-11). Jumul chik, majaʼ naj xkam ri Jesús, Pedro xbʼe che uchapik kar xuqujeʼ ri e nikʼaj chik apóstoles xebʼe rukʼ (Jn 21:2, 3). Rumal laʼ, kqʼalajinik, che ri Jesús tajin kubʼano che ri Pedro qas kuchomaj ri kubʼano. ¿La are nabʼe kubʼan ri ukʼay re uchapik kar, kraj kubʼij sibʼalaj e kʼi kar, o are nabʼe kuya ri kajwataj chke ri ‹alaj taq uchij› o ri e rajtijoxelabʼ ri Jesús pa kikojonik? (Jn 21:4-8).

churox mul: Pedro oxmul ubʼim chik che retaʼm ta uwach ri Cristo, Jesús xuya chi jumul che Pedro oxmul kukʼut ri uloqʼoqʼenik che Jesús. Pa ri oxibʼ mul riʼ, Jesús xubʼij che, che nabʼe kubʼan ri e jastaq che kʼo ubʼanik rukʼ ri ukojonik rech kukʼut rukʼ ri uloqʼoqʼenik. Junam kukʼ nikʼaj chik cristianos che xkibʼan ri xbʼix chke, Pedro xuya kiwa, kichuqʼabʼ xuqujeʼ xeʼusolij ri e sukʼ ajtijoxelabʼ rumal che, pa neʼ e chaʼom chik rech kebʼe pa ri kaj, kajwataj tobʼanik chke rech kux ko ri kikojonik (Lu 22:32).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Juan 20:17) Ri Jesús xubʼij che: «Minachapo, kʼa majaʼ kʼu kinpaqiʼ rukʼ ri Tataxel. Jat kukʼ ri wachalal, chabʼij chke: ‹Kinpaqiʼ rukʼ ri nuTat, xuqujeʼ iTat, rukʼ ri nuDios, xuqujeʼ iDios›».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 20:17

Minachapo: Ri verbo griego háptomai kraj kubʼij «chapanik» o «yuqenik». Nikʼaj traducciones jewaʼ kkibʼan che ubʼixik ri utzij ri Jesús: «kinachap taj». Are kʼu ri Jesús kʼo ta xubʼij are chiʼ María Magdalena xuchapo, xuqujeʼ kʼo ta xubʼij are chiʼ nikʼaj chik ixoqibʼ xkimatzej ri raqan are chiʼ xkʼastaj lo pa ri kamikal (Mt 28:9). Wariʼ xkʼulmatajik are chiʼ María Magdalena xuchomaj che Jesús kpaqiʼ bʼi pa ri kaj, rumal laʼ xuchapo rech kbʼe taj. Rech ri María kuchʼobʼo che majaʼ kbʼe pa ri kaj, Jesús xubʼij che kuchap taj xuqujeʼ xutaq bʼik che ubʼixik chke ri rajtijoxelabʼ che xkʼastaj pa ri kamikal.

(Juan 20:28) Ri Tomás xubʼij che: «¡Wajaw, xuqujeʼ nuDios!».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 20:28

¡Wajaw, xuqujeʼ nuDios!: Literalmente: «¡Ri Ajaw ktaqan pa nuwiʼ xuqujeʼ ri Dios (ho theós) ktaqan pa nuwiʼ!». Jujun taq eruditos kkichomaj che wajun tzij re mayibʼal chuwach ri Jesús xbʼix wi, are kʼu ri qastzij che ri Dios xbʼix wi, ri uTat. Are kʼu, e jujun kkibʼij che, ri griego original, ri e tzij riʼ che ri Jesús xbʼix wi. Pa neʼ are waʼ ri kkibʼij, ri e tzij «wajaw, xuqujeʼ nuDios» rajawaxik junam kubʼij rukʼ ri kyaʼ ubʼixik pa ri nikʼaj chi pixabʼ che tzʼibʼatalik. Ri tzʼibʼatalik kukʼutu che, Jesús, nabʼe, ubʼim chi che ri María che kuya ubʼixik chke ri rajtijoxelabʼ ri e tzij riʼ: «Kinpaqiʼ rukʼ ri nuTat, xuqujeʼ iTat, rukʼ ri nuDios, xuqujeʼ iDios», rukʼ wariʼ kojchoman chrij che ri Tomás xuchomaj taj che ri Jesús are ri Dios che kʼo ronojel ukunem (Jn 20:17). Tomás xuta wariʼ are chiʼ ri Jesús xchʼaw rukʼ ri «uTat» pa chʼawem xuqujeʼ are chiʼ xubʼij che «xuwi ri lal qas Dios» (Jn 17:1-3). Tomás xubʼij «nudios» che ri Jesús rumal ri oxibʼ jastaq riʼ: chuwach areʼ, Jesús are «jun dios» are kʼu are ta ri Dios che kʼo ronojel ukunem (chawilaʼ ri nota re etaʼmanik rech Jn 1:1). Weneʼ xubʼij wariʼ che ri Jesús junam kukʼ ri nikʼaj chi rajpatanelabʼ ri Dios are chiʼ xetzijon kukʼ ri rajtaqoʼn ajkaj ri Jehová, junam che kukʼut ri Escrituras Hebreas. Qastzij riʼ che Tomás retaʼm kʼutbʼal kech e winaq, o jujun mul ri xetzʼibʼan ri Biblia, xetzijon rukʼ jun ángel je ta neʼ che tajin ketzijon rukʼ ri Jehová (chajunamisaj rukʼ Gé 16:7-11, 13; 18:1-5, 22-33; 32:24-30; Jue 6:11-15; 13:20-22). Rumal laʼ, Tomás weneʼ xubʼij «nuDios» che ri Jesús rumal che retaʼm che areʼ ri taqom loq xuqujeʼ kuqʼaxej utzij ri qastzij Dios.

Jujun kkibʼij che ukojik ri artículo definido griego chuwach ri tzij «wajaw» xuqujeʼ «dios» kukʼutu che ri e tzij riʼ kchʼaw chrij ri Dios che kʼo ronojel ukunem. Are kʼu, pa wajun contexto riʼ, weneʼ kkoj ri artículo definido xaq xiw rumal ri gramática. Pa griego, jujun taq mul ri sustantivo che are nominativo che kʼo chuwach jun artículo definido are jun vocativo. Are waʼ ri kkʼulmatajik, jun kʼutbʼal, pa Lucas 12:32 (literalmente: «ri chʼutinalaj jumulaj chij» xuqujeʼ Colosenses 3:18–4:1 (literalmente: «ri e iwixoqil» «ri e iwachajil» «ri e alkʼwalaxelabʼ» «ri e tat nan» «e loqʼom taq pataninelabʼ» xuqujeʼ «ri e ajawibʼ»). We ta kqabʼan traducir literalmente 1 Pedro 3:7, junam kkʼulmataj rukʼ wariʼ: chuwach «achajilaxelabʼ» kubʼij riʼ «ri e achajilaxelabʼ». Rumal laʼ, pa wajun kʼutbʼal riʼ, ri ukojik ri artículo are ta nim ubʼanik rech kqachʼobʼ ri tajin kuchomaj ri Tomás are chiʼ xubʼij wariʼ.

(Juan 1:1) Pa ri chapletajik kʼo ri Tzij, ri Tzij kʼo rukʼ ri Dios, xuqujeʼ ri Tzij areʼ Dios.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 1:1

ri Tzij areʼ Dios: O «ri Tzij ajchikaj [jun che kjunamataj rukʼ ri Dios]». Rukʼ ri tzij riʼ, Juan kuya ubʼixik jun ubʼantajik «ri Tzij» (pa griego ho lógos; chawila ri nota re etaʼmanik chrij ri Tzij re wajun versículo riʼ), che kchʼaw chrij ri Jesucristo. Waral kbʼixik che are «jun dios», «jun che kjunamataj rukʼ jun dios» o «jun dios ajchikaj» rumal che are ri más nim ubʼanik pa ri kajulew: are ri nabʼe Ukʼojol ri Dios xuqujeʼ rumal areʼ xbʼan ronojel ri jastaq. E kʼi ajtzʼibʼanelabʼ xkibʼij che we tzij riʼ «ri Tzij are Dios», kkijunamisaj ri Jesús rukʼ ri Dios che kʼo ronojel ukunem. Are kʼu, kʼo kʼi rumal che kukʼutu che Juan xraj taj xubʼij che «ri Tzij» are ri Dios kʼo ronojel ukunem. Nabʼe, ri contexto che kʼo chrij xuqujeʼ ri kʼo chuwach kukʼutu che «ri Tzij» kʼo «rukʼ ri Dios». Pa jun kʼolbʼal chik, ri tzij griega theós kriqitaj oxibʼ mul pa ri e versículos 1 xuqujeʼ 2. Pa ri nabʼe xuqujeʼ ri urox theós petinaq che ri artículo definido, are kʼu ri ukabʼ petinaq taj. E kʼi winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal kkibʼij che qastzij. Are chiʼ theós petinaq che ri artículo definido, kchʼaw chrij ri Dios che kʼo ronojel ukunem, are kʼu, wajun tzij riʼ, are chiʼ kʼo ta ri artículo definido kubʼano che theós are jun adjetivo che kchʼaw chrij jun bʼantajik re «ri Tzij». Rumal laʼ, e kʼi traducciones re ri Biblia pa inglés, pa francés xuqujeʼ pa alemán junam kubʼan che ubʼixik wajun versículo riʼ rukʼ ri Traducción del Nuevo Mundo, kraj kubʼij che «ri Tzij» are ri «ajchikaj», «jun uxlabʼal ajchikaj», «jun dios», «jun che kjunamataj rukʼ jun dios» o «jun dios ajchikaj». Wa taq tzij riʼ junam kubʼij kukʼ ri ojer traducciones ri Evangelio re Juan pa ri copto sahídico xuqujeʼ ri copto bohaírico (weneʼ pa ri urox o ukaj siglos), junam ta tzij kojom che ri kebʼ theós pa Juan 1:1. Ri e traducciones riʼ kchʼaw chrij jun bʼantajik re «ri Tzij»: ri kjunamataj wi rukʼ ri Dios. Are kʼu kraj ta kubʼij che junam rukʼ ri uTat, ri Dios che kʼo ronojel ukunem. Junam rukʼ kubʼij pa wajun versículo riʼ, Colosenses 2:9 kubʼij che rukʼ ri Cristo jeqel wi «ronojel ri unojikil ri Dios chi winaqil». Xuqujeʼ, junam kubʼij 2 Pedro 1:4, ri e kʼo kechbʼal rukʼ ri Cristo xuqujeʼ «kebikʼam iwech ri ubʼinibʼal ri Dios». Xuqujeʼ, pa ri Septuaginta, kkoj ri tzij griega theós che kjunamataj rukʼ ri e tzij hebreas che kchʼaw chrij ri Dios (‘el xuqujeʼ ‘elohím), che weneʼ kraj kubʼij kʼo «ukunem» o «uchuqʼabʼ». Ri e tzij hebreas riʼ kkoj che ubʼixik ri Dios kʼo ronojel ukunem, chke nikʼaj chi dioses xuqujeʼ chke ri e winaq. Are chiʼ kbʼixik che «ri Tzij» are ‹jun dios› o jun che «kʼo ukunem» che kjunamataj rukʼ ri kubʼij Isaías 9:6, jawiʼ kubʼij wi che ri Mesías kbʼix na «Dios kʼo ukunem che», are ta «ri Dios kʼo ronojel ukunem», xuqujeʼ kux «junalik tataxel» chke konojel ri e winaq che kekʼojiʼ chuxeʼ ri Rajawinik. Ri uloqʼoqʼebʼal che ri uTat, «ri Ajawaxel ri kʼo ronojel ukunem», ri kilowik che qastzij kebʼantaj na (Isa 9:7).

12-18 RE NOVIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 1-3

«Kyaʼ uxlabʼixel pa uwiʼ ri congregación cristiana»

(Hechos 2:1-8) Are taq xopan ri nimaqʼij re Kawinaq Lajuj Qʼij, konojel ri kojonelabʼ junam kiwach, kimulim kibʼ qas xa pa jun kʼolbʼal. 2 Xaq kʼatetal, xtataj jun nimalaj jininem chikaj jas ri re jun nimalaj kiʼaqiqʼ ri kajumumik. Xunojisaj ronojel ri ja ri e kʼo wi. 3 Xkikʼutuxtaj kibʼ aqʼaj ri e je ta ne e rech qʼaqʼ chkiwach, ri kijachalan taq kibʼ pa kiwiʼ. 4 konojel kʼut xenojisax che ri Ruxlabʼal ri Dios, xkichaplej tzijonik pa juleʼ taq chʼabʼal chik, jas ri xuya ri Uxlabʼaxel chke chi kechʼaw wi. 5 E kʼo kʼu aj Judea pa Jerusalén pa taq ri qʼij riʼ ri keniman che uqʼijilaxik ri Dios, ri e petinaq pa taq konojel tinamit re ri uwach Ulew. 6 Are taq xtataj waʼ, xkimulij kibʼ ri kʼiʼalaj winaq. Xkimayo rumal rech chi chkijujunal kkito chi ketzijon pa taq ri qas kichʼabʼal. 7 Konojel xsach kikʼuʼx, xkimayo, xkibʼij: «Chiwilampeʼ. ¿La ma ta aj Galilea konojel we winaq riʼ ri ketzijonik? 8 ¿Jas kʼu che keqataʼ chi kechʼaw pa taq ri qachʼabʼal ri xojtijox wi uloq qas pa ri chʼutinal?

(Hechos 2:14) Are kʼu ri Luʼ xtakʼiʼ kukʼ ri e julajuj taqomxenlabʼ, ko xchʼawik, xeʼuchʼabʼej ri winaq, xubʼij chke: «Aj Judea, xuqujeʼ konojel ri e jeqel pa Jerusalén, chetaʼmaj alaq waʼ, chtatabʼej alaqʼ ri nutzij.

(Hechos 2:37, 38) Are taq xkitaʼ waʼ, xqʼoxow kanimaʼ, xkibʼij kʼu che ri Luʼ xuqujeʼ chke ri e nikʼaj taqom chik: «Qachalal taq, ¿jas kʼu ri rajawaxik kqabʼan na?». 38 Ri Luʼ xutzelej ubʼixik chke: «Chkʼexaʼ kʼuʼx alaq, chbʼan kʼut ri bautismo alaq pa ri ubʼiʼ ri Jesucristo chjujunal alaq, chukʼutik chi e kuyutajinaq chik ri mak alaq, kkʼam kʼu alaq ri kochinik ri areʼ ri Ruxlabʼal ri Dios.

(Hechos 2:41) Je kʼu riʼ ri xkikʼamowaj ri utijonik, xbʼan kʼut ri bautismo; kraj kʼu ne e kʼo oxibʼ mil winaq xetiqitaj chke ri kojonelabʼ pa ri qʼij riʼ.

(Hechos 2:42-47) Ko kʼu xekʼojiʼ konojel chupam ri kitijonik ri taqomxenlabʼ, xuqujeʼ xekʼojiʼ pa ri komonik chkixoʼl, kkipir kʼu ri kaxlanwa junam, xuqujeʼ kkimulij kibʼ kkibʼan chʼawem. Ri kikʼaslemal ri nabʼe taq kojonelabʼ che ri Cristo. 43 Konojel ri winaq xkixeʼj kibʼ. Xebʼan kimayibʼal xuqujeʼ etal kumal ri taqomxenlabʼ. 44 Ri xekojonik qas kijunam kibʼ kkijachalaʼ kʼut ri jastaq kech chkixoʼl. 45 Kekikʼayilaʼ taq ri kulew xuqujeʼ ri kʼo kukʼ kkijach kʼu ri rajil chkiwach jas ri ucholajil ri rajawaxik chke chkijujunal. 46 Ronojel qʼij kkimulij kibʼ pa ri rachoch Dios, xa junam kichomanik, kkipirilaʼ ri kaxlanwa cho taq kachoch, junam kkikʼamalaʼ kech ri wa rukʼ kikotemal, rukʼ chʼajchʼojalaj kanimaʼ. 47 Kkinimarisaj uqʼij ri Dios. Utz keʼil wi kumal konojel ri winaq; qʼij kʼut chi qʼij ri Jehová keʼutik che ri komon kojonelabʼ ri kekolotajik.

w86-S 1/12 pág. 29 párrs. 4, 5, 7

Kuchuj che kuya kikotemal che ri animaʼ

Pa ri qʼij che xbʼan ri congregación cristiana re ri junabʼ 33 rech ri qaqʼij, ri e 3.000 che kʼateʼ xkibʼan kiqasanjaʼ xkinaʼ che «xekʼojiʼ pa ri komonik chkixoʼl, kkipir kʼu ri kaxlanwa junam, xuqujeʼ kkimulij kibʼ kkibʼan chʼawem». ¿Jasche xkibʼan wariʼ? Rech kubʼan ko ri kʼakʼ kikojonik, ‹ko kʼu xekʼojiʼ konojel che uterenexik ri kitijonik ri e apóstoles› (Hechos 2:41, 42).

Ri e judíos xuqujeʼ ri e prosélitos xebʼe pa Jerusalén rech xaq xiw kekanaj kan pa ri nimaqʼij re ri Pentecostés. Are kʼu ri kkaj che keʼux cristianos kekanaj kan kʼi tiempo rech kketaʼmaj más xuqujeʼ kubʼan ko ri kʼakʼ kikojonik. Wariʼ xubʼano che aninaq xtzukux ri kekʼojiʼ wi xuqujeʼ ri kewar wi kanoq. Jujun chke ri xeʼopanik kʼo ta kʼi kirajil, xuqujeʼ jujun kʼo na kirajil. Rumal laʼ xmol kuchuj xuqujeʼ xjach jujun taq jastaq chke ri kʼo kajwataj chke (Hechos 2:43-47).

Ri winaq che xkikʼayij jastaq ke xuqujeʼ ri xkijach ronojel ri e jastaq xkibʼan rukʼ kanimaʼ. Kʼo ta jun xtaqchiʼx che ukʼayixik o kuya jun kuchuj; wariʼ kubʼan taj che kekanaj kan mebʼaʼ. Ri chomanik are taj che ri e qʼinomabʼ kkikʼayij kan ri jastaq ke tekʼuriʼ keʼux e mebʼaʼ. Are kʼu rumal che xel kikʼuʼx chke ri e kachiʼl pa ri kikojonik che kʼo kajwataj chke, xkikʼayij ri jastaq ke xuqujeʼ ronojel ri xkichʼako xkiya che ri chak re ri Ajawbʼal (chajunamisaj rukʼ 2 Corintios 8:12-15).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Hechos 3:15) Xkamisaj alaq ri jun ri xbʼanow ri kʼaslemal. Xkʼastajisax kʼu waʼ rumal ri Dios chkixoʼl ri kaminaqibʼ. Ri uj kʼut xqilo chi qastzij xkʼastajik.

it-2-S pág. 88 párr. 1

Jesucristo

«ri xbʼanow ri kʼaslemal.» Rumal ri nimalaj rutzilal ri uTat, Cristo Jesús xuya ri tzʼaqatalaj ukʼaslemal che ri tojbʼal mak, wariʼ xubʼano che ri utijoxelabʼ che e chaʼom kekunik keʼajawin rukʼ pa ri kaj xuqujeʼ kubʼano che e kʼo winaq kekʼojiʼ chuxeʼ ri rajawinik (Mt 6:10; Jn 3:16; Ef 1:7; Heb 2:5; chawilaʼ RESCATE). Rumal laʼ kbʼix «ri xbʼanow [«Ukʼojol ajawinel», ENP; Ga; NC, 1981; Besson; ‹Kʼamal bʼe›, BC] ri kʼaslemal» re konojel ri winaq (Hch 3:15). Ri tzij griego che kkoj waral kraj kubʼij «nimalaj ajkʼamal bʼe», xuqujeʼ are jun tzij che xbʼix che ri Moisés (Hch 7:27, 35) rumal che areʼ «xkʼamow kibʼe» ri Israel.

(Hechos 3:19) Rumal riʼ kʼexaʼ kʼuʼx alaq, tzelej alaq rukʼ ri Dios, rech ri Dios keʼuchupisaj taq ri e mak alaq, kraj kʼu ne ri Jehová keʼutaq uloq taq qʼijol re jamaril chech alaq.

cl-S pág. 265 párr. 14

Dios «keʼuchupisaj taq ri e mak»

14 Ri ukuyik ri mak kubʼan ri Jehová xuqujeʼ kʼo pa Hechos 3:19: «Rumal riʼ kʼexaʼ kʼuʼx alaq, tzelej alaq rukʼ ri Dios, rech ri Dios keʼuchupisaj taq ri e mak alaq». Ri e tzij che kʼo pa cursiva kyaʼ ubʼixik pa ri verbo griego kraj kubʼij «resaxik rukʼ malalem», «kubʼan taj» o «kusach uwach». E jujun kkichomaj che kraj kubʼij uchupik ri e tzij tzʼibʼam rukʼ tinta. ¿Jas kbʼan che resaxik ri tinta riʼ? Rumal che bʼanom rukʼ carbón, kachʼ xuqujeʼ jaʼ kuya kchup ri letras rukʼ jun esponja chʼaqalik we qʼaxinaq ta kʼi tiempo che tzʼibʼam. Rukʼ ri kʼutbʼal riʼ kqachʼobʼ ri nimalaj utoqʼobʼisal wachaj ri Dios. Are chiʼ ri are kusach uwach jun mak, junam che kbʼan che resaxik ri tinta rukʼ jun esponja.

19-25 RE NOVIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 4, 5

«Xkiya ta kan utzijoxik ri utzij ri Dios rukʼ kowil kʼuxaj»

(Hechos 4:5-13) Chukabʼ qʼij xepe ri e kʼamal kibʼe ri aj judeyibʼ xuqujeʼ ri e nimaʼq taq tatayibʼ xuqujeʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ, xkimulij kibʼ pa Jerusalén. 6 Xuqujeʼ kʼo ri Anás ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ. E kʼo ri Caifás, ri Xuan, ri Alejandro. Konojel ri e kachalaxik ri kinimaqil ri e kojol tabʼal toqʼobʼ e kʼo chilaʼ. 7 Xkiya taqanik chi chetakʼabʼax ri Luʼ xuqujeʼ ri Xuan pa kinikʼiʼajil, xkitaʼ chke: «¿Rukʼ jachike kunem, o jachin pa ubʼiʼ ibʼanom waʼ?». 8 Ri Luʼ, nojinaq che ri Ruxlabʼal ri Dios, xubʼij chke: «Ri alaq, ri kʼamom alaq ubʼe ri tinimit xuqujeʼ taq ri e nimaʼq taq tatayibʼ. 9 We kkʼot alaq qachiʼ kimik chrij ri utzil ri bʼanom che jun achi ri yawabʼ, jas rumal xkunaxik, 10 chetaʼmaj alaq konojel alaq, chretaʼmaj ronojel ri tinimit Israel, chi pa ri ubʼiʼ ri Jesucristo aj Nazaret xkunax we achi riʼ. Are ri Jesús ri xrip alaq, ri xkʼastajisax chkixoʼl ri kaminaqibʼ rumal ri Dios, rumal kʼu ri areʼ, we achi riʼ takʼal chwach alaq utz chik. 11 We Jesús riʼ areʼ ri abʼaj ri xetzelaj alaq uwach alaq ri alaq yakanelabʼ are kʼu uxinaq ri abʼaj ri tzʼapibʼal uwiʼ ri chak. 12 Man kʼo ta chi jun kʼo ta wi kolobal ibʼ, ri Dios kʼut man uyoʼm ta chqe ri ubʼiʼ ta chi jachin jun cho ri uwach Ulew ri kujkun ta wi kujkolotaj ta wi». 13 Are taq ri e nimaʼq taq tatayibʼ xkilo chi ri Luʼ xuqujeʼ ri Xuan man kkixeʼj ta kibʼ kechʼawik; xuqujeʼ xkilo chi xaq e winaq ri man kʼo ta kitijom wi kibʼ kemayijinik; ketaʼm kʼu kiwach chi xekʼojiʼ rukʼ ri Jesús.

w08-S 1/9 pág. 15, recuadro

Ri e tzij che xtzijoxik xyaʼ pa ri loqʼalaj pixabʼ: Ri loqʼalaj pixabʼ xuqujeʼ ri e nabʼe taq cristianos

¿La ketaʼm ta kkisikʼij uwach wuj ri e apóstoles?

Ri Biblia kubʼij wariʼ chkij ri ajqʼatal taq tzij xuqujeʼ ri ajkʼamal taq bʼe re Jerusalén: «Are taq ri e nimaʼq taq tatayibʼ xkilo chi ri Luʼ xuqujeʼ ri Xuan man kkixeʼj ta kibʼ kechʼawik; xuqujeʼ xkilo chi xaq e winaq ri man kʼo ta kitijom wi kibʼ kemayijinik; ketaʼm kʼu kiwach chi xekʼojiʼ rukʼ ri Jesús» (Hechos 4:13). Pa kaxlantzij, ri e tzij retaʼm ta ktzʼibʼanik kraj kubʼij «kʼo ta más retaʼmabʼal» xuqujeʼ «retaʼm ta kusikʼij uwach wuj». ¿La ketaʼm ta kkisikʼij uwach wuj ri e apóstoles? Jun comentario bíblico kuya ubʼixik chrij wariʼ: «Weneʼ tajin ta kkoj ri qas kraj kubʼij ri e tzij riʼ, xaq junam taneʼ che tajin kkibʼij che Pedro xbʼe ta pa tijobʼal o che retaʼm ta kusikʼij uwach wuj o ktzʼibʼanik [xuqujeʼ xaq junam kuya ubʼixik chrij ri Juan]. Are jun kʼutbʼal ri kkibʼan ri ajqʼatal tzij che kilik ri e apóstoles» (The New Interpreterʼs Bible).

w08-S 15/5 pág. 30 párr. 6

Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Hechos

4:13 ¿La ketaʼm ta kkisikʼij uwach wuj xuqujeʼ kʼo ta ketaʼmanik ri Pedro xuqujeʼ Juan? Jeʼ ta kibʼanik, xbʼix chke che «man kʼo ta kitijom wi kibʼ» rumal che xebʼe ta pa ri e tijobʼal rabínicas rech kkʼut chkiwach chrij ri kojonem.

(Hechos 4:18-20) Xekisikʼij, xetaqan chke chi mawi jumul mechʼaw chik, mawi metijon chik pa ri ubʼiʼ ri Jesús. 19 Areʼ kʼu ri Luʼ xuqujeʼ ri Xuan xkitzelej ubʼixik chke: «Chomaj alaq we sukʼ chi are nabʼe kujniman chech alaq chuwach ri unimaxik ri Dios. 20 Man kujkun ta kʼut chi ma ta kaqatzijoj ri kilom ri qatom».

(Hechos 4:23-31) Ri Luʼ xuqujeʼ ri Xuan xetzoqopix bʼik, xebʼe kukʼ ri e kachil. Xkiya ubʼixik ronojel ri xbʼix chke kumal ri e kʼamal kibʼe ri e kojol tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri e nimaʼq taq tatayibʼ. 24 Ri e areʼ, are taq xkito, junam xkibʼan chʼawem rukʼ Dios, xkibʼij: «Qajaw, lal riʼ ri Dios ri xbʼanow la ri kaj, ri Ulew, ri plo, xuqujeʼ konojel ri jastaq ri e kʼo chkipam. 25 Xbʼij la rumal ri Ruxlabʼal ri Dios pa uchiʼ ri qamam David, ri pataninel ech la: ¿Jasche kewojkor ri nimaʼq taq tinimit? ¿Jasche ri winaq kkichomaj jastaq ri man kʼo ta upatan? 26 Ri ajawinelabʼ xuqujeʼ ri qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew junam xkiwalijisaj kibʼ chrij ri Ajawaxel xuqujeʼ chrij ri Cristo, ri uchaʼom. 27 Qas kʼu ne tzij ri Herodes xuqujeʼ ri Poncio Pilato xkimulij kibʼ waral, chupam we tinimit riʼ, e kachil ri aj judeyibʼ xuqujeʼ nikʼaj winaq chik, xkimulij kibʼ chrij ri tastalikalaj pataninel ech la ri Jesús, ri chaʼom la. 28 Xkimulij kibʼ che ubʼanik ronojel ri kʼutum uloq ojer rumal ri qʼabʼ la xuqujeʼ ri chomanik la, chi kbʼantaj na. 29 Kimik kʼut, Qajaw, chilampeʼ la. Kibʼim chi kkibʼan kʼax chke ri ajchakibʼ la. Yaʼ la chke ri e pataninel taq ech la chi kkikoj kichuqʼabʼ che ubʼixik ri tzij la, ma ta kkixeʼj kibʼ. 30 Rukʼ ri chuqʼabʼ la, bʼanaʼ la kunanik, bʼanaʼ la etal, bʼanaʼ la mayibʼal pa ri ubʼiʼ ri tastalikalaj pataninel la ri Jesús». 31 Are taq kibʼanom chi chʼawem rukʼ Dios, xyikop ri kʼolbʼal ri kimulin wi kibʼ. Konojel kʼut xenojisax che ri Ruxlabʼal ri Dios. Xkikoj kʼu kichuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios.

it-1-S pág. 160 párr. 7

Apóstol

Chak pa ri congregación cristiana. Ri uxlabʼixel che xyaʼ pa ri Pentecostés qas xqʼalajin ri chuqʼabʼ xuya chke ri apóstoles. Ri e nabʼe jobʼ capítulos re Hechos de Apóstoles kuya ubʼixik ri nimalaj ukowil kikʼuʼx xuqujeʼ ri chuqʼabʼ che xkikoj ri e achijabʼ riʼ rech xkiya ubʼixik ri utzalaj taq tzij xuqujeʼ ri ukʼastajibʼal ri Jesús, pa neʼ xenim pa cheʼ kumal ri ajqʼatal taq tzij, xechʼayik xuqujeʼ xbʼix chke che kekamisaxik. Pa ri e nabʼe taq junabʼ are chiʼ qʼaxinaq chi ri Pentecostés, ri nimalaj chak xkibʼan ri apóstoles rukʼ ri utobʼanik ri uxlabʼixel xubʼano che sibʼalaj xkʼiy ri congregación cristiana (Hch 2:41; 4:4). Are chiʼ xkimajo xaq xiw xekanaj pa Jerusalén, chiʼ xeqʼax ri qʼij xeʼopan Samaria, chiʼ xqʼax ri tiempo, pa ronojel ri uwach Ulew che etaʼmatal uwach (Hch 5:42; 6:7; 8:5-17, 25; 1:8).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Hechos 4:11) We Jesús riʼ areʼ ri abʼaj ri xetzelaj alaq uwach alaq ri alaq yakanelabʼ are kʼu uxinaq ri abʼaj ri tzʼapibʼal uwiʼ ri chak.

it-2-S pág. 662 párr. 4

Abʼaj ri tzʼapibʼal

Ri Salmo 118:22 kubʼij che ri abʼaj che ri winaq xkixutuj «are kʼu uxinaq ri abʼaj ri tzʼapibʼal uwiʼ» (heb. roʼsch pin·náh). Jesús xuya ubʼixik ri e tzij riʼ xuqujeʼ xubʼij che wajun bʼim kanoq riʼ ktzʼaqat chrij «are abʼaj riʼ xux na nim uqʼij» (gr. ke·fa·lḗ gō·ní·as, tzapibʼal uwiʼ). (Mt 21:42; Mr 12:10, 11; Lu 20:17). Xaq junam rukʼ jun abʼaj che kkoj pa uwiʼ jun nimalaj ja, Jesucristo are ri abʼaj tzʼapibʼal uwiʼ ri congregación cristiana che e chaʼom, junam taneʼ rukʼ jun templo espiritual. Pedro xuqujeʼ xubʼij ri kubʼij Salmo 118:22 che ktzʼaqat rukʼ ri Cristo, xubʼij che are ri «abʼaj» xutum kumal ri e winaq, are kʼu chaʼom rumal ri Dios rech kux «ri abʼaj ri tzʼapibʼal uwiʼ» (Hch 4:8-12; xuqujeʼ chawilaʼ 1Pe 2:4-7).

(Hechos 5:1) Kʼo jun achi Ananías ubʼiʼ, ri junam xuchomaj rukʼ ri Safira ri rixoqil xkikʼayij jun kulew.

w13-S 1/3 pág. 15 párr. 4

Pedro xuqujeʼ Ananías xkimol tzij. ¿Jas kqetaʼmaj chrij?

Ananías xuqujeʼ ri rixoqil xkikʼayik jun kulew rech kkiya ri pwaq chke ri kʼateʼ xux kachalal. Are chiʼ Ananías kuya ri pwaq chke ri apóstoles xubʼij che are laʼ ronojel ri pwaq; qastzij taj, xkanaj kan pwaq rukʼ. Rukʼ ri utobʼanik ri Dios, Pedro xretaʼmaj ri tajin kkichomaj rumal laʼ xubʼij che: «Man abʼanom ta tzij chkiwach ri winaq, xaneʼ chuwach ri Dios». Chanim, Ananías xkamik. Qʼaxinaq oxibʼ horas xopan ri rixoqil. Retaʼm ta ri xkʼulmataj rukʼ ri rachajil, xukamulij ri molon tzij areʼ xuqujeʼ xkamik.

26 RE NOVIEMBRE KOPAN 2 RE DICIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 6-8

«Ri kʼakʼ congregación cristiana kuriq kʼax»

(Hechos 6:1) Pa taq ri qʼij riʼ, are taq ktajin kekʼiyir ri kojonelabʼ, ri kechʼaw pa griego xkiyak wixwitem chkij ri kechʼaw pa hebreo, kkibʼij chi are taq kepatanix ri malkaʼnibʼ chuchuyibʼ ronojel qʼij, ri kimalkaʼnibʼ ri e areʼ man kepatanix taj.

bt-S pág. 41 párr. 17

«Rajawaxik chqe chi are nabʼe kqanimaj ri kubʼij ri Dios chqe»

17 Are kʼu ri congregación che kʼateʼ tajin kkʼiyik kuriq na jun kʼax che qas ta kqʼalajinik che kkʼulmataj chupam ri congregación. ¿Jas xkʼulmatajik? Chnaʼtaj chqe che kʼi chke ri kʼateʼ xkibʼan kiqasanjaʼ e petinaq pa jun chi tinamit che xekanaj kan jun tiempo pa Jerusalén rech kkikowirisaj ri kikojonik. Ri e ajtijoxelabʼ rukʼ rutzil kanimaʼ kiyaʼom pwaq rech kyaʼ kiwa xuqujeʼ ri kajwataj chke (Hech. 2:44-46; 4:34-37). Are chiʼ tajin chi kbʼan wariʼ, xkʼulmataj jun kʼax: tajin «kepatanix [kyaʼ kiwa]» ri e malkaʼn taq chuchuʼ che kechʼaw pa e hebreo are kʼu ri kechʼaw pa griego «man kepatanix taj» (Hech. 6:1). Kkiriq kʼax rumal che junam ta keʼilik, jun chke ri bʼantajik che más kujach kiwach ri e winaq.

(Hechos 6:2-7) Je kʼu riʼ ri kabʼlajuj taqomxenlabʼ xekisikʼij konojel ri kojonelabʼ, xkibʼij chke: «Man utz taj chi ri uj kaqayaʼ kan ri utzijoxik ri utzij ri Dios che ujachik ri wa pa taq ri mexa. 3 Cheʼitzukuj bʼaʼ wuqubʼ achijabʼ chixoʼl, qachalal, ri qʼalaj chi e nojinaq che ri Uxlabʼaxel, xuqujeʼ kʼo kinoʼj, rech keqakoj pa we chak riʼ. 4 Are kʼu ri uj kujkʼojiʼ amaqʼel pa ri chʼawem rukʼ Dios xuqujeʼ pa ri utzijoxik ri utzij ri Dios». 5 Xqaj ri tzij chkiwach konojel, xekichaʼ kʼut ri Esteban, are jun achi nojinaq che kojonik xuqujeʼ nojinaq che ri Ruxlabʼal ri Dios, xuqujeʼ xekichaʼ ri Felipe, ri Prócoro, ri Nicanor, ri Timón, ri Parmenas xuqujeʼ ri Nicolás ri aj Antioquía ri ukʼamom ri kikojonik ri aj judeyibʼ. 6 Xekikʼam kʼu bʼik chkiwach ri taqomxenlabʼ. Xkibʼan chʼawem rukʼ Dios, xkiya ri kiqʼabʼ pa kiwiʼ. 7 Ktajin kkʼiy ri utzij ri Dios, ri kojonelabʼ sibʼalaj kekʼiyir pa Jerusalén. Xuqujeʼ sibʼalaj e kʼi chke ri e kojol tabʼal toqʼobʼ aj judeyibʼ xeniman che ri kojonik.

bt-S pág. 42 párr. 18

«Rajawaxik chqe chi are nabʼe kqanimaj ri kubʼij ri Dios chqe»

18 Ri e apóstoles, tajin kkibʼan ri kichak e junam kukʼ ri ajyaʼol pixabʼ, jupuq, che kuqʼat tzij pa uwiʼ ri kʼakʼ congregación, xkibʼij che «man utz taj chi [kkiya] kan ri utzijoxik ri utzij ri Dios che ujachik ri wa» (Hech. 6:2). Rumal laʼ xkiya ubʼixik chke ri ajtijoxelabʼ, rech kkibʼan wajun «chak riʼ», kkaj kkitzukuj wuqubʼ achijabʼ «ri qʼalaj chi e nojinaq che ri Uxlabʼaxel, xuqujeʼ kʼo kinoʼj» xuqujeʼ xkitaʼ ri kkichomaj (Hech. 6:3). Rajawaxik achijabʼ che qas ketaʼm ubʼanik ri chak riʼ, xaq xiw ta kkijach ri wa, xaneʼ kkil ri kbʼan che ukojik ri pwaq, ukʼamik ri e jastaq che ktijowik xuqujeʼ ri pwaq che kriqik. Konojel ri e chaʼom pa griego kʼo wi ri kibʼiʼ, weneʼ xubʼano che xqaj chkiwach ri malkaʼn taq ixoqibʼ che xbʼan kʼax chke. Ri e apóstoles xkibʼan ri chak riʼ rukʼ ri utobʼanik ri chʼawem tekʼuriʼ xkiya ri chak riʼ chke wuqubʼ qachalal rech kkibʼan wajun «chak riʼ».

(Hechos 7:58–8:1) Xkesaj bʼik chuchiʼ ri tinimit, xkibʼukʼ che abʼaj; e areʼ taq kʼut ri ketzujunik xkoqxanij ri kiqʼuʼ rukʼ jun ala, Saulo ubʼiʼ. 59 Xkibʼukʼ ri Esteban che abʼaj. Ri Esteban xutaʼ ri utoʼbʼanik ri Ajawaxel, xubʼij: «Wajaw Jesús, kʼamaʼ la ri wuxlabʼal». 60 Xxukik, xuraq uchiʼ rukʼ chuqʼabʼ: «¡Ajawaxel majilaj la we mak riʼ chkij!». Xbʼitaj kʼu waʼ rumal, xkamik.

8 Ri Saulo areʼ jun xuya utzij che ri ukamisaxik ri Esteban. Pa ri qʼij riʼ, xpe kʼu jun nimalaj kʼaxkʼolil chrij ri komon kojonelabʼ ri kʼo pa Jerusalén. Konojel xkijabʼuj kibʼ, xebʼe pa taq ri tinimit re Judea xuqujeʼ re Samaria. Xuwi kʼu ri taqomxenlabʼ man xebʼe taj.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Hechos 6:15) Ri e qʼatal taq tzij xuqujeʼ ri e tʼuyutʼoj chilaʼ, konojel kekaʼy che ri Esteban. Xkil ri upalaj je jas ri upalaj jun taqoʼn aj kaj.

bt-S pág. 45 párr. 2

«Ri Esteban nojinaq che toqʼobʼ xuqujeʼ ri ukunem ri Dios»

2 Ri nim ubʼanik che wajun bʼantajik riʼ are kukʼut ta xibʼin ibʼ. Ri ajqʼatal taq tzij xaq «xkil ri upalaj je jas ri upalaj jun taqoʼn aj kaj» (Hech. 6:15). Qastzij wi, kukʼut ri kowil kʼuxaj, ri jororibʼal xuqujeʼ ri utzilal kkikʼut ri e utaqonibʼ ri Jehová. Sibʼalaj kqʼalajin ri ujamaril che ri ajqʼatal taq tzij che e nojinaq che itzelal. Are kʼu ¿jasche xunaʼ ta xibʼin ibʼ?

(Hechos 8:26-30) Are kʼu ri taqoʼn aj kaj re ri Ajawaxel xuchʼabʼej ri Felipe, xubʼij che: «Chatwalijoq, jat pa ri umox qʼabʼ ri elebʼal qʼij pa ri bʼe ri kbʼe pa Jerusalén, kqaj pa Gaza». We bʼe riʼ kqʼax chupam ri chaqiʼj uwo saq. 27 Ri Felipe xwalij kʼut, xbʼek. Xuriq kʼu jun achi aj Etíope. We achi riʼ bʼanom che chi man kkun taj kkʼuliʼik. Yoʼm taqanik pa uqʼabʼ rumal ri Candace ri chuchuʼ ajawinel puwiʼ ri Etíopia. We achi riʼ kojom puwiʼ ronojel ri uqʼinomal. Ri areʼ xpe che qʼijilanik pa Jerusalén. 28 Ktajin ktzelejik, tʼuyul pa ri ukarwaj, ktajin kusikʼij uwach ri uwuj ri Isaías ri qʼaxal tzij. 29 Ri Uxlabʼaxel xubʼij che ri Felipe: «Jat rukʼ ri achi ri kʼo pa ri karwaj». 30 Ri Felipe xxikʼinik, xuto chi ri achi ktajin kusikʼij uwach ri wuj ri xutzʼibʼaj ri Isaías ri qʼaxal tzij. Xubʼij che: «¿La kachʼobʼ ri kasikʼij?».

bt-S pág. 58 párr. 16

«Xuya ubʼixik ri utz taq tzij chrij ri Jesús»

16 Oj xuqujeʼ tajin kqabʼan ri chak junam che xubʼan Felipe. Kʼi taq mul, xaq xiw ta kqatzijoj ri utzij ri Dios are chiʼ kojel rukʼ ri congregación. Rech kqatzijoj ri utzij ri Dios, rajawaxik kojtzijon pa ronojel taq lugar, jujun chke are chiʼ kojbʼe pa jun viaje. Kʼi taq mul, kqʼalajinik che are chiʼ kojtzijon rukʼ jun winaq che kʼo utz ranimaʼ, are rumal ri kitobʼanik ri e ángeles. Kqamay ta wariʼ, rumal che ri Biblia kubʼij che ri e ángeles are kkikʼam bʼe are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios rech ktataj ri e «tzij re kolobʼal ibʼ» pa «konojel ri nimaʼq taq tinimit, xuqujeʼ konojel amaqʼ, konojel chʼabʼal, xuqujeʼ konojel winaq» (Apoc. 14:6). Ri Jesús xuya ubʼixik che ri ángeles ketobʼan che ubʼixik ri utzij ri Dios. Are chiʼ xuya ubʼixik chrij ri kʼutbʼal re ri triko xuqujeʼ ri itzel qʼayes, xuya ubʼixik che are chiʼ kyaʼk uwach ri tikoʼn —ri ukʼisbʼal ri e jastaq rech ri uwach Ulew— ri «ajqʼatolobʼ» areʼ ri e «taqonibʼ ajkaj». Rech kkitzʼaqatisaj ri kichak, kkesaj che ri Ajawbʼal «konojel ri kebʼanowik chi kemakun juleʼ chik, xuqujeʼ ri kinaqʼatisam kibʼ che ubʼanik ri etzelal», xuqujeʼ kekimulij ri keʼajawin na pa ri kaj xuqujeʼ ri e «kʼiʼalaj winaq» che e junam kukʼ e chij che Jehová keʼukʼam lo pa ri utinamit (Mat. 13:37-41; Apoc. 7:9; Juan 6:44, 65; 10:16).

    E wuj pa quiché (1993-2025)
    Uk'isik sesión
    Umajixik sesión
    • quiché
    • Chataqa b'ik
    • Ri qas utz kawilo
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ri kta' chawe rech kakojo
    • Keta'max ta ri xatz'ib'aj
    • Configuración de privacidad
    • JW.ORG
    • Umajixik sesión
    Chataqa b'ik