Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
4-10 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 36, 37
«Itzel xil ri José kumal ri rachalal»
(Génesis 37:3, 4) Ri Israel areʼ sibʼalaj uloqʼ na ri José chkiwach ri e nikʼaj ukʼojol chik, rumal rech chi nim winaq chik ri Jacob are taq xalax ri José. Rumal riʼ xubʼan jun jeʼlalaj ratzʼyaq. 4 Are taq xkil ri rachalal chi are sibʼalaj loqʼ ri José rumal ri Jacob chkiwach ri e areʼ, xketzelaj uwach, mawi kʼu neʼ kkiyaʼ chik rutzil uwach.
w14 1/8 12 párrs. 4, 5
«Chibʼanaʼ toqʼobʼ chita wajun achikʼ riʼ»
Ri Biblia kubʼij che are chiʼ ri e rachalal ri José xkilo che areʼ más loqʼ chuwach ri kitat, «xketzelaj uwach, mawi kʼu neʼ kkiyaʼ chik rutzil uwach» (Génesis 37:4). Paneʼ qastzij che kʼo rumal che itzel xkil ri José, are kʼu qas utz we ta xkikoj kichuqʼabʼ che uxutuxik wajun chomanik riʼ (Proverbios 14:30; 27:4). ¿La kʼo jumul akʼulmam at wariʼ? ¿La kʼo jumul kʼax xanaʼo rumal che jun chik más utz xil chawach at? Chnaʼtaj chawe ri e rachalal ri José. Ri itzelal xkinaʼo xubʼano che xkibʼan itzel taq jastaq, tekʼuriʼ xkinaʼ kʼax pa kanimaʼ rumal ri xkibʼano. Ri xkibʼano kukʼut chqawach ri oj cristianos che are más utz na che kojkikot «kukʼ ri kekikotik» (Romanos 12:15).
Qastzij riʼ, che José xrilo che itzel xil kumal ri rachalal. ¿La xresaj ri ratzʼyaq are chiʼ kʼo kukʼ? Weneʼ xuchomaj resaxik. Are kʼu, chnaʼtaj chqe che Jacob xuya ri atzʼyaq che José rumal che loqʼ chuwach xuqujeʼ kqaj chuwach, xuqujeʼ ri José kraj taj che ri utat kukubʼsaj ta chi ukʼuʼx chrij, rumal laʼ amaqʼel xukoj ri atzʼyaq. Ri ukʼutbʼal kʼi kukʼut chqawach. Paneʼ ri Dios jalan ta keril ri winaq, are kʼu jujun mul más utz na keril jujun chke ri upatanelabʼ. Xuqujeʼ, kraj taj che ri upatanelabʼ kejunamataj kukʼ ri elaqʼomabʼ xuqujeʼ ri winaq che kkibʼan tzʼil taq mak re wajun uwach Ulew riʼ. Ri kibʼantajik ri qastzij cristianos kjunamataj rukʼ ri ratzʼyaq ri José: e junam ta kukʼ ri winaq che e kʼo chkinaqaj. Qastzij, che ri kibʼantajik, kubʼano che jujun mul itzel keʼilik xuqujeʼ kexutuxik (1 Pedro 4:4). ¿La kkikʼuʼ ri kibʼantajik rech itzel ta keʼilik? No, junam rukʼ ri José areʼ xukʼuʼ ta ri ratzʼyaq (Lucas 11:33).
(Génesis 37:5-9) Xuriqaʼ kʼu jun qʼij ri José xubʼan jun richikʼ, xutzijoj kʼu chke ri rachalal, xa kʼu sibʼalaj xketzelaj chi na uwach. 6 Xubʼij kʼu chke: «Chitatabʼej, kintzijoj na chiwe ri ichikʼ ri xinbʼano. 7 Xinwichikʼaj chi qonojel uj kʼo pa jun juyubʼ ktajin keqaxim triko pa taq yataj; xwalij kʼu ri nuyataj in, xtakʼiʼk, are kʼu ri iyataj ix xkisutij rij ri nuyataj xkimejelaʼ kibʼ chuwach.» 8 Xkibʼij kʼu ri rachalal che: «¿Ri kawaj kabʼij chi katok na che qajawinel, kattaqan kʼu na pa qawiʼ?» Xa kʼu sibʼalaj xketzelaj chi na uwach rumal ri richikʼ, xuqujeʼ rumal ri ubʼixik ri xubʼij chke. 9 Xubʼan chi kʼu jun ichikʼ ri José ri xuqujeʼ xutzijoj chke ri rachalal. Xubʼij chke: «¿La iwetaʼm, xinbʼan chi jun ichikʼ, ri xinwil wi chi ri qʼij, ri ikʼ xuqujeʼ julajuj (11) chʼimil kakimejelaʼ kibʼ chnuwach?»
(Génesis 37:11) Ri rachalal sibʼalaj ktitat kkinaʼ chrij, are kʼu ri utat, sibʼalaj kuchomaj waʼ.
w14 1/8 13 párrs. 2-4
«Chibʼanaʼ toqʼobʼ chita wajun achikʼ riʼ»
Ri kebʼ achikʼ rukʼ ri Jehová xpe wi xuqujeʼ e proféticos. Jehová xraj che José xuya ubʼixik ri kraj kubʼij ri profecías riʼ. Jetaneʼ xux jun profeta, junam kukʼ ri nikʼaj chi profetas, che xkiya ubʼixik ri upixabʼ ri Dios xuqujeʼ ri kʼax che kuriq na ri utinamit che kniman taj.
Rukʼ utz taq tzij, José xubʼij chke ri rachalal: «Chitatabʼej, kintzijoj na chiwe ri ichikʼ ri xinbʼano». Ri e areʼ aninaq xkichʼobʼ ri xubʼij chke xuqujeʼ utz ta xkito, rumal laʼ xkibʼij che: «¿Ri kawaj kabʼij chi katok na che qajawinel, kattaqan kʼu na pa qawiʼ?». Ri Biblia kubʼij che «xa kʼu sibʼalaj xketzelaj chi na uwach rumal ri richikʼ, xuqujeʼ rumal ri ubʼixik ri xubʼij chke». Are chiʼ xutzijoj chi ri ukabʼ achikʼ chke xuqujeʼ che ri utat, xuqujeʼ utz ta xkito: «Xyaj kʼu rumal ri utat xubʼij che: ‹¿Jas ri kawaj kabʼij chqe rumal ri ichikʼ ri xabʼano? ¿La xa ta kʼu lo kqamej na qibʼ chawach, ri in, ri anan, xuqujeʼ taq ri e awachalal?›». Are kʼu ri Jacob xchoman chrij wariʼ. ¿La xa tajin ktzijon ri Jehová rukʼ ri ukʼojol? (Génesis 37:6, 8, 10, 11).
Xaq xiw ta ri José xxutuxik xuqujeʼ xterenexik rumal ri xtaq che ubʼixik. Ri nabʼe utaqoʼn ri Jehová are ri Jesús, xuqujeʼ ri Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ: «We ri in xbʼan kʼax chwe, xuqujeʼ ri ix kbʼan na kʼax chiwe» (Juan 15:20). Konojel ri cristianos apachike taneʼ ri kijunabʼ kʼi kketaʼmaj chrij ri ukojonik xuqujeʼ ri kowil ukʼuʼx ri José.
(Génesis 37:23, 24) Xaq kʼu xopan ri José kukʼ ri rachalal xkesaj ri jeʼlalaj ratzʼyaq ri ukojom, 24 xkichapo, xkiyaʼ kʼu chupam ri kʼwaʼ ri tolonik xuqujeʼ chaqiʼj.
(Génesis 37:28) Are taq kʼu xebʼokʼow ri ajkʼayibʼ ri e petinaq pa Madián, ri rachalal xkesaj uloq ri José pa ri chaqiʼj kʼwaʼ, xkikʼayij bʼik chke, ri ajkʼayibʼ aj ismaelibʼ chi juwinaq (20) saq pwaq. Xkʼam kʼu bʼik ri José pa Egipto kumal ri aj ismaelibʼ.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 36:1) E are waʼ ri e rijaʼlil ri Esaú ri kbʼix Edom che.
it-1 735
Edom
(Kaq), EDOMITAS.
Ri Esaú ri rachalal ri Jacob xbʼix Edom che rumal che xukʼayij ri unabʼeʼalil rumal jun kaq jokʼoʼm (Gé 36:1; 25:30-34). Are chiʼ xalax ri Esaú are sibʼalaj kaq ri rismal xuqujeʼ pim (Gé 25:25) xuqujeʼ jujun chke ri tinamit che xkʼojiʼ wi xuqujeʼ ri e rijaʼlil, qas xchʼobʼotaj kiwach rumal che kaq ri kicolor.
(Génesis 37:29-32) Xbʼe kʼu ri Rubén xtzelej che rilik ri José pa ri chaqiʼj kʼwaʼ, man kʼo ta chi kʼu jachin xuriq chupam, xujis ri ratzʼyaq rumal ri ubʼis. 30 Chanim xtzelej ri Rubén kukʼ ri rachalal, xubʼij kʼu chke: «Ri qachaqʼ man kʼo ta chik. ¿Jas kinbʼan kimik?» 31 Ri e areʼ xkikʼam kʼut ri rij ratzʼyaq ri José, xkibʼil rukʼ ri ukikʼel jun alaj kʼisikʼ ri xkipilo. 32 Xkitaq bʼik che ri Jacob ri kitat, xkibʼij bʼik: «Xqariq we atzʼyaq riʼ. Chilaʼ la we are rij ratzʼyaq ri kʼojol la o man are taj.»
it-1 618 párrs. 1, 2
Chajinik
Are chiʼ jun ajyuqʼ kubʼij che keʼuchajij jun jupuq chij, tajin kubʼij che qas keʼuchajij. Tajin kubʼij che ri kajaw ri chij, che keʼutzuqu xuqujeʼ che kelaqʼax taj; we kelaqʼaxik, kutoj na ri kajil. Are kʼu, ronojel taj kkun che ubʼanik, rumal che ri nabʼe taqanik kubʼij che ri ajyuqʼ kʼo ta umak we kkʼulmataj jun jastaq che kkun ta che uqʼatexik, junam rukʼ jun xibʼibʼalalaj awaj. Are kʼu, rech kilitajik che ri ajyuqʼ ajmak taj, rajawaxik kuqʼalajisaj ri xkʼulmatajik, jun kʼutbʼal, qas kukʼut ri ucuerpo ri awaj che xuriq kʼax chuwach ri kajaw ri chij. Are chiʼ ri rajaw kril ronojel wariʼ rajawaxik kubʼij che ri ajchajinel kʼo ta umak.
Ri pixabʼ riʼ xuqujeʼ kchʼaw chrij apachike jastaq che kyaʼ che jun winaq rech kuchajij, xuqujeʼ kʼo ubʼanik rukʼ uchajixik jun familiar. Jun kʼutbʼal, kubʼij che ri nabʼeʼal alkʼwalaxel are kechajin ri e uchaqʼ. Rukʼ wariʼ kqachʼobʼ ri xunaʼ ri Rubén are chiʼ ri nikʼaj chi rachalal xkibʼij che kkikamisaj ri José, junam kubʼij pa Génesis 37:18-30: «Xubʼij chke: ‹Maqakamisaj. Mitix ri ukikʼel [...] mitzaq kʼu iqʼabʼ puwiʼ›. Ri Rubén je xubʼij waʼ chke rech ktoʼtaj ri José pa kiqʼabʼ, kuchomaj kʼu utaqik bʼik cho rachoch ri utat». Are chiʼ Rubén xrilo che kʼo ta chi ri José, sibʼalaj xbʼisonik, «xujis ri ratzʼyaq rumal ri ubʼis» xuqujeʼ xubʼij: «Ri qachaqʼ man kʼo ta chik. ¿Jas kinbʼan kimik?». Rumal che qas retaʼm che rajawaxik kuchajij ri José. Rech kux ta ajmak ri Rubén, ri nikʼaj chi rachalal rukʼ nojibʼal xkitzukuj xkibʼan che ukʼutik che jun xibʼibʼalalaj awaj xtijow ri kichaqʼ. Xkinim ri ratzʼyaq ri José pa ukikʼel jun kʼisikʼ tekʼuriʼ xkikʼut chuwach ri Jacob ri kitat, che xuqʼat tzij puwiʼ ri Rubén xuqujeʼ xubʼij che kʼo ta umak, rumal ri xkʼut chuwach xubʼano che xuchomaj che jun xibʼibʼalalaj awaj xtijow ri José (Gé 37:31-33).
11-17 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 38, 39
«Jehová man xuwonobʼa ta kan ri José»
(Génesis 39:1) Are taq xkʼam bʼik ri José pa Egipto, jun achi aj Egipto Potifar ubʼiʼ xloqʼow chke ri aj ismaelibʼ ri xekʼamow bʼik chilaʼ. Ri Potifar are jun rach qʼatal tzij ri faraón, ri ajawinel pa Egipto, kʼamal kibʼe ri ajchʼojabʼ.
w14 1/11 12 párrs. 4, 5
Xuxutuj ri itzelal
Ri Biblia kubʼij. Are chiʼ xeʼopanik, ri winaq xkikʼayij chi ri José che jun egipcio ubʼiʼ Potifar. Wajun achi riʼ are ri kʼamal bʼe chke ri kechajin ri faraón, ri qʼatal tzij re Egipto (Génesis 39:1). Xunaʼ kʼixbʼal riʼ ri José rumal che kamul xkʼayixik. ¡Xbʼan che junam taneʼ rukʼ jun jastaq che kkʼayixik! Teren chrij ri kʼakʼ rajaw, chuxoʼl ri latzʼ taq bʼe re ri tinamit xuqujeʼ chuxoʼl ri nimaʼq taq kʼayij. Bʼenaq pa ri kʼakʼ rachoch.
Ri xopan wi kjunamataj ta rukʼ ri rachoch che xuya kanoq. Ri ufamilia ri José xa atzʼyaq ri kachoch, xuqujeʼ xa ta pa jun lugar kekʼojiʼ wi kukʼ ri kichij. Are kʼu ri rachoch ri Potifar junam kukʼ ri kachoch ri e qʼinomabʼ taq egipcios: e jeʼlik xuqujeʼ qas utz bʼanom che utzʼajik. Junam rukʼ ri kkibʼij ri arqueólogos, ojer ri winaq re Egipto utz kkil ri jeʼlalaj taq cheʼ che kʼo kʼi uqʼabʼ o uxaq, kʼolbʼal taq jaʼ che bʼanom che papiro, flores de loto (kotzʼiʼj che kʼo puwiʼ ri jaʼ xuqujeʼ kkʼokʼotik) xuqujeʼ nikʼaj chi qʼayes che kekʼiy pa ri jaʼ. Jujun taq ja e kʼo pa nimaʼq taq jardines xuqujeʼ kʼo uterraza, kʼo nimaʼq taq uventanas, kʼo kʼi cuartos chupam, kʼo jun nimalaj ucomedor xuqujeʼ kʼo kicuartos ri ajchakibʼ.
(Génesis 39:12-14) Xpe ri ixoq xuchap ri José che ri ratzʼyaq, xubʼij kʼu che: «Chatqʼoyol wukʼ.» Xutoqij ribʼ ri José, xanimajik xuyaʼ kan ri ratzʼyaq pa uqʼabʼ ri ixoq. 13 Are taq xril ri ixoq chi xanimaj ri José, chi xuyaʼ kan ri ratzʼyaq pa uqʼabʼ, 14 xuraq uchiʼ, xeʼusikʼij ri kepatanin pa ri ja, xubʼij kʼu chke: «Chiwilampeʼ, ri wachajil xukoj uloq jun aj hebrey waral ri xa kretzʼbʼej qawach. Xok pa ri nuwarbʼal, are ta xraj xqʼoyiʼ ta wukʼ, ko kʼut xinraq nuchiʼ;
(Génesis 39:20) Xuchap kʼu ri José, xtaqanik chi chkoj pa cheʼ jawijeʼ e kʼo wi jujun ri e kojom pa cheʼ rumal ri ajawinel. Puneʼ kʼu kʼo ri José pa cheʼ,
w14 1/11 14, 15
Xuxutuj ri itzelal
Paneʼ ri arqueólogos kiriqom ojer taq cárcel pa Egipto, qas ta etaʼmatal kiwach. Are kʼu etaʼmatalik che are nimaʼq taq ja che xuqujeʼ kʼo cárceles chuxeʼ. Rumal laʼ José xubʼij «jul» che ri cárcel che xkʼojiʼ wi, rukʼ wariʼ kqachʼobʼo che are jun kʼolbʼal che qʼequʼm xuqujeʼ bʼisobʼal (Génesis 40:15). Ri wuj re Salmos kubʼij che «xokisax chʼichʼ chrech ri taq raqan, xokisax xinbʼal chʼichʼ chuqul» (Salmo 105:17, 18, Ri Tyoxlaj Wuj). Jujun mul ri winaq che e kʼo pa cárcel kxim ri kiqʼabʼ chkij xuqujeʼ kxim ri kichʼuʼk rukʼ jun cadena; e nikʼaj chik kkoj jun cadena chkiqul. Qas xuriq kʼax riʼ ri José rumal ri kʼax che xbʼan che.
Are kʼu xa ta jubʼiqʼ tiempo xkʼojiʼ pa cárcel. Junam ri kubʼij ri Biblia, naj tiempo xkʼojiʼ pa wajun xibʼibʼalalaj lugar riʼ. Xuqujeʼ retaʼm taj we kesax lo chilaʼ. Ri qʼij xeʼux ikʼ chuwach; ri ikʼ xeʼux junabʼ chuwach. ¿Jas xubʼano rech xubʼan ta kebʼ ukʼuʼx?
Ri Biblia kubʼij ri utzalaj taq tzij riʼ: Ri Jehová «xutaqej kʼolem rukʼ ri José». Ri Dios xukʼut sukʼilal xuqujeʼ loqʼoqʼebʼal che ri José (Génesis 39:21). Nijun cárcel kkunik kuqʼatej che Jehová kukʼut ri uloqʼoqʼebʼal xuqujeʼ ri usukʼilal chke ri upatanelabʼ (Romanos 8:38, 39). ¡Chachomajampeʼ che ri José rukʼ ronojel ranimaʼ tajin kubʼij che ri Jehová ri kubʼisoj! Xuqujeʼ ¡chachomaj che ri Dios che «kukubʼisaj qakʼuʼx pa ronojel» tajin kukubʼsaj ukʼuʼx José xuqujeʼ tajin kuya jamaril pa ranimaʼ! (2 Corintios 1:3, 4; Filipenses 4:6, 7). Are kʼu xaq xiw ta waʼ xubʼan Jehová rukʼ ri José. Ri Biblia kubʼij che xutoʼ rech kqaj chuwach ri kchajin ri cárcel.
(Génesis 39:21-23) ri Ajawaxel xutaqej kʼolem rukʼ ri José xukʼut kʼu ri rutzil chuwach, xubʼan kʼut chi utz xil rumal ri taqanel pa ri cheʼ. 22 Ri xeʼuyaʼ kʼu kan konojel ri ajpacheʼ pa uqʼabʼ, ri José areʼ kayoʼw ri taqanik che ronojel ri kbʼan chilaʼ. 23 Ri taqanel pa kiwiʼ ri e kʼo pa cheʼ man kʼo ta jas kusolij che ri jachom pa uqʼabʼ ri José, rumal rech chi kʼo ri Ajawaxel rukʼ kubʼan kʼut chi ronojel utz kel chuwach.
w14 1/11 15 párr. 2
Xuxutuj ri itzelal
Ri Biblia kubʼij chi ri utzalaj taq tzij riʼ: Ri Jehová «xutaqej kʼolem rukʼ ri José». Ri Dios xukʼut sukʼilal xuqujeʼ loqʼoqʼebʼal che ri José (Génesis 39:21). Nijun cárcel kkunik kuqʼatej che Jehová kukʼut ri uloqʼoqʼebʼal xuqujeʼ ri usukʼilal chke ri upatanelabʼ (Romanos 8:38, 39). ¡Chachomajampeʼ che ri José rukʼ ronojel ranimaʼ tajin kubʼij che ri Jehová ri kubʼisoj! Xuqujeʼ ¡chachomaj che ri Dios che «kukubʼsaj qakʼuʼx pa ronojel» tajin kukubʼsaj ukʼuʼx José xuqujeʼ tajin kuya jamaril pa ranimaʼ! (2 Corintios 1:3, 4; Filipenses 4:6, 7). Are kʼu xaq xiw ta waʼ xubʼan Jehová rukʼ ri José. Ri Biblia kubʼij che xutoʼ rech kqaj chuwach ri kchajin ri cárcel.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 38:9, 10) Retaʼm kʼu ri Onán chi man e rech taj ri akʼalabʼ ri kekʼojik, xaneʼ e rech ri rachalal ri kaminaq. Rumal riʼ amaqʼel are taq kwar rukʼ ri rixoqil ri rachalal, man xuyaʼ ta kʼolbʼal chi kux yawabʼ winaq rech man kekʼojiʼ ta ralkʼwal ri rachalal rumal areʼ. 10 Ri xubʼan ri Onán man xqaj ta chuwach ri Ajawaxel, rumal riʼ xukamisaj.
it-2 550
Onán
(petinaq che ri tzij che kraj kubʼij: «jun winaq che kkunik kekʼojiʼ ralkʼwal; chuqʼabʼ»).
Are ri ukabʼ ukʼojol Judá rukʼ jun ixoq cananea, ri umiʼal Súa (Gé 38:2-4; 1Cr 2:3). Jehová xukamisaj Er, ri ratz Onán, rumal che xubʼan itzelal. Rumal che e kʼo ta ralkʼwal, Judá xubʼij che Onán che kkʼuliʼ rukʼ Tamar ri rixoqil Er. We ri Onán xuqujeʼ Tamar kkʼojiʼ jun kalkʼwal, ri kalkʼwal are ta ri nabʼeʼal re ri ufamilia ri Onán, xaneʼ kux jetaneʼ ri unabʼeʼal ri Er xuqujeʼ wariʼ kubʼano che are kechbʼen ri jastaq re ri Er; are kʼu, we kkʼojiʼ ta kalkʼwal, che ri Onán kyaʼ wi kan ri herencia. Are chiʼ Onán xqʼoyiʼ rukʼ Tamar, xutix ri usemen cho ri ulew. Wariʼ kraj ta kubʼij che xuchap ribʼ o xubʼan masturbar ribʼ, rumal che pa ri kʼutunem riʼ kubʼij che tajin kkibʼan relaciones sexuales are chiʼ xubʼan wariʼ. Wariʼ kbʼix coitus interruptus che, Onán xraj taj che kkanaj kan yawabʼ ixoq ri Tamar. Ri rumal che xkamisax Onán rumal ri Jehová xuqujeʼ che kʼo ta ralkʼwal xkʼojiʼ kanoq, are taj che xa xuchap ribʼ xaneʼ rumal che xniman ta che ri utat, xurayij kʼi taq jastaq xuqujeʼ nim ta xril wi ri kʼulanem (Gé 38:6-10; 46:12; Nú 26:19).
(Génesis 38:15-18) Are taq xril ri Judá, xuchomaj chi areʼ jun ixoq kech nim chʼutin, uchʼuqum kʼu ri upalaj. 16 Xqebʼ rukʼ che uchʼabʼexik chuchiʼ ri bʼe, man xuchomaj taj chi are ralibʼ, xubʼij che: «¿La kayaʼ chwe chi kinqʼoyiʼ awukʼ?» Ri Tamar xubʼij che: «¿Jas kayaʼ chwe chi kinqʼoyiʼ awukʼ?» 17 «Kintaq na uloq jun alaj akʼisikʼ ri kinwesaj uloq chkixoʼl ri nuchij,» xchaʼ ri Judá. «Utz bʼa riʼ,» xchaʼ ri ixoq. «Chayaʼ bʼaʼ kan jun retal atzij kʼa kataq na uloq ri alaj kʼisikʼ ri abʼim.» 18 «¿Jas ri kawaj kinyaʼ kan chawe?» xchaʼ ri Judá. Ri Tamar xubʼij: «Chayaʼ kan ri amulqʼabʼ rachil ri ukʼamal, xuqujeʼ ri achʼamiy ri awukʼam.» Ri Judá xeʼuyaʼ kan che xqʼoyiʼ kʼu rukʼ, xkanaj kʼu kan yawabʼ winaq rumal.
w04 15/1 30 párrs. 4, 5
Kipreguntas ri sikʼinelabʼ
Judá utz ta ri xubʼano rumal che xuya ta ri ukʼojol Selah che Tamar junam rukʼ ri xutzujuj che. Xuqujeʼ xqʼoyiʼ rukʼ jun ixoq che xuchomaj che are jun prostituta, wariʼ utz ta chuwach ri Dios rumal che xaq xiw ri e kʼulanik kekunik kkibʼan relaciones sexuales (Génesis 2:24). Are kʼu Judá rukʼ ta jun prostituta xqʼoyiʼ wi, xaneʼ xuchʼobʼ taj che rukʼ Tamar xqʼoyiʼ wi. Rukʼ wariʼ xkʼojiʼ ralkʼwal rukʼ ri Tamar xuqujeʼ xkanaj kan pa ukʼaxel Selah.
Are kʼu ri Tamar, xmakun ta rukʼ ri xubʼano. Rumal che ri e ral xbʼix taj che xeʼalaxik rumal fornicación. Are chiʼ Boaz xkʼuliʼ rukʼ Rut ri moabita, rixoqil jun chke ri ufamilia, ri kʼamal taq bʼe re Belén utz xechʼaw chrij ri ral ri Tamar, ubʼiʼ Pérez, are chiʼ xkibʼij che Boaz: «Areʼ kʼu ri Ajawaxel cheʼuyaʼ kʼi akʼojol rumal we ixoq riʼ. Chekʼol kʼi awalkʼwal ri man kajilataj taj, jachaʼ ri xeʼukʼojolaj ri Pérez, ri ral ri Tamar rukʼ ri Judá» (Rut 4:12). Ri Pérez xuqujeʼ are jun chke ri ojer taq umam ri Jesús (Mateo 1:1-3; Lucas 3:23-33).
18-24 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 40, 41
«Jehová xutoʼ ri José rech xel lo pa cárcel»
(Génesis 41:9-13) Are kʼu ri kinimal ri e sukʼumal uwaʼl uva xubʼij che ri ajawinel: «Kamik knaʼtaj chwe chi xinmakun kan nabʼe, 10 are taq xyaktaj oyowal la chwij xuqujeʼ chrij ri kinimal ri sukʼumal taq kaxlanwa, xtaq kʼu la qakojik pa ri cheʼ ri kʼo chuxeʼ ri utaqanik ri kʼamal kibʼe ri ajchʼojabʼ. 11 Pa jun chaqʼabʼ, ri kinimal ri e bʼanal taq waʼ xubʼan jun richikʼ xuqujeʼ ri in xibʼan chi jun chkijujunal ri ichikʼ jalan ri kkibʼij. 12 Chupam ri kʼolbʼal riʼ kʼo jun ala aj hebrey qukʼ, ri uloqʼom pataninel ri kinimal ri ajchʼojabʼ. Xeqatzijoj ri qawichikʼ che xuchʼobʼ kʼut jas ri kelkakibʼij, xubʼij chqe jas kelkakibʼij. 13 ¡Qas kʼu je xelik jas ri xubʼij chqe! Ri in xintzelej chi jumul pa ri nuchak, ri jun chik xjitzʼax cho jun cheʼ.»
w15 1/2 14 párrs. 4, 5
«¿La ma ta puch areʼ ri Dios kyoʼw ri qʼalajisanik?»
Paneʼ xsach ri José pa ujolom ri qʼaxal ucopa ri qʼatal tzij, are kʼu ri Jehová xsach ta che. Jun chaqʼabʼ ri Dios xuya kebʼ achikʼ che ri faraón che xsach ta pa ujolom. Ri nabʼe che xrachikʼaj ri faraón are che xeril siete chomaʼq jeʼlalaj taq wakax che xeʼel pa ri nimaʼ Nilo tekʼuriʼ xeʼel lo siete yawabʼ taq wakax xuqujeʼ e kʼalkʼaʼx. Tekʼuriʼ ri kʼalkʼaʼx taq wakax xekitij bʼi ri chomaʼq taq wakax. Pa ri ukabʼ achikʼ xeril siete ujolom triko che sibʼalaj e chomaʼq xuqujeʼ sibʼalaj e jeʼlik, tekʼuriʼ xeril chi siete ujolom triko che xekʼiy lo chkixeʼ ri chomaʼq che sibʼalaj e matzʼ xuqujeʼ e kʼatinaq, ri siete ujolom triko riʼ xekitij bʼi ri chomaʼq taq triko. Chukabʼ qʼij are chiʼ saqarinaq chik ri qʼatal tzij sibʼalaj uxibʼim ribʼ rumal ri xrachikʼaj, xutaq kichʼabʼexik ri ajnoʼjabʼ, ri ajqʼijabʼ rech kkibʼij che ri kraj kubʼij ri xrachikʼaj, are kʼu nijun xkun che ubʼixik che (Génesis 41:1-8). ¿La xkiriq riʼ jas xkibʼij? ¿La xaq xkitzukuj xkibʼij riʼ che? Qetaʼm taj. Ri qetaʼm are che xekun ta che ubʼixik xuqujeʼ che ri faraón kraj kretaʼmaj ri kraj kubʼij ri xrachikʼaj.
Tekʼuriʼ xnaʼtaj ri José che ri qʼaxal ucopa ri faraón. Rumal laʼ xbʼe rukʼ ri faraón xuqujeʼ xubʼij che ri xukʼulmaj kebʼ junabʼ kanoq che jun ala xubʼij che ri kraj kubʼij ri rachikʼ xuqujeʼ ri re ri ajbʼanol kaxlanwa. Ri faraón aninaq xutaq uchʼabʼexik ri José (Génesis 41:9-13).
(Génesis 41:16) Ri José xubʼij che ri ajawinel: «Man kinkuʼin ta in che uchʼobʼik, xa neʼ areʼ ri Dios kyoʼw na uqʼalajisaxik che la jun qʼalajisanik che utzil che la.»
(Génesis 41:29-32) Kepe na wuqubʼ junabʼ ri sibʼalaj kewachin na ri tikoʼn pa ronojel ri Egipto, 30 kʼateʼ kʼu kepe chi na wuqubʼ junabʼ nimalaj wiʼjal. Man kʼo ta chi kʼu jun kanataj ta chi ri nimalaj wachinik ri xkʼojiʼ kan pa Egipto, rumal rech chi ri wiʼjal kubʼanaʼ na kʼax che ri ulew. 31 Sibʼalaj nim na ri kʼetetem chi man kʼo ta etal xkanaj ta kan che ri telechinik ri xkʼojiʼ kan nabʼe. 32 We kamul xbʼan la ri ichikʼ, are kubʼij waʼ chi ri Dios qas kubʼan ri uchomam, kubʼan kʼu chanim.
w15 1/2 14 párr. 7
«¿La ma ta puch areʼ ri Dios kyoʼw ri qʼalajisanik?»
Jehová nim keril ri winaq che kemachʼachʼik xuqujeʼ e sukʼ; rumal laʼ xubʼij che José ri kraj kubʼij ri achikʼ che ri ajnoʼjabʼ xuqujeʼ ri ajqʼijabʼ re Egipto tajin kkitzukuj ri kraj kubʼij. José xubʼij che ri faraón che junam ri kraj kubʼij ri kebʼ achikʼ. Rumal che kamul xrachikʼaj, kukʼutu che ri Jehová «Dios qas kubʼan ri uchomam». Ri chomaʼq taq wakax xuqujeʼ ri chomaʼq taq ujolom triko kraj kubʼij siete junabʼ kewachin ri tikoʼn pa Egipto. Ri kʼalkʼaʼx taq wakax xuqujeʼ ri chaqiʼj taq triko kraj kubʼij siete junabʼ wiʼjal. Kpe na nimalaj wijaʼl che ri e winaq ksach pa kijolom ri junabʼ che xwachin ri tikoʼn (Génesis 41:25-32).
(Génesis 41:38-40) Xubʼij kʼu ri ajawinel chke: «¿Jawijeʼ ta kqariq wi jun achi ri junam ta rukʼ waʼ, ri kʼo ri ruxlabʼal ri Dios rukʼ?» 39 Xubʼij kʼu che ri José: «Man kʼo ta jun ri nim ta na retaʼmanik xuqujeʼ kʼo ta na unoʼj chawach at, are kʼu ri Dios ri kʼo awukʼ ukʼutum ronojel waʼ chawach. 40 Kinjach ri nimalaj wachoch pa qʼabʼ, konojel kʼu ri aj Egipto kkinimaj na ri ataqanik. Xuwi ri in ri nim na nuqʼij chawach, rumal rech chi in ri ajawinel.
w15 1/2 15 párr. 2
«¿La ma ta puch areʼ ri Dios kyoʼw ri qʼalajisanik?»
Ri faraón xubʼan ri xubʼij. Xtaqanik che kkoj atzʼyaq re lino che José, xresaj ri umulqʼabʼ che kʼo jun sello che xuqujeʼ xuya che José. Xuqujeʼ xuya jun cadena che, che bʼanom che oro, xuya jun carruaje che xuqujeʼ xuya taqanik pa uqʼabʼ rech kkunik kubʼan ri uchak pa ronojel ri tinamit (Génesis 41:42-44). ¡Sibʼalaj mayibʼal! Aqʼabʼil kʼo ri José pa cárcel chukʼisbʼal ri qʼij kʼo chi pa ri rachoch ri faraón; aqʼabʼil tzʼapim pa cárcel chukʼisbʼal ri qʼij are jun achi chik che nim ubʼanik pa Egipto. Pa ri qʼij riʼ xrilo che ukubʼsaxik ukʼuʼx chrij ri Jehová are más utz na. Ri Dios xril ri kʼax che xuriqo xuqujeʼ xutoʼ are chiʼ qas xajwataj che. Are kʼu ri Dios xaq xiw ta xutoʼ chuwach ri e kʼax riʼ xaneʼ xubʼano rech kuchajij ri utinamit Israel. Kojchʼaw chrij wariʼ pa jun chi kʼutunem.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 41:14) Are kʼu ri ajawinel xutaq usikʼixik ri José, xesaxtax kʼu uloq pa ri cheʼ. Ri José xuqopij ri uwiʼ, xukʼex ri ratzʼyaq xok kʼu chuwach ri ajawinel.
w15 1/11 9 párrs. 1-3
¿La awetaʼm?
¿Jasche José xuqopij ri uwiʼ are chiʼ majaʼ kbʼe rukʼ ri faraón?
Junam rukʼ ri kubʼij ri wuj Génesis, ri faraón xutaq uchʼabʼexik ri José jun aj hebreo che kʼo pa cárcel, rech kuya ubʼixik ri kraj kubʼij ri achikʼ che kuya bʼis che. Pa ri tiempo riʼ ri José kʼi junabʼ kʼo chi pa cárcel. Paneʼ ri faraón kraj che aninaq kril uwach, are kʼu José xujosqʼij na ribʼ, xresaj ri uwiʼ xuqujeʼ ri rismachiʼ (Génesis 39:20-23; 41:1, 14). Ri winaq che xtzʼibʼan wajun bʼantajik riʼ, paneʼ qas ta nim ubʼanik, kukʼutu che qas retaʼm ri kkibʼan ri egipcios.
Ojer kanoq e kʼi winaq xuqujeʼ ri hebreos kkinimarisaj ri kismachiʼ. Are kʼu ri Comentario exegético y explicativo de la Biblia kubʼij che «xaq xiw ri egipcios utz kkilo kkesaj ri kismachiʼ».
¿La xaq xiw kkesaj ri kismachiʼ? Ri wuj Biblical Archaeology Review kubʼij che pa jujun taq nimaqʼij ri winaq kkesaj ri kismachiʼ are chiʼ kebʼe chuwach ri faraón xuqujeʼ kkibʼan wariʼ are chiʼ kebʼe pa ri kitemplo. Are chiʼ José xbʼe rukʼ ri faraón xresaj ri uwiʼ xuqujeʼ ronojel ri rismal che kʼo che ri ucuerpo.
(Génesis 41:33) Rumal riʼ rajawaxiK chi katzukuj la jun achi ri kʼo utzalaj uchomanik, utzalaj unoʼj, ri chtaqan pa ri ulew.
w09 15/11 28 párr. 14
Ri upatanelabʼ ri Dios rajawaxik utz kibʼantajik
14 Ojer kanoq ri upatanelabʼ ri Dios qas kekitijoj ri kalkʼwal rech nim kekil ri nikʼaj chik pa ri kachoch. Chiwilaʼ ri utzilal xuqujeʼ ri loqʼoqʼebʼal che xkikʼut Abrahán xuqujeʼ Isaac are chiʼ xkichʼabʼelaʼ kibʼ pa Génesis 22:7. Qas xqʼalajinik che ri José xtijox kumal ri utat unan, rumal che, chiʼ xkʼojiʼ pa cárcel xukʼut utzilal chke ri nikʼaj chik che e kʼo chilaʼ (Gén. 40:8, 14). Xuqujeʼ ri xubʼan che uchʼabʼexik ri faraón xukʼutu che retaʼm ktzijon kukʼ winaq che nim kibʼanik (Gén. 41:16, 33, 34).
25-31 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 42, 43
«José xukoj uchuqʼabʼ rech xukʼut ta ri xunaʼo»
(Génesis 42:5-7) Ri e ukʼojol taq ri Jacob xkiyaʼ bʼik kibʼ chkixoʼl ri nikʼaj winaq chik ri xebʼe che uloqʼik kitriko pa Egipto. Kʼo kʼu nimalaj wiʼjal pa ronojel ri ulew re Canaán. 6 Ri José areʼ ri taqanel puwiʼ ri ulew, xuqujeʼ are kkʼayin ri triko chke konojel ri winaq ri kepe pa ronojel kʼolbʼal. Are taq xeʼopan ri rachalal chuwach, xexukik xkimej kibʼ chuwach. 7 Ri José chanim xuchʼobʼ kiwach ri rachalal. Xubʼan kʼu ribʼ chi jetaneʼ ri ma ta retaʼm kiwach. Xukʼot kʼu kichiʼ rukʼ kʼanal: «Ri ix, ¿jawijeʼ kixpe wi?» «Pa Canaán oj petinaq wi che uloqʼik triko,» xechaʼ ri e areʼ.
w15 1/5 13 párrs. 5, 6
¿La in Dios kawilo?
Are kʼu ri José xuchʼobʼ kiwach ri rachalal. Are chiʼ xexukʼiʼ chuwach xnaʼtaj ri achikʼ che xubʼano are chiʼ kʼa alaj ala na. Ri Biblia kubʼij: «Xnaʼtaj kʼu che ri José ri xrachikʼaj chkij ri rachalal», che xexukiʼ chuwach (Génesis 37:2, 5-9; 42:7, 9). ¿Jas kubʼan riʼ ri José? ¿La aninaq kbʼe che kimatzexik o aninaq kutzalij ukʼaxel ri kʼax che xbʼan che?
José retaʼm che utz taj aninaq kukʼut ri kunaʼo, apastaneʼ ri kukʼulmaj. Jehová xraj che ri ralkʼwal ri Jacob keʼux jun nimalaj tinamit, rumal laʼ qetaʼm che areʼ xbʼanowik che xkʼulmataj ri jastaq riʼ (Génesis 35:11, 12). Are kʼu we ri rachalal e itzel winaq na, kkinaʼ itzelal pa kanimaʼ che jun chik xuqujeʼ kubʼan kebʼ kikʼuʼx, ¿jas kbʼan riʼ che ubʼanik ri kraj ri Dios? We kuchomaj utzalixik ukʼaxel ri kʼax che xkibʼan che, kuya riʼ pa kʼax ri kikʼaslemal ri uchaqʼ ubʼiʼ Benjamín xuqujeʼ ri tat, che weneʼ e kʼo pa kʼax. Xuqujeʼ retaʼm taj we kʼa e kʼasal na. José xuqʼalajisaj ta ribʼ chkiwach ri rachalal rech krilo we xkikʼex ri kibʼantajik. Je wariʼ krilo we kkunik kubʼan ri kraj ri Jehová.
w15 1/5 14 párr. 1
¿La in Dios kawilo?
Weneʼ kʼo ta jumul kqariq ri xukʼulmaj ri José. Are kʼu kimik ri familias kechʼojinik xuqujeʼ kkijach kibʼ. Are chiʼ kqakʼulmaj wajun kʼax riʼ weneʼ aninaq kqakʼut ri kqanaʼo xuqujeʼ kqabʼanalaʼ ri kpe pa qajolom. We kqakʼulmaj wariʼ are utz che kqesaj uwach ri José xuqujeʼ kqetaʼmaj jas kraj ri Jehová kqabʼano (Proverbios 14:12). Nim ubʼanik che oj utz kukʼ ri qafamilia are kʼu más nim na ubʼanik ri qachilanik rukʼ ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús (Mateo 10:37).
(Génesis 42:14-17) Areʼ kʼu ri José xubʼij chi jumul chke: «¡Jeʼ jas ri xinbʼij chiwe! Ri ix xa ix nikʼonelabʼ. 15 Rukʼ waʼ kqetamabʼej rech, we qastzij ri kibʼij: kinbʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na pa ri ubʼiʼ ri ajawinel kinbʼij chiwe chi man kixel ta bʼik waral we man kpe na ri ichaqʼ ri kibʼij. 16 Oj jun chiwe, jukʼamaʼ uloq ri ichaqʼ ri kibʼij. Ri nikʼaj chik ketzʼapiʼ kanoq pa cheʼ. Kqil kʼu na we qastzij ri ibʼim, we kʼu man qastzij, xa ix nikʼonelabʼ riʼ. Kinbʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na pa ri ubʼiʼ ri faraón.» 17 Ri José oxibʼ qʼij xeʼutzʼapij na pa cheʼ.
w15 1/5 14 párr. 2
¿La in Dios kawilo?
Xreyej ta na, aninaq xraj xretaʼmaj ri kʼo pa kanimaʼ ri rachalal. Nabʼe, xubʼij chke che xaq xeʼopan che unikʼoxik ri lugar xuqujeʼ ko xeʼuchʼabʼej, xa xqʼaxex ri utzij. Xkitoʼ kibʼ are chiʼ xkibʼij che kʼo kifamilia xuqujeʼ che kʼo jun kichaqʼ che xkanaj kan cho ja. ¡Qas xkikot riʼ ri José are chiʼ xretaʼmaj che kʼas ri rachalal! Rukʼ wariʼ xuchomalaʼ jas kubʼano. «Rukʼ waʼ kaqetamabʼej rech, we qastzij ri kibʼij [...] kinbʼij chiwe chi man kixel ta bʼik waral we man kpe na ri ichaqʼ ri kibʼij». Okʼowinaq chi kebʼ oxibʼ qʼij, xuya bʼe chke rech kekikʼama ri Benjamín cho kachoch, are kʼu xkanaj kan jun chke rech qas ketzalij loq (Génesis 42:9-20).
(Génesis 42:21, 22) Xkibʼilaʼ kʼu taq chkibʼil taq kibʼ: «Qastzij xqakoj ri lawaloyil che ri qachalal, man xel ta qakʼuʼx che are taq xujubʼochiʼj chi chqatoqʼobʼisaj uwach, puneʼ xqilo chi sibʼalaj xubʼiqʼo. Rumal riʼ kamik petinaq we kʼaxkʼol riʼ pa qawiʼ.» 22 Ri Rubén xubʼij chke: «Nataj chiwe ri xinbʼij chi mibʼan kʼax che ri qachaqʼ: man xinimaj ta kʼut ri xinbʼij, rumal kʼu riʼ ktoqʼix ri ukamikal chqe kamik.»
it-2 125 párr. 1
José
Are chiʼ xkil ri tajin kkʼulmatajik, ri e rachalal ri José xkinaʼo che ri Dios tajin kutoj ukʼaxel chke ri xkibʼan che José che xkikʼayij bʼik, xuqujeʼ xkitzijoj ri kimak che xkibʼano chuwach ri kachalal, are chiʼ majaʼ kketaʼmaj che are José. Are chiʼ José xuta ri kkibʼij xuqujeʼ xrilo che kikʼexom chi ri kibʼantajik, sibʼalaj xqʼutut ri ranimaʼ rumal laʼ xel bʼik rech xeʼoqʼ pa jun chi lugar. Are chiʼ xtzalij loq xubʼij che kxim kan ri Simeón kʼa kekikʼamaʼ na lo ri uchaqʼ (Gé 42:21-24).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 42:22) Ri Rubén xubʼij chke: «Nataj chiwe ri xinbʼij chi mibʼan kʼax che ri qachaqʼ: man xinimaj ta kʼut ri xinbʼij, rumal kʼu riʼ ktoqʼix ri ukamikal chqe kamik.»
(Génesis 42:37) Ri Rubén xubʼij che ri utat: «Jachaʼ la bʼik ri Benjamín pa nuqʼabʼ, kilentzelej kʼu che la. We man kilentzelej che la, kuyaʼ kekamisaj la ri kebʼ nukʼojol.»
it-2 873 párr. 5
Rubén
Jujun chke ri utz taq ubʼantajik Rubén xqʼalajinik are chiʼ xubʼij chke ri e nueve rachalal che kkikamisaj ta ri José xaneʼ kkikʼaq bʼi pa jun jul, xubʼij wariʼ rech kresaj pa kiqʼabʼ (Gé 37:18-30). Qʼaxinaq chi más veinte junabʼ, ri e rachalal ri José xekunik xkichʼobʼ ri rumal che xbʼix ilonelabʼ re ri tinamit re Egipto chke are che e areʼ xkitoqʼobʼisaj ta uwach José are chiʼ xkibʼan kʼax che, Rubén xunaʼtasaj chke che xtobʼan ta che ubʼanik kʼax che José (Gé 42:9-14, 21, 22). Tekʼuriʼ are chiʼ Jacob xuya ta bʼe che kbʼe ri Benjamín kukʼ ri rachalal pa Egipto, ri Rubén xeʼutzujuj ri e kebʼ ralkʼwal xuqujeʼ xubʼij: «Jachaʼ la bʼik ri Benjamín pa nuqʼabʼ, kilentzelej kʼu che la. We man kilentzelej che la, kuyaʼ kekamisaj la ri kebʼ nukʼojol» (Gé 42:37).
(Génesis 43:32) Ri José xa utukel xwaʼ pa jun mexa, ri e ukʼojol taq ri Jacob puwiʼ jun mexa chik, ri aj ejiptibʼ ri kewaʼ rukʼ ri José puwiʼ jun mexa chik, man yaʼtal ta kʼut chi kewaʼ ri aj ejiptibʼ kukʼ ri aj hebreyibʼ.
w04 15/1 29 párr. 1
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Génesis (parte 2)
43:32 ¿Jasche ri egipcios kkaj taj kewaʼ kukʼ ri hebreos? Weneʼ rumal che kkinaʼ che más nim na ubʼanik ri kiraza xuqujeʼ ri kikojonik. Xuqujeʼ ri egipcios qas itzel kekil wi ri ajyuqʼabʼ (Génesis 46:34). ¿Jasche? Weneʼ rumal ri kkibʼan ri egipcios che kilik ri winaq. Chkiwach ri egipcios ri ajyuqʼabʼ nim ta kiqʼij xuqujeʼ itzel kkilo che e tzukul taq kiwa awajibʼ, rumal che qas ta nim ri rax ulew kʼolik.