Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
1-7 RE JUNIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 44, 45
«José xukuy kimak ri rachalal»
(Génesis 44:1, 2) Ri José xuyaʼ utaqkil ri utaqoʼn, xubʼij che: «Chanojisaj ri kikoxtar we achijabʼ riʼ che triko, joropaʼ ri kkichʼij bʼik, xuqujeʼ chayaʼ bʼik ri kirajil puwiʼ taq ri kikoxtar chkijujunal. 2 Are kʼu ri nuqumubʼal re saq pwaq, chayaʼ bʼik puwiʼ ri ukoxtar ri chaqʼaxel junam rukʼ ri rajil ri utriko.» Ri taqoʼn xubʼan ronojel ri xubʼij ri José che.
w15 1/5 14, 15
¿La in Dios kawilo?
Majaʼ kʼu naj e bʼenaq, José xtaqan che kitzukuxik ri rachalal rech kekita ri copa chke. Are chiʼ xriq ri copa pa ri ukoxtar ri Benjamín xbʼixik che are elaqʼom, konojel xebʼe rukʼ cho rachoch ri José. Rech kkunik krilo we ri e rachalal xkikʼex ri kibʼantajik. Judá xubʼij che kkanaj kukʼ ri rachalal rech keʼux upatanel. Are kʼu ri José xraj taj xuqujeʼ xubʼij che xaq xiw ri Benjamín kkanaj kan pa Egipto (Génesis 44:2-17).
Rukʼ ronojel ranimaʼ Judá xubʼij: «Ri rachalal we ala riʼ xkamik xuwi ri areʼ [Benjamín] xkʼasiʼ kanoq ri xaq junam kinan rukʼ, rumal riʼ sibʼalaj loqʼ chuwach ri qatat». Qas xopan riʼ ri e tzij pa ranimaʼ ri José, che xa junam kinan rukʼ ri Benjamín, ubʼiʼ Raquel. Junam rukʼ ri utat, José rukʼ loqʼoqʼebʼal kunaʼtaj ri Raquel, che xkamik are chiʼ xkʼojiʼ Benjamín. Weneʼ rumal wariʼ qas kuloqʼoqʼej ri rachalal (Génesis 35:18-20; 44:20).
Judá jumul chik xuta toqʼobʼ che José che kutzoqopij bʼi ri Benjamín rech kux ta upatanel. Xuqujeʼ xraj che areʼ xkanaj kan pa ukʼaxel. Tekʼuriʼ rukʼ ronojel ranimaʼ xubʼij: «¿Jas ta kʼu nupalaj kinkʼutuʼ ta wibʼ chuwach ri nutat, we ta ma ta wachilam bʼik ri ala? Man kinwaj taj kinwil ri lawaloyil ri kukochʼ ta na ri nutat» (Génesis 44:18-34). Qas qʼalaj che Judá jun utz achi chik. Man xiw ta xuta sachbʼal makaj xaneʼ xuqujeʼ xukʼut utz chomanik, utzilal xuqujeʼ toqʼobʼisabʼal wachaj.
José xuchʼij ta chi ri kunaʼ pa ranimaʼ. Rumal laʼ xubʼij chke konojel ri rajchakibʼ che keʼel bʼik, tekʼuriʼ xutzoqopij oqʼej; che xtataj kʼa pa ri rachoch ri faraón. Tekʼuriʼ xubʼij chke ri rachalal: «In riʼ ri José ri ichaqʼ». Ri rachalal xkimay ri xubʼij. Tekʼuriʼ ri José xeʼumatzej xuqujeʼ xeʼutzʼumaj, rech kukʼutu che xusach kimak (Génesis 45:1-15). Rukʼ wariʼ xukʼut ri utoqʼobʼisabʼal wachaj ri Jehová, che kukuy qamak rukʼ ronojel ranimaʼ (Salmo 86:5). ¿La je qabʼantajik oj?
(Génesis 44:33, 34) Kintaʼ kʼu jun toqʼobʼ che la chi in kinkanaj che loqʼom pataninel la, che ukʼexwach ri ala. Tzoqopij la bʼik ri ala rech kbʼe kukʼ ri rachalal. 34 ¿Jas ta kʼu nupalaj kinkʼutuʼ ta wibʼ chuwach ri nutat, we ta ma ta wachilam bʼik ri ala? Man kinwaj taj kinwil ri lawaloyil ri kukochʼ ta na ri nutat.»
(Génesis 45:4, 5) Ri José xubʼij chke: «Chibʼanaʼ toqʼobʼ chixqebʼ wukʼ.» Are taq xeqebʼ rukʼ, xubʼij chke: «In riʼ ri José ri ichaqʼ, ri xinikʼayij uloq pa Egipto; 5 chibʼanaʼ bʼaʼ toqʼobʼ, mape iwanimaʼ mawi miyajalaʼ iwibʼ rumal rech chi xinikʼayij uloq, are kʼu ri Dios xintaqow uloq nabʼe chiwach ix che kitoʼtajisaxik kʼaslemal.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 44:13) Xkijis ri katzʼyaq chkij rumal ri kibʼis. Konojel xekikʼaq ri keqaʼn ri kibʼur. Xetzelej chi jumul pa ri tinimit.
it-2 788
Ujisik atzʼyaq
Ukʼutik ri kibʼis ri judíos, junam kukʼ ri orientales, más are chiʼ kkita che xkam jun kifamiliar. Wariʼ are ujisik ri katzʼyaq kʼa cho uwo kikʼuʼx, are kʼu jujun mul kkijis ronojel ri katzʼyaq che kekun ta chik kkikojo.
Wajun bʼantajik riʼ kyaʼ ubʼixik nabʼe mul pa ri Biblia, are chiʼ Rubén ri nabʼeʼal ukʼojol ri Jacob xuriq ta chi ri José pa ri jul, xujis ri ratzʼyaq xuqujeʼ xubʼij: «Ri qachaqʼ man kʼo ta chik. ¿Jas kinbʼan kamik?». Rumal che are ri nabʼeʼal, rajawaxik areʼ kchajin ri uchaqʼ. Xuqujeʼ ri Jacob xujis ri ratzʼyaq y xukoj atzʼyaq re bʼis are chiʼ xbʼix che, che xkam ri ukʼojol (Gé 37:29, 30, 34). Pa Egipto, ri rachalal ri José xkikʼut ri kibʼis are chiʼ xkijis ri katzʼyaq chiʼ xbʼixik che Benjamín are jun elaqʼom (Gé 44:13).
(Génesis 45:5-8) chibʼanaʼ bʼaʼ toqʼobʼ, mape iwanimaʼ mawi miyajalaʼ iwibʼ rumal rech chi xinikʼayij uloq, are kʼu ri Dios xintaqow uloq nabʼe chiwach ix che kitoʼtajisaxik kʼaslemal. 6 Kebʼ junabʼ chik ubʼanom wiʼjal pa ri ulew. Kʼa kʼo kʼu na jobʼ junabʼ ri man kʼo ta wachinik kuyaʼ ri ulew puneʼ kabʼan tikonijik. 7 Nabʼe kʼut xinutaq uloq ri Dios chiwach rech kubʼano chi kekanaj iwijaʼlil cho ri uwach Ulew, xuqujeʼ che ukolik ri ikʼaslemal rukʼ mayibʼalil. 8 Chichʼobʼoʼ bʼaʼ chi man ix taj ri xbʼan iwe che nutaqik uloq waral, xaneʼ are ri Dios; in ukojom kʼu che yaʼl unoʼj ri ajawinel, che taqanel puwiʼ ri rachoch, xuqujeʼ che qʼatal tzij puwiʼ ronojel Egipto.
w04 15/8 15 párr. 15
Kʼo ta rumal xbʼan kʼax chke
15 ¿Jas kojutoʼ rech kqakʼol ta oyowal pa qanimaʼ chkij ri kkibʼan kʼax chqe? Chnaʼtaj chqe che ri e qakʼulel are Satanás xuqujeʼ ri itzel taq uxlabʼal (Efesios 6:12). Paneʼ kʼo jujun winaq kojkitereneʼj rukʼ itzelal, kʼi chke ri kkibʼan kʼax che ri utinamit ri Dios xa rumal che ketaʼm taj o xa ketaqchiʼx kumal nikʼaj chik (Daniel 6:4-16; 1 Timoteo 1:12, 13). Jehová «kraj chi kekolotaj ri winaq chi nimalaj konojel, xuqujeʼ chi kketaʼmaj ri qastzij» (1 Timoteo 2:4). Kimik e kʼo jujun qachalal che ojer kanoq xkaj taj xkitatabʼej ri qastzij, are kʼu kimik e cristianos chik rumal che xkil ri utz qabʼantajik (1 Pedro 2:12). Xuqujeʼ kʼo kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri José, ri ukʼojol ri Jacob. Paneʼ xuriq kʼax kumal ri rachalal, xukʼol ta oyowal pa ranimaʼ. ¿Jasche? Rumal che xril ri utobʼanik ri Jehová, che Areʼ tajin kkʼamow bʼe rech kbʼan ri urayibʼal (Génesis 45:4-8). Jehová xuqujeʼ kkunik kubʼano che apachike kʼax che kbʼan chqe kubʼano che kyaʼ uqʼij ri ubʼiʼ (1 Pedro 4:16).
8-14 RE JUNIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 46, 47
«Xeʼutzuqu are chiʼ kʼo wiʼjal»
(Génesis 47:13) Man kriqtaj ta chi kʼu triko pa ronojel ri Egipto, xuqujeʼ sibʼalaj kʼu nimatajinaq ri wiʼjal. Ri aj Egipto xuqujeʼ ri aj Canaán kekam rumal ri wiʼjal.
w87 1/5 15 párr. 2
Ukolik ri kʼaslemal are chiʼ kʼo wiʼjal
2 Xkʼis ri wuqubʼ junabʼ che kʼo ktijowik, xuqujeʼ, junam rukʼ xubʼij ri Jehová, xmajtaj ri wiʼjal... jun wiʼjal che xaq xiw ta pa Egipto, xaneʼ «xkʼojiʼ wiʼjal pa konojel taq ri ulew». Are chiʼ ri winaq che e kʼo pa Egipto xkimajij utaʼik kiwa che ri faraón, ri areʼ xubʼij chke: «Jix rukʼ ri José, chinimaj ronojel ri kubʼij chiwe». José xukʼayij ri ktijow chke ri egipcios kʼa xkʼis ri kipwaq. Tekʼuriʼ xeʼukʼam ri awaj che tojbʼal kiwa ri winaq. Tekʼuriʼ ri winaq xebʼe rukʼ ri José xuqujeʼ xkibʼij che: «Chujloqʼoʼ la ri uj xuqujeʼ ri qulew, che ukʼexwach triko. Kujok kʼu che uloqʼom pataninel ri ajawinel keqachakuj ri qulew, kqapatanij ri ajawinel». Rumal laʼ José xuloqʼ ronojel ri kulew ri egipcios rech kqʼax pa uqʼabʼ ri faraón (Génesis 41:53-57; 47:13-20).
(Génesis 47:16) Ri José xubʼij chke: «We man kʼo chik irajil, cheʼikʼamaʼ uloq ri iwawaj, kinyaʼ kʼu na itriko che kikʼexwach.»
(Génesis 47:19, 20) Chujloqʼoʼ la ri uj xuqujeʼ ri qulew, che ukʼexwach triko. Kujok kʼu che uloqʼom pataninel ri ajawinel keqachakuj ri qulew, kqapatanij ri ajawinel. Chyaʼ la ijaʼ che utikik uwach ri ulew rech man kujkam taj, metzeletaj ri ulew. ¿Jas ta kʼu che xaq kkaʼy la chqe kasach qawach junam rukʼ ri qulew?» 20 Ri José xuloqʼ ronojel ri ulew pa Egipto. Konojel ri aj egiptibʼ xkikʼayij ri kulew umak rech ri nimalaj wiʼjal. Xqʼax ri kulew pa uqʼabʼ ri ajawinel.
(Génesis 47:23-25) Ri José xubʼij chke konojel ri winaq: «Ri ix xixloqʼotaj wumal xuqujeʼ ri iwulew, ix rech chik ri ajawinel. Chikʼamaʼ bʼik ri ijaʼ, chitikaʼ uwach ri ulew, 24 che ri joʼ taq arobʼ triko ri kiyako rajawaxik kiyaʼ jun arobʼ che ri ajawinel; are kʼu ri kejebʼ arobʼ chik kikoj che ijaʼ xuqujeʼ che tzuqbʼal iwibʼ, xuqujeʼ che tzuqbʼal ke ri iwalkʼwal pa taq ri iwachoch», xchaʼ ri José chke ri winaq. 25 Ri winaq xkibʼij che ri José: «Sibʼalaj utz animaʼ la chqe, uj kʼasbʼam la, chujok bʼaʼ che uloqʼom pataninel ri ajawinel.»
kr 234, 235 párrs. 11, 12
Ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kubʼan na ri urayibʼal cho ronojel ri uwach Ulew
11 Sibʼalaj kʼi. Kimik ri winaq tajin kkiriq kʼax rumal che kkibʼan ta pa kikʼaslemal ri uTzij ri Dios, junam che kubʼij ri Biblia: «Kepe na qʼij are taq kintaq uloq numik cho ri uwach Ulew; man numik taj che utijik wa, mawi chaqiʼj chiʼ che rukʼyaxik jaʼ, xaneʼ wiʼjal che utatabʼexik ri uTzij ri Ajawaxel» (Amós 8:11). ¿E kʼu ri e kʼo chuxeʼ uQʼatbʼal tzij ri Dios? ¿La kkinaʼ numik? No. Jehová xubʼij che kejunamataj ta ri utinamit kukʼ ri ukʼulel: «Ri e pataninelabʼ taq wech kʼo na kkitijo, are kʼu ri ix kinaʼ na wiʼjal ri e areʼ kʼo na kkukʼiʼaj, are kʼu ri ix kinaʼ na chaqiʼj chiʼ ri e areʼ kekikot na, are kʼut ri ix kixkanaj pa kʼixbʼal» (Is. 65:13). ¿La awilom ri tajin kbʼan che ubʼanik ri e tzij riʼ?
12 Kimik kʼo kʼi taq jastaq che yaʼom chqe che kojutoʼ pa ri qakojonik che kjunamataj rukʼ jun nimaʼ che nim uwach xuqujeʼ naj qajinaq: ri e wuj che kʼo textos re ri Biblia chupam, grabaciones re audio xuqujeʼ video, ri e riqbʼal ibʼ, ri e nimaʼq taq riqbʼal ibʼ xuqujeʼ ri qakʼolbʼal pa Internet che kʼo kʼi jastaq chupam. Qas yaʼom kʼi taq jastaq chqe pa ri qakojonik che kriqitaj ta pa wajun uwach Ulew riʼ (Ezeq. 47:1-12; Joel 3:18). ¿La mat kuya kikotemal wariʼ chawe are chiʼ kawil ri kubʼan ri Jehová che uyaʼik ri kajwataj pa ri akojonik? ¿La amaqʼel kawil ri e jastaq che kuya ri Jehová chqe pa ri qakojonik?
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 46:4, Ri Tyoxlaj Wuj) Xoqujeʼ, ri in katinwachiʼlaj na ubʼik pa ri abʼik pa Egipto e chi ri in riʼ kinnesan na uloq awech pa ri tinimit riʼ. Kʼatekʼuriʼ, are ri José katzʼapin na ri awoqʼoch».
it-2 691 párr. 16
Ri takʼalem xuqujeʼ ri ukojik ri qʼabʼaj
Uyaʼik ri qʼabʼaj chuwach ri ubʼaqʼwach jun winaq che kaminaq chik. Ri Jehová xubʼij che ri Jacob: «Are ri José katzʼapin na ri awoqʼoch» (Gé 46:4, TW), rukʼ wariʼ xubʼij che, che are ri José ktzʼapin ri ubʼaqʼwach are chiʼ kkamik. Jun eqelen che xaq xiw ri nabʼeʼal kbʼanowik. Weneʼ rukʼ wariʼ ri Jehová xukʼut chuwach ri Jacob che ri nabʼeʼalil re ri José (1Cr 5:2).
(Génesis 46:26, 27) Konojel ri e rachalaxik ri Jacob ri xeʼopan junam rukʼ pa Egipto, e oxkʼal waqibʼ (66); man xeʼajilax ta kʼu ri kixoqil ri e ukʼojol. 27 Ri e ukʼojol ri José ri xil kiwach pa Egipto e kebʼ. Konojel ri e rachalaxik ri Jacob ri xeʼopan pa Egipto e oxkʼal lajuj (70).
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 7:14
75 winaq: Are chiʼ Esteban xubʼij wajun ajilabʼal riʼ, weneʼ tajin ta kchʼaw chrij jun versículo re ri Biblia che kʼo pa ri Escrituras Hebreas. Wajun ajilabʼal riʼ kriqitaj ta pa ri textos masoréticos re ri Escrituras Hebreas. Jun kʼutbʼal, Gé 46:26 kubʼij: «Konojel ri e rachalaxik ri Jacob ri xeʼopan junam rukʼ pa Egipto, e oxkʼal waqibʼ (66); man xeʼajilax ta kʼu ri kixoqil ri e ukʼojol». Xuqujeʼ ri versículo 27 kubʼij: «Konojel ri e rachalaxik ri Jacob ri xeʼopan pa Egipto e oxkʼal lajuj (70)». Ri nabʼe ajilabʼal xaq xiw kchʼaw chkij ri ralkʼwal ri Jacob, ri ukabʼ ajilabʼal kchʼaw chkij konojel ri e rachalaxik ri Jacob che xeʼopan pa Egipto. Éx 1:5 xuqujeʼ Dt 10:22 kubʼij che e 70 ri ralkʼwal ri Jacob. Are kʼu ri Esteban xubʼij chi jun ajilabʼal: 75 winaq. E jujun taq comentaristas re ri Biblia kkichomaj che chkixoʼl ri e 75 winaq riʼ weneʼ e kʼo ri nikʼaj chi ufamiliar ri Jacob, che weneʼ are kikʼojol xuqujeʼ uwiʼ taq kimam ri Manasés xuqujeʼ Efraín (ri e ralkʼwal ri José), che kriqitaj pa Gé 46:20 pa ri Septuaginta griega. E nikʼaj chik kkibʼij che pa wajun ajilabʼal riʼ e kʼo ri ralibʼ ri Jacob, che kyaʼ ta ubʼixik pa Gé 46:26. Rumal laʼ, ri kraj kubʼij are che Esteban xubʼij ri kajilabʼal konojel ri winaq che xeʼopan pa Egipto. O weneʼ ri Esteban are tajin kchʼaw chrij ri copias re ri Escrituras Hebreas che kʼo pa ri nabʼe siglo. Pa kʼi junabʼ, ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal kkichomaj che ri ajilabʼal 75 che kʼo pa Gé 46:27 xuqujeʼ Éx 1:5 xaq xiw kriqitaj pa ri Septuaginta griega. Are kʼu chkixoʼl ri Rollos che xeriqitaj pa ri mar Muerto pa ri siglo veinte, kʼo kebʼ chʼaqapil o fragmentos re ri wuj Éx 1:5 pa hebreo, chupam xuqujeʼ kubʼij ri ajilabʼal 75. Rumal laʼ weneʼ ri Esteban pa ri ojer manuscritos riʼ xresaj wi ri xubʼij. Apastaneʼ ri ubʼanik, ri xubʼan ri Esteban are che jalan xubʼan che kajilaxik ri ralkʼwal ri Jacob.
15-21 RE JUNIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 48-50
«Ri e qachalal che nim chi kijunabʼ che e kʼo pa ri congregación sibʼalaj kʼi kqetaʼmaj chkij»
(Génesis 48:21, 22) Xubʼij kʼu che ri José: «Chawilampeʼ, ri in xa pa kebʼ oxibʼ qʼij kinkamik, are kʼu ri Dios kʼo iwukʼ amaqʼel, kubʼan kʼu na chiwe chi kixutzelej na pa ri kulew ri e imam. 22 Are nim ri nuyoʼm chawe at chuwach ri nuyoʼm chke ri awachalal: kinya ri Siquem chawe ri wesam chke ri aj amoreyibʼ rukʼ tijow taq chuqʼabʼ kukʼ.»
it-2 12 párr. 1
Jacob
Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, Jacob xeʼutewchij ri e ukʼojol ri José, rukʼ ri utobʼanik ri Dios xutewchiʼj ri Efraín ri más kʼamajaʼ ujunabʼ, chuwach ri Manasés, che are ri nabʼeʼal. Tekʼuriʼ xubʼij che ri José che más nim na ri herencia krechbʼej, che amaqʼel che ri nabʼeʼal kyaʼ wi: «Are nim ri nuyoʼm chawe at chuwach ri nuyoʼm chke ri awachalal: kinya ri Siquem chawe ri wesam chke ri aj amoreyibʼ rukʼ tijow taq chuqʼabʼ kukʼ» (Gé 48:1-22; 1Cr 5:1). Rumal che Jacob rukʼ utzil xuloqʼ ri ulew che kʼo naqaj che Siquem chke ri ukʼojol ri Hamor (Gé 33:19, 20). Ri tzujunik che xubʼij ri Jacob che ri José xuqʼalajisaj ri nim ukojonik, ri tzujunik riʼ kubʼij ri kkibʼan ri ralkʼwal che uchʼakik ri tinamit Canaán che jetaneʼ e uchʼakom chik. (Chawilaʼ AMORREO.) Más nim na ri ulew xyaʼ che ri José rumal che ri tribus re Efraín xuqujeʼ ri tribus re Manasés xyaʼ kulew.
(Génesis 49:1) Ri Jacob ri nim winaq chik xeʼusikʼij ri e ukʼojol, xubʼij chke: «Chixqebʼ uloq, kinya kʼu kan ubʼixik chiwe jas ri kikʼulmaj na:
it-2 1167
Ukʼisbʼal taq qʼij
Ri profecías che xubʼij kan ri Jacob are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik. Are chiʼ xubʼij chke ri ralkʼwal: «Chixqebʼ uloq, kinya kʼu kan ubʼixik chiwe jas ri kikʼulmaj na», o «ri petinaq chiwach chweʼq kabʼij» (TW), are xchʼaw chrij ri kkʼulmataj na pa ri petinaq (Gé 49:1). Kebʼ siglos nabʼe kanoq, Jehová xubʼij che ri Abrán (Abrahán), ri umam Jacob, che cuatrocientos junabʼ kkiriq na kʼax ri ralkʼwal (Gé 15:13). Are kʼu pa wajun mul riʼ, are chiʼ ri Jacob xubʼij «ri kkʼulmataj na», xbʼantajik kʼa chiʼ xkʼis ri cuatrocientos junabʼ re kʼaxkʼolil. (Chawilaʼ más chrij ri capítulo 49 re Génesis pa ri artículos che kchʼaw chrij ri e ukʼojol ri Jacob, che are ri kibʼiʼ kojom che.) Xuqujeʼ wajun profecía riʼ ktzʼaqat na rukʼ «ri utinamit ri Dios» o Israel de Dios (Gál 6:16; Ro 9:6).
(Génesis 50:24, 25) Xpe kʼu jun qʼij are taq xubʼij ri José chke ri rachalal: «Xa kebʼ oxibʼ qʼij chik inkʼaslik, kpe kʼu na ri Dios che itoʼik, kixresaj kʼu na bʼik chupam we ulew riʼ, che ikʼamik bʼik chupam ri ulew ri xuchiʼj chke ri Abrahán, ri Isaac xuqujeʼ ri Jacob.» 25 Xubʼan kʼut chi ri e ukʼojol ri Israel chi kkibʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na chnuwach xubʼij kʼu chke: «Ri kinbʼij chiwe, ri Dios kpe na che iwesaxik bʼik waral. Are taq kkʼulmataj waʼ, kikʼam na bʼik ri nubʼaqil iwukʼ pa Canaán, miya kan waral.»
w07 1/6 28 párr. 10
Ri nim chi kijunabʼ: jun tewchibʼal chke ri alabʼom alitomabʼ
10 Ri nim chi kijunabʼ kkiya tobʼanik pa ri kikʼaslemal ri qachalal cristianos. Are chiʼ nim chi ujunabʼ, ri José ri ukʼojol Jacob, xukʼut ri ukojonik rukʼ jun nitzʼ jastaq, che sibʼalaj xeʼutoʼ e kʼi upatanelabʼ ri Jehová che xekʼojiʼk are chiʼ kaminaq chik. Kʼo 110 ujunabʼ are chiʼ xubʼij chke ri israelitas che kkikʼam bʼi ri «ri ubʼaqil» are chiʼ ri keʼel bʼi pa Egipto (Hebreos 11:22; Génesis 50:25). Wajun taqanik riʼ che xyaʼ chke ri israelitas xux jun kubʼsal kʼuʼx chke pa ri junabʼ che xkiriq kʼax chiʼ kaminaq chi ri José, rumal che rukʼ wariʼ xuqʼalajisaj chke che kopan na ri qʼij che keʼesax bʼi pa Egipto.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 49:19) Ri Gad keqaj na bʼanal taq kʼax puwiʼ, kkun kʼu che koqataxik bʼik.
w04 1/6 15 párrs. 4, 5
Utz ke ri kkiya uqʼij ri Dios
4 Are chiʼ majaʼ keʼok pa ri ulew che Tzujum, ri tribu re Israel ubʼiʼ Gad xkaj xekanaj kan pa ri ulew che kʼo pa ri este re ri Jordán rech kekiyuqʼuj ri kawaj chilaʼ (Números 32:1-5). Ri kʼolem chilaʼ kraj kubʼij che kkiriq nimaʼq taq kʼax. Ri tribus che xekʼojiʼ pa relebʼal qʼij (oeste) re ri nimaʼ Jordán, kʼo ri bʼeyaʼ chi kinaqaj che keʼutoʼ chkiwach ri kikʼulel (Josué 3:13-17). Are kʼu junam rukʼ ri xubʼij George Adam Smith pa ri uwuj Geografía histórica de la Tierra Santa, ri ulew re ri este kopan kʼa pa ri meseta arábiga liʼanik taj. Rumal laʼ kʼax ta kbʼan che ubʼanik kʼax chke kumal ri kikʼulel re ri lugar, jujun chke are ri nimaʼq taq jupuq winaq che keʼopan ronojel taq junabʼ che utzukuxik qʼayes chke ri e kawaj.
5 ¿Jas kubʼan riʼ ri Gad chuwach ri jastaq riʼ? Kʼi taq junabʼ kanoq, ri Jacob xubʼij ri kkʼulmataj na are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik: «Ri Gad keqaj na bʼanal taq kʼax puwiʼ, kkun kʼu che koqataxik bʼik» (Génesis 49:19). Ri e tzij riʼ jetaneʼ kukʼutu che ri gaditas kbʼan kʼax chke; are kʼu, ri qastzij, are jun taqanik rech ri gaditas kkitoʼ kibʼ. Jacob xubʼij chke che we kechʼojin kukʼ ri kikʼulel kechʼakan na xuqujeʼ keʼanimaj bʼi riʼ ri kikʼulel chkiwach.
(Génesis 49:27) Ri Benjamín, junam rukʼ jun kʼanalaj utiw, aqʼabʼil kutij ri awaj ri ukamisam, pa ri bʼenaq qʼij kʼut kujach ri ketoʼtajik.»
it-1 313 párr. 5
Benjamín
Ri profecía che xubʼij ri Jacob are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, xukʼutu che ri e ralkʼwal ri Benjamín e utzalaj taq ajchʼojabʼ. Ri areʼ xubʼij: «Ri Benjamín, junam rukʼ jun kʼanalaj utiw, aqʼabʼil kutij ri awaj ri ukamisam, pa ri bʼenaq qʼij kʼut kujach ri ketoʼtajik» (Gé 49:27). Ri ajchʼojabʼ benjamitas qas etaʼmatal kiwach rumal che qas utz kkibʼan che ukojik ri honda; kekunik kkikʼaq abʼaj «che jun wiʼaj» che ri kimoxqʼabʼ xuqujeʼ che ri kikyaqʼabʼ y mawi jubʼiqʼ kjechʼobʼ ri kiqʼabʼ (Jue 20:16; 1Cr 12:2). Ri qʼatal tzij Ehúd are Benjaminita xuqujeʼ are kukoj ri umoxqʼabʼ, are xkamisan ri qʼatal tzij ubʼiʼ Eglón (Jue 3:15-21). Xuqujeʼ qas qʼalaj che «aqʼabʼil» o pa ri nabʼe taq junabʼ che xekoj qʼatal taq tzij pa ri tinamit Israel, pa ri tribu re Benjamín, «ri chʼutiʼn na chkixoʼl ri aj israelibʼ», xel wi ri nabʼe qʼatal tzij. ¿Jas ubʼiʼ ri alaj tinamit xuqujeʼ ri qʼatal tzij? Ri alaj tinamit are ri tribu re Benjamín, ri qʼatal tzij are ri Saúl che xux jun ajchʼoj che kʼo ta jun kukʼasbʼa kan chke ri filisteos (1Sa 9:15-17, 21). Xuqujeʼ pa ri «ri bʼenaq qʼij» o are chiʼ qʼaxinaq chi kʼi junabʼ re ri qʼatoj tzij pa Israel, pa ri alaj tribu re Benjamín xpe wi ri reina Ester xuqujeʼ ri qʼatal tzij Mardoqueo, ri xekoj che kikolik ri israelitas che xa jubʼiqʼ xraj che xekamisax kumal e nikʼaj chi qʼatal taq tzij re ri tinamit Persia (Est 2:5-7).
22-28 RE JUNIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | ÉXODO 1-3
«In Kinbʼan ri kwaj Kinbʼano»
(Éxodo 3:13) Are kʼu ri Moisés xubʼij che ri Dios: «Ri kʼax ri kinwilo we kinopan kukʼ ri aj israelibʼ chubʼixik chke: ‹Ri kiDios ri e imam xinutaq uloq iwukʼ,› we kʼu neʼ kkitaʼ ri bʼi la chwe: ¿Jas kʼut ri kinbʼij na chke?»
w13 15/3 25 párr. 4
Nim chqilaʼ wi ri ubʼiʼ ri Jehová
4 Chasikʼij uwach Éxodo 3:10-15. Are chiʼ Moisés 80 chi ri ujunabʼ, Dios xubʼij che: «Chataqej bʼaʼ ri abʼe, katintaq na bʼik rukʼ ri ajawinel che resaxik uloq ri nutinamit Israel ri kʼo pa Egipto». Moisés rukʼ utz taq tzij xubʼan jun pregunta che ri Dios che kʼo kraj kubʼij. Ri xuta che, are ri ubʼiʼ. Are kʼu ri areʼ retaʼm ri ubʼiʼ ri Dios, ¿jas kʼu che xuta che? Rumal che kraj kretaʼmaj más chrij ri winaq ri ajchaqʼe ri bʼiʼaj, xuqujeʼ chrij jastaq che kubʼano che ri tinamit kukubʼsaj ukʼuʼx che keʼesax na lo rumal ri Dios. Kʼo rumal che xuta ri pregunta, rumal che ri israelitas kʼi chi junabʼ e loqʼom patanelabʼ pa Egipto, weneʼ kkichomaj che ri kiDios ri katiʼt kimam kkun ta che kesaxik. E jujun taq israelitas xkiqʼijilaj ri kityox ri egipcios (Ezeq. 20:7, 8).
(Éxodo 3:14) Ri Dios xubʼij che ri Moisés: «IN RIʼ RI IN. Jewaʼ kabʼij na chke ri aj israelibʼ: ‹Ri IN RIʼ in utaqom uloq iwukʼ.›»
sgd pág. 5 párrs. 2, 3
Ri ubʼiʼ ri Dios pa ri e wuj Escrituras Hebreoarameas
¿Jas kraj kubʼij ri bʼiʼaj Jehová? Pa hebreo, ri bʼiʼaj Jehová petinaq che jun verbo che kraj kubʼij «kuxik». Jujun winaq che nim ketaʼmabʼal kkibʼij che ri tzij riʼ kukʼutu che areʼ kbʼanowik. Wariʼ kraj kubʼij che ri winaq che kchʼaw ri verbo chrij kukoj jun jastaq o jun winaq che ubʼanik ri kraj. Rumal laʼ, ri Comité de Traducción del Nuevo Mundo kubʼij che ri ubʼiʼ ri Dios kraj kubʼij «Ri Kux Ronojel». Ri winaq che nim ketaʼmabʼal jalajoj ri kkichomaj chrij wariʼ, rumal laʼ kojkun taj kqabʼij che xa jun kbʼan che ubʼixik. Are kʼu, ri tzij riʼ qas kukʼutu che are ri Jehová xbʼanow ronojel ri jastaq xuqujeʼ che kubʼan ronojel ri utzujum. ¿Jasche? Rumal che xaq xiw ta xubʼan ri kajulew, ri e ángeles xuqujeʼ ri e winaq, pa neʼ kʼo kkʼulmatajik, areʼ amaqʼel kubʼano che ri urayibʼal qas kbʼantajik.
¿Jas kʼu kraj kubʼij ri tzij che kʼo pa Éxodo 3:14? Chilaʼ ri Dios kukoj ri tzij riʼ chbʼil ribʼ: «IN RIʼ RI IN». Ri tzij riʼ kukoj ri verbo hebreo che kjunamataj rukʼ ri verbo che esam wi ri ubʼiʼ ri Dios. Are kʼu ri tzij riʼ qas ta kuqʼalajisaj ri ubʼiʼ ri Dios. Qastzij wi xaq xiw jujun ri ubʼantajik kuqʼalajisaj: ri areʼ kux ri kajwataj pa kijujunal ri jastaq rech kubʼan ri kraj. Are kʼu, ri ubʼiʼ ri Dios xaq xiw ta kraj kubʼij che areʼ kux ri kraj rech kbʼantaj ri urayibʼal. Xuqujeʼ areʼ kkunik kubʼan che ri jastaq che ubʼanom kkʼextajik rech kubʼan ri kraj.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Éxodo 2:10) Are taq xnimar ri akʼal, xukʼam bʼik xujachaʼ kan pa uqʼabʼ ri umiʼaʼl ri ajawinel, ri umiʼaʼl ri ajawinel xubʼan ral che, xukoj kʼu Moisés che ubʼiʼ, xubʼij kʼut: «In xinwesaj chupam ri jaʼ.»
g04 8/4 6 párr. 4
Moisés: ¿la qastzij xkʼojiʼk o xaq kbʼixik?
¿La xa xchoman ta riʼ ri princesa re Egipto che xukʼam jun alaj akʼal che ral? No, rumal che pa ri kikojonik kkichomaj che ukʼutik toqʼobʼisal wachaj kubʼan chke che kebʼe pa ri kaj. ¿La kʼo información che kubʼij ri kbʼan che ubʼanik adoptar jun akʼal? Ri arqueóloga Joyce Tyldesley kubʼij: «Ri ixoqibʼ pa Egipto junam ri kekunik kkibʼan kukʼ ri achijabʼ, chuwach ri qʼatbʼal tzij, ri kkibʼan che uriqik ri pwaq xuqujeʼ ri bʼim are che [...] ri ixoqibʼ kekunik kkibʼan adoptar jun akʼal». Xuqujeʼ, ri ojer wuj ubʼiʼ Papiro de Adopción xubʼij che jun ixoq xubʼan ral chke ri rajchakibʼ. Y ¿jasche xtoj Jokébed che uyaʼik utuʼ ri Moisés? Ri wuj The Anchor Bible Dictionary kubʼij: «Ri acuerdos de adopción re ri tinamit Mesopotamia, kejunamataj rukʼ ri xkʼulmataj rukʼ ri qas unan ri Moisés che xtojik rech kuya utuʼ ri ral».
(Éxodo 3:1) Ri Moisés ktajin keʼuyuqʼuj ri uchij ri Jetró ri ujiʼ, ri xuqujeʼ kbʼix Reuel che, ri kojol tabʼal toqʼobʼ re Madián, xuriqaʼ kʼu jun qʼij xeʼukʼam bʼik ri chij pa ri chaqiʼj uwo saq, xopan kʼa pa ri juyubʼ Horeb ri kbʼix ujuyubʼ ri Dios che.
w04 15/3 24 párr. 4
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Éxodo
3:1 ¿Jas kojol tabʼal toqʼobʼ xux ri Jetró? Pa taq ri kiqʼij ri patriarcas, ri kkʼamow ubʼe ri familia are kux kojol tabʼal toqʼobʼ pa ri familia. Weneʼ ri Jetró are xkʼamow ubʼe ri tribu re madianitas. Rumal che ri e areʼ xepe pa ri ufamilia ri Abrahán rukʼ ri Queturá, weneʼ ketaʼm ri kbʼan che uqʼijilaxik ri Jehová (Génesis 25:1, 2).
29 RE JUNIO KOPAN 5 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | ÉXODO 4, 5
«Kinkʼojiʼ kʼu na awukʼ are taq katchʼawik»
(Éxodo 4:10) «¡Ay, Ajawaxel!» xchaʼ ri Moisés. «Ri in man kinkun taj kinchʼawik, man kʼateʼ ta re iwir waʼ mawi kʼa re ta kamik ri ktajin ktzijon la rukʼ we pataninel ech la riʼ, xaneʼ ojer uloq waʼ. Are taq kintzijonik, kinmemetik.»
(Éxodo 4:13) Ri Moisés xukoj uchuqʼabʼ che ubʼixik, xubʼij: «Toqʼobʼisaj la nuwach, Ajawaxel, bʼanaʼ la toqʼobʼ, taqaʼ la bʼik jachin jun winaq chik.»
w10 15/10 13 párr. 5
Ri xaq ktzukux kbʼixik: ¿jas kuchomaj ri Jehová chrij?
«Kinkun ta che ubʼanik». Weneʼ kanaʼo che katkun taj katzijoj ri utzij ri Dios. Are kʼu, utz taj che kubʼan kebʼ akʼuʼx: e jujun upatanelabʼ ri Dios ojer kanoq xuqujeʼ xkinaʼo che kekun ta che ri ubʼanik ri chak xyaʼ chke. Chojchoman chrij ri xukʼulmaj ri Moisés. Are chiʼ Jehová xuya jun chak che, ri areʼ xubʼij: «¡Ay, Ajawaxel! [...] Ri in man kinkun taj kinchʼawik, man kʼateʼ ta re iwir waʼ mawi kʼa re ta kamik ri ktajin katzijon la rukʼ we pataninel ech la riʼ, xaneʼ ojer uloq waʼ. Are taq kintzijonik, kinmemetik». Paneʼ Jehová xubʼij che, che kutoʼo, Moisés xutaʼ che, che kutaq bʼi jun chi winaq: «Toqʼobʼisaj la nuwach, Ajawaxel, bʼanaʼ la toqʼobʼ, taqaʼ la bʼik jachin jun winaq chik» (Éx. 4:10-13). ¿Jas xubʼij ri Dios?
(Éxodo 4:11, 12) Ri Ajawaxel xubʼij che: «¿Jachin ta kʼu lo yowinaq ri uchiʼ ri winaq? ¿Jachin taj, we man in in bʼanowinaq ri mem, ri man kutaʼ taj, ri moy xuqujeʼ ri kkaʼyik? 12 Jat bʼaʼ kinkʼojiʼ kʼu na awukʼ are taq katchʼawik, kinbʼij kʼu na chawe ri kabʼij na.»
w14 15/4 9 párrs. 5, 6
¿La kqil «ri Dios ri man kilitaj taj»?
5 Are chiʼ Moisés majaʼ ktzalij pa Egipto, xkʼut jun jastaq nim ubʼanik chuwach rumal ri Dios, jun chomanik che, are chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo, xutzʼibʼaj ri Moisés pa ri wuj re Job: «Ri jikalaj upatanixik ri Ajawaxel: are noʼj waʼ» (Job 28:28). Rech ri Moisés kux jik xuqujeʼ kkʼojiʼ unoʼj, ri Jehová xutoʼ che rilik che kejunamataj ta ri winaq rukʼ ri Dios che kʼo nimalaj uchuqʼabʼ. Ri Jehová xubʼij che: «¿Jachin ta kʼu lo yowinaq ri uchiʼ ri winaq? ¿Jachin taj, we man in in bʼanowinaq ri mem, ri man kutaʼ taj, ri moy xuqujeʼ ri kkaʼyik?» (Éx. 4:11).
6 ¿Jas xretaʼmaj? Utz taj che kuxibʼij ribʼ ri Moisés. Rumal che are ri Jehová xtaqow bʼik, xuqujeʼ ri areʼ kuya ri kajwataj che rech kuyaʼ ubʼixik ri xubʼij ri Dios che. Rumal che chuwach ri Jehová ri faraón nim ta ubʼanik. Xuqujeʼ, kʼateʼ ta nabʼe mul che ri upatanelabʼ ri Dios xekʼojiʼ pa kiqʼabʼ ri egipcios. Weneʼ ri Moisés xchoman chrij ri xubʼan ri Jehová che kichajixik ri Abrahán, ri José xuqujeʼ ri xbʼan che uchajixik ri areʼ pa taq ri kiqʼij ri e faraones (Gén. 12:17-19; 41:14, 39-41; Éx. 1:22–2:10). Jas kubʼan che rilik «ri Dios ri man kilitaj taj», rukʼ kowil kʼuxaj xopan chuwach ri faraón xuqujeʼ xubʼij ronojel ri tzij che, che rajawaxik kubʼij.
(Éxodo 4:14, 15) Ri Ajawaxel sibʼalaj xpe royowal che ri Moisés, xubʼij kʼu che: «Kʼo yaʼ ri awachalal Aarón ri aj levita. Ri in wetaʼm chi sibʼalaj utz kchʼawik. Ri areʼ kpe na che akʼulaxik sibʼalaj kʼu kkikot na are taq kril awach. 15 Chattzijon rukʼ, chaqʼalajisaj chuwach ri awachalal ronojel ri rajawaxik ri kubʼij na, ri in, pa wech wi, kinkʼojiʼ na rukʼ xuqujeʼ awukʼ at are taq kixchʼawik, kinbʼij na chiwe ri kibʼano.
w10 15/10 14 párr. 1
Ri xaq ktzukux kbʼixik: ¿jas kuchomaj ri Jehová chrij?
Xuya taj che mat xubʼan ri Moisés ri uchak, xaneʼ xubʼij che Aarón che kutoʼo (Éx. 4:14-17). Ri Jehová xuya ta kan utukel xuqujeʼ xuya ronojel ri kajwataj che rech kkunik kubʼan ri uchak. Kimik, Jehová keʼukoj ri qachalal che kʼo más ketaʼmabʼal rech kojkitoʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios. Xuqujeʼ pa ri utzij kubʼij chqe che kojutijoj rech kojkunik kqabʼan ri chak che uyaʼom chqe (2 Cor. 3:5; chawilaʼ ri recuadro «Los años más felices de mi vida»).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Éxodo 4:22, 23) Kabʼij kʼu che ri ajawinel: ‹Jewaʼ kubʼij ri Ajawaxel: Ri Israel are nabʼeʼal nukʼojol. 23 Nubʼim chik chawe chi katzoqopij bʼik ri nukʼojol, rech kbʼe che nuqʼijilaxik; umak kʼu rech chi man atzoqopim ta bʼik, ri in kinkamisaj na ri nabʼeʼal akʼojol.›»
w95 1/8 10 párr. 6
Jehová, ri Dios che kuya tijonik
Kʼi junabʼ chik qʼaxinaq, pa taq ri uqʼij ri Moisés, Jehová xubʼan jun pacto rukʼ ri tinamit Israel. Ri tinamit riʼ xux ri tinamit che xchaʼ rumal ri Dios, che ri Dios xubʼij «nukʼojol» che. Ri Dios xubʼij: «Ri Israel are nabʼeʼal nukʼojol» (Éxodo 4:22, 23; 19:3-6; Deuteronomio 14:1, 2). Rumal wajun pacto riʼ, ri israelitas xekunik xkibʼij, junam rukʼ ri xubʼij ri profeta Isaías: «Ri lal, Ajawaxel, lal qatat» (Isaías 63:16). Jehová xubʼan ri chak junam rukʼ jun tat xuqujeʼ rukʼ loqʼoqʼebʼal xukʼut chkiwach ri ralkʼwal ri tinamit Israel (Salmo 71:17; Isaías 48:17, 18). Are chiʼ ri areʼ xemakunik, ri areʼ xutoqʼobʼisaj kiwach xuqujeʼ xutaʼ toqʼobʼ chke: «Chixtzelej uloq walkʼwal kʼulelanelabʼ» (Jeremías 3:14).
(Éxodo 5:2) Xubʼij kʼu ri ajawinel che ri Moisés: «¿Jachin riʼ ri Ajawaxel rech kinnimaj ri kubʼij, keʼentzoqopij ta kʼu bʼik ri aj israelibʼ? Man wetaʼm ta uwach ri Ajawaxel, mawi keʼentzoqopij ta bʼik ri aj israelibʼ.»
it-2 42 párr. 5
Jehová
Rumal laʼ, «retaʼmaxik» kraj ta kubʼij che xaq xiw kachʼobʼ uwach jun winaq o jun jastaq. Nabal, jun kʼanalaj achi, retaʼm ri ubʼiʼ ri David, are kʼu paneʼ je wariʼ, xutaʼ: «¿Jachin ri David», jetaneʼ xubʼij: «¿la nim ubʼanik ri areʼ?» (1Sa 25:9-11; chajunamisaj rukʼ 2Sa 8:13). Junam rukʼ, faraón je xubʼij che Moisés: «¿Jachin riʼ ri Ajawaxel [Jehová] rech kinnimaj ri kubʼij, keʼentzoqopij ta kʼu bʼik ri aj israelibʼ? Man wetaʼm ta uwach ri Ajawaxel [Jehová], mawi keʼentzoqopij ta bʼik ri aj israelibʼ» (Éx 5:1, 2). Rukʼ ri e tzij riʼ faraón tajin kubʼij che kukoj taj che are ri Jehová ri qastzij Dios, xuchomaj che kʼo ta utaqanik ri Jehová pa uwiʼ ri qʼatal tzij re Egipto xuqujeʼ ri kubʼano, xuchomaj che ri Jehová kʼo ta uchuqʼabʼ che ubʼanik ri xkiya ubʼixik ri Moisés xuqujeʼ ri Aarón. Are kʼu, Faraón, ri e winaq che e kʼo pa Egipto xuqujeʼ ri israelitas, kketaʼmaj riʼ ri qas kraj kubʼij ri ubʼiʼ xuqujeʼ kketaʼmaj uwach ri ajchaqʼe wajun bʼiʼaj riʼ. Junam rukʼ ri ukʼutum chi ri Jehová chuwach ri Moisés, ri kbʼantajik, are che Areʼ kubʼan ri xutzujuj chke ri israelitas: keresaj bʼi pa Egipto xuqujeʼ kuya ri ulew che Tzujum chke, wariʼ kukʼutu che kutzʼaqatisaj ubʼanik ri pacto che ubʼanom kukʼ ri e katiʼt kimam. Rukʼ wariʼ, ri Dios, xubʼij: «Kiwetaʼmaj na chi in riʼ ri Ajawaxel [Jehová] ri iDios» (Éx 6:4-8; chawilaʼ TODOPODEROSO).