KʼUTUNEM 21
BʼIXONEM 21 Nabʼe chqatzukuj ri Ajawbʼal
Chqatzukuj ri tinamit che ksach ta uwach
«Are sibʼalaj kqatzukuj ri tinamit ri kape na» (HEB. 13:14).
KYAʼ UBʼIXIK
¿Jas kubʼan ri capítulo 13 rech Hebreos che qatoʼik kamik y jas kubʼan na che qatoʼik pa ri petinaq?
1. ¿Jas xubʼij kan ri Jesús che kkʼulmataj na rukʼ ri Jerusalén pa ri nabʼe siglo?
ARE chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj che kkam ri Jesús xuqʼalajisaj jun profecía chkiwach ri u discípulos. Ri nabʼe mul che xtzʼaqat wajun profecía riʼ are pa ri nabʼe siglo are chiʼ xsachisax uwach ri Jerusalén y ri templo. Ri areʼ xubʼij che kopan na ri qʼij che kkil na ri «Jerusalén sutim rij kumal soldados» (Luc. 21:20). Y xubʼij chke che are chiʼ kkil wariʼ rajawaxik aninaq keʼanimaj bʼik. Y ri xubʼij ri Jesús xtzʼaqatik are chiʼ ri romanos xkisutij rij Jerusalén (Luc. 21:21, 22).
2. ¿Jas xubʼij ri apóstol Pablo chke ri cristianos rech Judea y Jerusalén?
2 Are chiʼ xa kebʼ oxibʼ junabʼ chik kraj che ri soldados romanos kkisutij rij ri Jerusalén, ri apóstol Pablo xutaq jun carta chke ri cristianos rech Jerusalén y Judea che nim ubʼanik. Kamik kbʼix Carta a los Hebreos che. Pa wajun Carta riʼ ri Pablo xubʼij chke ri rajawaxik kkibʼano are chiʼ ri Jerusalén ksachisax uwach. We kkaj taj kekamik rajawaxik kkiya kan ri kachoch y ri kikʼay. Rumal laʼ are chiʼ ri Pablo xchʼaw chrij ri Jerusalén xubʼij wariʼ: «Man kʼo ta kʼu qatinamit waral ri kojkʼojiʼ ta wi na amaqʼel, xaneʼ are sibʼalaj kqatzukuj ri kpe na» (Heb. 13:14).
3. ¿Jas riʼ ri tinamit «ri kpe na» y jasche kqatzukuj?
3 Paneʼ xtzeʼx kiwach ri cristianos rech Jerusalén y Judea rumal che xeʼel bʼi pa ri kitinamit, pero ri xkibʼano xeʼutoʼo rech xekam taj. Kamik ri winaq je kkibʼano kkibʼij che xa kojchoman taj rumal che kqakubʼsaj ta qakʼuʼx chrij ri pwaq o chrij ri kkibʼij ri winaq che kkibʼan na. Ri oj kqakubʼsaj ta qakʼuʼx chrij ri pwaq o chkij ri winaq rumal che qetaʼm che xa jubʼiqʼ chi kraj che ksach uwach y rumal laʼ are tajin kqatzukuj ri «tinamit ri e kʼo kowilaj taq utakʼalibʼal». Wajun tinamit riʼ are ri Uqʼatbʼal tzij ri Dios (Heb. 11:10; Mat. 6:33). Pa wajun kʼutunem riʼ kqil na jujun taq pixabʼ che xutzʼibʼaj ri apóstol Pablo chupam ri Carta a los Hebreos, kqil na ri e pixabʼ riʼ chkijujunal y ri xubʼan che kitoʼik ri cristianos re ri nabʼe siglo rech xkitzukuj ri tinamit ri kpe na, ri xkibʼano are chiʼ majaʼ ksachisax uwach Jerusalén y ri kqetaʼmaj oj chrij kamik.
CHQAKUBʼSAJ QAKʼUʼX CHE RI JEHOVÁ NI JUMUL KOJUYA KANOQ
4. ¿Jasche nim ubʼanik ri Jerusalén chkiwach ri cristianos re ri nabʼe siglo?
4 Ri Jerusalén nim ubʼanik chkiwach ri cristianos re ri nabʼe siglo. ¿Jasche? Rumal che chilaʼ xel uloq ri nabʼe congregación pa ri junabʼ 33. Xuqujeʼ ri jupuq kʼamal bʼe e kʼo pa ri tinamit riʼ. Kʼi chke ri cristianos kʼo kachoch chilaʼ y kʼo kʼi jastaq ke. Pero ri Jesús xubʼij che rajawaxik keʼel bʼi chilaʼ (Mat. 24:16).
5. ¿Jas xubʼan ri apóstol Pablo che kitoʼik ri cristianos rech kekunik keʼel bʼi pa ri tinamit Jerusalén y Judea?
5 Ri apóstol Pablo xraj che ri cristianos ketaʼm ri rajawaxik kkibʼano are chiʼ ksachisax uwach ri tinamit Jerusalén. Rumal laʼ xeʼutoʼ che uchʼobʼik ri kuchomaj ri Jehová chrij wajun tinamit riʼ. Ri apóstol Pablo xunaʼtasaj chke che ri Jehová utz ta chi kril ri chak che tajin kkibʼan ri sacerdotes chilaʼ y kukʼam ta chi ri sacrificios che kkiya che (Heb. 8:13). Xuqujeʼ e kʼi winaq re Jerusalén xkixutuj ri Mesías. Rumal laʼ ksachisax na uwach, rumal che kqʼijilax ta chi ri Jehová chilaʼ (Luc. 13:34, 35).
6. ¿Jasche xajwataj chke ri cristianos ri pixabʼ che kʼo pa Hebreos 13:5, 6?
6 Are chiʼ ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj ri carta chke ri hebreos, ri tinamit Jerusalén sibʼalaj qʼinom. Pa ri tiempo riʼ jun Ajtzʼibʼanel romano xubʼij che ri tinamit Jerusalén are ri más etaʼmatal uwach. Ronojel taq junabʼ e kʼi judíos re jalajoj taq lugares kebʼe pa Jerusalén rumal ri nimaqʼij che kbʼan chilaʼ y wariʼ kubʼano che ri tinamit kqʼinomar más. Wariʼ xubʼano che jujun cristianos kʼax ta xkibʼan che uriqik ri pwaq. Weneʼ rumal wariʼ ri apóstol Pablo xubʼij chke: «Miloqʼoqʼej ri pwaq, chubʼanaʼ chiwe ri kʼo iwukʼ». Tekʼuriʼ xunaʼtasaj chke ri ubʼim chi kan ri Jehová: «Man katintzoqopij ta kanoq mawi katinyaʼ kanoq» (chasikʼij Hebreos 13:5, 6; Deut. 31:6; Sal. 118:6). Qas xeʼutoʼ riʼ ri cristianos re Jerusalén y Judea ri xubʼij ri Pablo. ¿Jasche? Rumal che naj ta chi kraj ksachisax uwach Jerusalén, rajawaxik kkiya kan ri kachoch, ri kikʼay y kʼi chke ri jastaq kech che kʼolik. Rajawaxik kebʼe pa jun chi lugar y kkiriq na jujun kʼax chilaʼ.
7. ¿Jasche rajawaxik che kamik kqamaj ukubʼsaxik qakʼuʼx chrij ri Jehová?
7 Ri kqetaʼmaj chrij: Junam rukʼ ri xkibʼan ri cristianos re ojer kanoq, ri oj rajawaxik qetaʼm ri kqabʼano (Luc. 21:34-36). ¿Jas kkʼulmataj na pa ri petinaq? Wajun itzel uwach Ulew riʼ ksachisax na uwach pa ri «nimalaj kʼaxkʼolil» (Mat. 24:21). Are chiʼ kopan wajun tiempo riʼ weneʼ kqaya na kan jujun o juntir ri jastaq qe are kʼu rajawaxik kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojuya ta kan qatukel. Pero chanim riʼ che majaʼ kopan ri tiempo re ri nimalaj kʼaxkʼolil, kojkunik kqakʼut rukʼ ri kqachaʼ ubʼanik pa ri qakʼaslemal che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová y chrij ta ri pwaq (1 Tim. 6:17). Ri nimalaj kʼaxkʼolil kʼo ta jumul kʼulmatajinaq, rumal laʼ ri cristianos sibʼalaj kʼax kqabʼan na che uchʼijik. Ri xkikʼulmaj ri cristianos ojer kojutoʼo rech kqaya ta kan upatanexik ri Jehová are chiʼ kumajij ri nimalaj kʼaxkʼolil. ¿Jas kqabʼan che retaʼmaxik ri rajawaxik kqabʼano?
CHOJNIMAN CHKE RI KEKʼAMOW QABʼE
8. ¿Jas xubʼij ri Jesús chke ri u discípulos che rajawaxik kkibʼano?
8 Majaʼ kʼi junabʼ qʼaxinaq che ri Pablo xutaq ri carta chke ri hebreos, are chiʼ ri ajchʼojabʼ romanos xkisutij rij ri tinamit Jerusalén. Ri cristianos xkilo che ri Jerusalén ksachisax na uwach, rumal laʼ aninaq xeʼel bʼik (Mat. 24:3; Luc. 21:20, 24). Pero ¿jawchiʼ kebʼe wi? Ri Jesús xaq xiw xubʼij: «Ri e kʼo pa Judea cheʼanimaj bʼik pa taq ri juyubʼ» (Luc. 21:21). Pero, ¿jas juyubʼ? Rumal che kʼi juyubʼ kʼolik.
9. ¿Jasche ri cristianos weneʼ xkichomaj na jas lugar keʼanimaj wi bʼik? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri mapa).
9 Ri cristianos kekunik keʼanimaj bʼi pa ri juyubʼ re Samaria, re Galilea, re Líbano, ri juyubʼ Hermón y ri e juyubʼ che e kʼo pa ri jun chi lado re ri jaʼ Jordán (chawilaʼ ri mapa). Jujun winaq xkichomaj che kʼo ta jun kʼax kkiriq pa taq ri tinamit che e kʼo pa ri e juyubʼ riʼ. Jun chke ri tinamit riʼ, are Gamala, che kʼo kʼa puwiʼ jun juyubʼ y che kʼax paqalem chilaʼ. Jujun judíos xkichomaj che are jun utz lugar jawiʼ kkikʼuʼ wi kibʼ. Pero ri romanos xkisachisaj uwach ri tinamit Gamala y kʼi chke ri winaq xekamik.a
Ri cristianos kekunik kebʼe pa kʼi taq juyubʼ, are kʼu kʼi chke ri e juyubʼ riʼ xeqaj pa kiqʼabʼ ri romanos. (Chawilaʼ ri párrafo 9).
10, 11. a) ¿Jas xubʼan ri Jehová che ukʼamik ubʼe ri utinamit? (Hebreos 13:7, 17). b) ¿Jas utzilal xkiriq ri xenimanik? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri wachbʼal).
10 ¿Jas xkibʼan ri cristianos che retaʼmaxik jawiʼ keʼanimaj wi bʼik? Weneʼ ri Jehová xeʼukoj ri kekʼamow bʼe pa ri congregación che kitoʼik ri cristianos rech kketaʼmaj jawiʼ kebʼe wi. Are chiʼ qʼaxinaq chi jun tiempo, ri historiador Eusebio xubʼij che ri Dios xuqʼalajisaj chke jujun cristianos re Jerusalén che rajawaxik kebʼe pa Pela jun tinamit re Perea. Pela weneʼ are jun utz lugar. Xuqujeʼ, naj ta kʼo wi che Jerusalén, rumal laʼ kʼax ta kbʼan opanem chilaʼ. Y kʼi chke ri winaq che e kʼo pa ri tinamit Pela e judíos taj, rumal laʼ kechʼojin ta kukʼ ri romanos (chawilaʼ ri mapa).
11 Ri Pablo xutzʼibʼaj chke ri cristianos: «Chixniman chke ri kʼamal taq ibʼe» (chasikʼij Hebreos 13:7, 17). Ri xenimanik xkibʼan ri xbʼix chke y xebʼe pa taq ri juyubʼ riʼ y rumal laʼ xekam taj. Ri Jehová xeʼuya ta kan kitukel rumal che xkiya ta kan ukubʼsaxik kikʼuʼx chrij ri Uqʼatbʼal tzij che are «jun tinimit ri e kʼo kowilaj taq utakʼalibʼal» (Heb. 11:10).
Pela are jun tinamit che kʼo naqaj y che xbʼan ta kʼax che kumal ri romanos. (Chawilaʼ ri párrafos 10 y 11).
12, 13. ¿Jas ubʼanom ri Jehová che ukʼamik ubʼe ri utinamit are chiʼ kkʼulmataj jun kʼax?
12 Ri kqetaʼmaj chrij: Ri Jehová kukoj ri Jupuq Ajkʼamal bʼe cho ronojel uwach Ulew rech kubʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano. Ri Biblia kubʼij che ri Jehová xeʼukoj utz taq achijabʼ che ukʼamik ubʼe ri utinamit are chiʼ xkiriq kʼax (Deut. 31:23; Sal. 77:20). Y kamik, tajin keʼukoj na achijabʼ rech kkikʼam qabʼe.
13 Jun ejemplo, pa ri pandemia xbʼix chke ri kʼamal taq bʼe ri rajawaxik kbʼanik, rech kekitoʼ ri qachalal pa ri kikojonik. Qʼaxinaq chi kebʼ oxibʼ ikʼ, xojkunik xqil ri nim riqbʼal ibʼ pa internet, pa televisión y pa radio pa más che 500 chʼabʼal y kʼo ta nijun mul kʼulmatajinaq wariʼ. Ronojel ri tiempo che xuchʼij ri pandemia amaqʼel xyaʼ ri xajwataj chqe pa ri qakojonik. Rumal laʼ pa ronojel ri uwach Ulew xa junam ri información xyaʼ chqe. Apastaneʼ ri kqakʼulmaj pa ri petinaq, qas kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová keʼutoʼ na ri kkikʼam qabʼe pa ri congregación rech utz ri kkichaʼ ubʼanik. Are kʼu, ¿jas ri rajawaxik kqabʼano rech qetaʼm ri kqabʼano are chiʼ kopan ri nimalaj kʼaxkʼolil?
CHQAKʼUTUʼ CHE KOJLOQʼOQʼENIK Y CHOJSIPANOQ
14. Junam rukʼ ri kubʼij Hebreos 13:1-3, ¿jas e bʼantajik rajawaxik kkikʼut ri cristianos are chiʼ majaʼ ksachisax uwach Jerusalén?
14 Are chiʼ kmajtaj ri nimalaj kʼaxkʼolil, rajawaxik che más kqakʼut loqʼoqʼebʼal. Rajawaxik kqabʼan qe ri xkibʼan ri cristianos re Jerusalén y Judea. Amaqʼel xkikʼutu che kkaj kibʼ (Heb. 10:32-34). Pero, are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj che ksachisax uwach Jerusalén, más xkikʼut «loqʼoqʼenik aj achalaxik» (chasikʼij Hebreos 13:1-3).b Y are laʼ ri rajawaxik kqabʼan oj are chiʼ kopan ri nimalaj kʼaxkʼolil.
15. ¿Jas xkibʼan ri cristianos hebreos che ukʼutik che e loqʼ ri nikʼaj chik chkiwach?
15 Are chiʼ ri romanos xkisutij rij Jerusalén y tekʼuriʼ xetzalijik, ri cristianos aninaq xeʼel bʼik. Pero kʼi ta jastaq ke xkikʼam bʼik (Mat. 24:17, 18). Are chiʼ xebʼe pa taq ri juyubʼ, kʼi chke ri cristianos xajwataj kiwa, katzʼyaq y kachoch. Are chiʼ xkitoʼ kibʼ che uriqik wariʼ, xkikʼutu che sibʼalaj kkiloqʼoqʼej kibʼ (Tito 3:14).
16. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik loqʼoqʼebʼal chke ri qachalal? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri wachbʼal).
16 Ri kqetaʼmaj chrij: Ri loqʼoqʼebʼal che kqanaʼ chke ri qachalal kubʼano che kqaya ri tobʼanik che kajwataj chke. E kʼi upatanelabʼ ri Jehová e kitoʼom kʼi qachalal pa ri kikojonik y kiyaʼom ri kiwa, katzʼyaq y kachoch rumal che kiyaʼom kan ri kachoch rumal ri chʼoj o jun desastre natural. Jun qachalal ixoq che xel bʼi pa Ucrania rumal ri chʼoj, kubʼij: «Qilom ri ubʼanom ri Jehová che ukʼamik qabʼe y che qachajixik. Sibʼalaj kqamay ri kibʼanom ri qachalal che qakʼulaxik y qatoʼik pa Ucrania, pa Hungría..., ¡y chanim riʼ pa Alemania!». Are chiʼ kojsipan chke ri qachalal, kqaya jun lugar jawiʼ kekʼojiʼ wi are chiʼ kʼo ta chi kachoch o kqaya ri kajwataj chke, tajin kqaya bʼe che ri Jehová kojukoj che kitoʼik (Prov. 19:17; 2 Cor. 1:3, 4).
Kajwataj ri qatobʼanik chke ri qachalal che kkiya kan ri kachoch. (Chawilaʼ ri párrafo 16).
17. ¿Jasche nim ubʼanik che kqakʼut loqʼoqʼebʼal chke ri qachalal y kojsipanik?
17 Kamik, rajawaxik kqatoʼ qibʼ, pero pa ri petinaq rajawaxik che más kqatoʼ na qibʼ (Hab. 3:16-18). Rumal laʼ ri Jehová tajin kukʼut chqawach ri rajawaxik kqabʼan che ukʼutik loqʼoqʼebʼal y kojsipanik, rumal che ri e bʼantajik riʼ qas kajwataj chqe are chiʼ kopan ri nimalaj kʼaxkʼolil.
¿JAS KKʼULMATAJ NA PA RI PETINAQ?
18. ¿Jas kqabʼan che resaxik kiwach ri cristianos hebreos?
18 Ri cristianos che xenimanik y xebʼe pa taq ri juyubʼ xekam taj are chiʼ xsachisax uwach Jerusalén. Paneʼ xkiya kan juntir ri jastaq ke, are kʼu xeyaʼ ta kan rumal ri Jehová. ¿Jas kqabʼan che resaxik kiwach? Ri oj xuqujeʼ qetaʼm ta ri kkʼulmataj na pa ri petinaq. Pero ri Jesús kubʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano (Luc. 12:40). Y kʼo ri carta che xutzʼibʼaj ri Pablo chke ri hebreos, che xuqujeʼ kojutoʼ oj kamik. Y ri Jehová ubʼim che kojuya ta kan qatukel (Heb. 13:5, 6). Rumal laʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ che utzukuxik ri tinamit che ksach ta uwach, che are ri Uqʼatbʼal tzij ri Dios. We kqabʼano, kqariq na kʼi tewchibʼal che ksach ta uwach (Mat. 25:34).
BʼIXONEM 157 ¡Jamaril!
a Wariʼ xkʼulmataj pa ri junabʼ 67, are chiʼ majaʼ naj xeʼel bʼi ri cristianos pa Judea y Jerusalén.
b Pa griego, ri e tzij «loqʼoqʼenik aj achalaxik» kchʼaw chrij ri loqʼoqʼebʼal che kʼo chkixoʼl jun familia, pero ri Pablo xukoj ri e tzij riʼ are chiʼ xchʼaw chrij ri loqʼoqʼebʼal che kʼo chkixoʼl ri cristianos pa ri congregación.