Abrahanga Diospa profeta y amigomi carca
CHUSCU reycunapa soldadocunami tandanajushca río Eufratesta chimbanajun. Paicunaca río Jordanba indi llujshimuj lado pambatami rinajun. Chai soldadocunaca refaím, zuzim, emim y horeoscunata mishashpandimi rinajun. Shinallata tigrashpami paicunaca Négueb pambacunapa sur ladomanda tucuilla gentecunatapash mishan.
¿Ima nishpata chai soldadocunaca shina ruranajurca? Paicunaca Jordán alpacunata munaimandami Transjordania y Négueb pushtucunapi gentecunataca mishanajurca (Génesis 13:10). Chaipica Sodoma, Gomorra, Admá, Zeboyim y Bela llactacunami tiarca. Chai llactacunamanda gentecunaca imapash na falta, tranquilomi causan carca (Ezequiel 16:49, 50). Shuj tiempotaca Elam llactamanda Kedorlaomer reymi chai llactacunataca mandajurca. Shinapash chai llactacunaca chai reypa contrami shayarirca. Y pipash paicunata na apoyajpimi paicunalla chai reyhuan macanajuna tucurca. Pero Kedorlaomerca paita apoyajcunandi macanajushpami chai llactacunataca misharca. Chaimi chai llactacunapa valishca cosascunataca gulpita apashpa rirca.
Chai reyca gentecunatapashmi apashpa rirca. Chai gentecunapurapica Abrahanba sobrino Lotpashmi carca. Lotca Hebrón ladolla urcucunapimi carpacunapi causan carca. Gentecunata apashcata yachaj chayashcandimi Abrahanga imatapash na manllaj 318 shinlli jaricunata tandachirca. Paicunaca ladolla llactacuna apoyajpimi chai chuscu reycunapa soldadocunataca tuta japigrirca. Chaimi chai soldadocunaca pacajungapaj calparca. Shinami Lottapash y chaishuj gentecunatapash salvarca. Y cosascunatapashmi recuperarca.
¿Génesis capítulo 14pi parlashca cosascunaca ciertopachachu pasarca? ¿Abrahán shuj héroe cuenta ricurichunllachu chai historiataca inventarca? ¿Abrahanba causaipi pasashca chaishuj cosascunapash ciertopachachu pasarca?
Panda religiongunata ñaupaman pushajcunaca ¿imatata nishca?
Siglo 19pi Peter von Bohlen teologoca Abrahanmanda y Kedorlaomermanda parlocunaca yanga cuentocunallami can nircami. Shinallata Julius Wellhausen profesorca cashnami nirca: “Judiocunapa punta taitacuna ciertopacha tiashcataca na yacharinllu”. Paica caitapashmi nirca: “Abrahanga gentecuna parlashca shuj ali runagullami cashcanga” nishpa.
Inglaterramanda huaquin teologocunapash shinallatami pensan carca. Por ejemplo El Antiguo Testamento y la vida moderna libropica Stopford Brooke curaca cashnami escribirca: “Génesis libropi punta taitacunamanda parlashcacunaca rey Arturomanda cuentocunashnallata llullami can”. Shinallata Natal llactamanda John Colenso obispoca cashnami escribirca: “Génesis libropi Abrahán imasha cashcata parlashcacunaca yanga llullacunami can”. Chai obispoca caitapashmi nirca: “Chai historiacunapica na confiaita usharinllu”.
Shinacunata uyashpami achica gentecuna shinallata pensai callarirca (2 Timoteo 2:17). Cunan punllacunapipashmi achica religioso gentecunaca Bibliapi punta taitacunamanda parlashca cosascunataca ñana crin. Shinapash huaquin ateocunaca Bibliataca yapatami criticashca nishcami. Shina nishpami chai teologocunataca pingaipi saquishca. Por ejemplo Gran Enciclopedia Sovieticapica ninmi: “Cai último huatacunapica Bibliapi parlashca cosascuna cierto o na cierto cashcata ricungapami mushuj investigaciongunahuan comparashca. Arqueologocunaca mushuj cosascunata tarishpami Bibliapi parlashca huaquin costumbrecuna cierto cashcata ricuchishca”. Shinaca arqueologocuna Abrahanmanda imata nishcata ricupashunchi.
Caldeo gentecunapa Ur llacta
Bibliapi nishcashnaca, Abrahanga ‘caldeo gentecunapa Ur llactapimi’ viñarca (Génesis 11:27-31; 15:7). Tauca huatacunatami Ur llacta maipi cashcataca nipi na yacharca. Huaquin gentecunaca Ur llacta ciertopacha tiashca cashpaca imatapash na charij pobre llactami cashcanga yanmi carca. Pero arqueologocunaca entre Babilonia y Golfo Persicomi Ur llactapa pircacunata tarirca. Shinallata tauca tauca arcilla tablillacunatapashmi tarirca. Chai tablillacunapimi Ur llactamanga shuj shuj llactacunamanda comerciantecuna rin cashcata y chaipi shuj shuj llactacunamanda gentecuna causan cashcatapash villajurca. Abrahanba tiempocunapicarin hasta escuelacunapashmi tiarca.
Chai llactata ña tarishpaca, chai tiempopi arquitectocunaca columnacunahuan, arcocunahuan, bovedacunahuan y cupulacunahuan huasichin cashcatami ricurca. Ur llactamanda artesanocunaca juyala joyacunata, alipacha diseñocunahuan arpacunata, oro puñalcunatapashmi ruran carca. Shinallata tauca huasicunapi alcantarillado tiashcatapashmi tarirca. Chai alcantarilladocunaca, arcillata cusashpa rurashca tubocunami carca. Chai tubocunaca hasta 12 metrocunatami alpa ucupi pambashca carca.
Imata tarishcata ricushpami huaquin estudiashcacunaca Abrahanmanda imata pensashcata cambiarca. Chaimandami sir Leonard Woolley shuti jarica Desenterrando el pasado libropica cashna escribirca: “Abrahanga carpacunapilla causan cashcatami pensarcanchi. Pero Abrahanga ladrillohuan rurashca ali huasipimi causan cashcanga”. Shinallata Alan Millard arqueologopashmi Tesoros de los tiempos bíblicos nishca libropica cashna nirca: “Abrahanga ali seguro llactata saquishpami pobre gentecuna cuenta yanga carpacunapi causangapaj rirca”.
¿Kedorlaomerca ciertopachachu causarca?
Shinaca ¿ciertopachachu Abrahanga Elam llactamanda Kedorlaomer reytaca misharca? Siglo 19 callarijujpica elamitacunamandaca ashalagutallami yachan carca. Bibliata criticajcunaca Elam llactamanda gentecunaca Babiloniaman na chayashpaca maitata Palestinamanga chayashcanga ninmi carca. Shinapash arqueologocunaca elamitacuna shinlli guerrerocuna cashcatami tarishca. Shinallata Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia libropica: “Ur llactataca elamitacunaca 1950 (a.C.) huatapimi tucuchishpa saquirca. [...] Chaimi babilonio gobernantecunaca Elam llactamanda gentecunashna pensai callarirca” nirca.
Arqueologocunapa escribishcacunapipashmi elamitacunapa reycunapa shuticunata tarishca. Chai reycunapa huaquin shuticunaca “Kudur” o “Kedor” shimicunahuanmi callarin. Elamitacunapa principal diosapa shutica Lagamar o “laomermi” carca. Chaimandami historiadorcunaca Kedorlaomer ciertopacha gobernante cashcata crin. Shinallata Kedorlaomer shutica “Lagamarpa sirvij” ningapami munan yarin. Babiloniocunapa huaquin escribishcacunapica Babiloniata mishashca quimsa reycunapa shuticunami tian. Por ejemplo, Tudhula o Tidal, Eri-aku o Arioc, y Kudur-lahmil o Kedorlaomer shuticunami escribishca tiajun (Génesis 14:1). Cosas ocultas de la revelación de Dios libropica Dr. A. Custanceca caitapashmi nin: “Chai shuticunata tarishca jahuapash elamitacuna Babiloniata mandai callarishca horas imacunalla pasashcapashmi escribishca tiajun. [...] Chai tablillacunapi escribishcacunaca Bibliapa nishcacunahuanga igualmi can. Chaimandami Bibliata criticajcunaca chai tablillacunapi escribishcacuna imapapash na valinllu nishpa rimai callarirca”.
¿Chai chuscu reycunaca ciertopachachu tiarca? Arqueologocunaca Transjordania y Négueb pushtucunapimi huaquin pruebacunata tarishca. Por ejemplo La arqueología de la tierra de Israel libropica Yohanan Aharoni profesorca, israelitacuna nara causajpillata Transjordania y Négueb pushtucunapica “jatun” pueblocuna tiashcata. Y chai pueblocuna “2000 (a.E.C.) huatapi” desaparecishcatami escribirca. Cutin shuj arqueologocunaca más o menos 1900 (a.E.C.) huatapimi shina pasashca ninmi. Shinallata Harold Stigers doctorca Commentary on Genesis libropica cashnami escribirca: “Chai huatacunapica Négueb y Transjordania pushtumanda ceramicahuan rurashca cosascunaca igualmi carca. Chai pueblocunaca na yashcapimi tucuilla tucuchi tucurca”. Hasta Bibliata criticaj John Van Seters shuti jaripashmi chai pruebacunapica crin. Chaimandami Abraham in History and Tradition libropica cashna escribirca: “Chai gentecunaca chai huatacuna tucurinallapimi maimanbash rishcanga. Pero chai gentecuna maimanbacha rishcataca na yacharinllu”.
Génesis capítulo 14pimi talvez chai yuyaimandaca parlajunga. Bibliapica nishcashnaca 1943 (a.E.C.) huatapimi Abrahanga Canaán llactaman chayarca. Chai jipallami Kedorlaomer reyca Canaán llactata tucuchishcanga. Huaquin huatacuna jipami Sodoma y Gomorra llactacunataca nali gentecunalla causanajuimanda Jehová Diosca ninahuan tucuchirca. Chaimi Jordán ladolla alpacunaca dañarirca y tarpungapapash na sirvi quidarca (Génesis 13:10-13; 19:24, 25). Y shuj llactamanda gentecunaca ñana chaipi causangapaca munarcachu.
Arqueologocunaca Bibliapa nishcacuna la verdad cashcata ricuchij shuj shuj cosascunatami tarishca. Chai tarishcacunaca Abrahanba causaimanda ashtahuan cosascunata yachachunmi ayudashca. Pero arqueologocunaca na tucuita yachaita ushanllu. Porque paicuna tarishca cosascuna imapacha cashcataca na siempre yachaita ushanllu. Y chai tarishcacunamandaca gentecunapash shuj shuj yuyaicunatami charin.
Bibliami Abrahán ciertopacha tiashcataca ricuchin
Jehová Diospa shimi Bibliapica Abrahán ciertopacha tiashcatami ricuchijun. Salmo 105:9-15pica Jehová Dios Abrahanda, Isaacta y Jacobtapash agllashcatami parlan. Paicunatami Jehová Diosca profetacunami can nirca. Abrahán huañushcamanda más de mil huatacuna jipami quimsa profetacunapash paimanda parlarca. Y Jehová Diospashmi Abrahanmanda parlashpaca ñuca amigomi can nirca (Isaías 41:8; 51:2; Jeremías 33:26; Ezequiel 33:24). Jesuspashmi Abrahanmandaca parlarca. Paica jahua cielopi causashpallatami paipa taita Jehová Dios Abrahanda imasha tratashcata ricurca. Chaimandami judiocunataca cashna nirca:
““Abrahanba huahuacuna cashpaca, Abrahán imata rurashcatallatami cangunapash ruranguichiman. Pero cangunaca ñucata huañuchingapami munanajunguichi. Abrahanga na shina rurarcachu. Ñucaca, Taita Diosta uyashpami cangunamanga ciertota nishcani. Cangunapa taita Abrahanga, ñuca shamuna punllata ricusha yashpami ninanda cushijun carca. Paica chai punllataca ricurcami y ninandami cushijurca”. Chaimi judiocunaca Jesustaca ninajurca: “¿50 huatacunatallapash na charishpatachu Abrahandaca ricushcanimi nijungui?”. Jesusca paicunataca nircami: “Ciertopachami cangunataca nini, Abrahanbash nara nacirijpillatami ñucaca ña tiarcani”” (Juan 8:39, 40, 56-58).
Jehová Diospash y Jesuspash Abrahanmanda parlashcata yachashpami, Bibliapi Abrahanmanda parlashcacuna ciertopacha cashcataca seguro caita ushapanchi (Juan 17:5, 17). Bibliapica Abrahanga shuj ali ejemplo cashcatami parlan. Shinapash Abrahandaca na yapata jatunyachinllu, ni paica shuj heroemi carcatapash na ninllu. ¿Imamandata shina nipanchi? Por ejemplo, Abrahanga chuscu reycunatami misharca. Mishashpa tigramujpica Salem llactamanda rey Melquisedecmi Abrahandaca tuparingapaj rirca. Shinapash Melquisedecca chai reycunata mishashcamandaca Abrahandaca na jatunyachircachu. Chaipa randica Jehovata jatunyachishpami paica cashna nirca: “Jahua Cielopi Taita Diosca alabai tucushca cachun. Paimi canba contracunataca canba maquipi churarca” (Génesis 14:18-20).
Ninan poderta charij Jehová Diosca ñallami Armagedón guerrapi ‘gulpi alpa entero reycunata’ mishashpa saquinga. Chai guerraca mundo enterotami afectanga (Apocalipsis 16:14, 16). Shinami Jehová Diosca paipa profeta y amigo Abrahanman rurashca promesata pactachinga. Jehová Diosca cashnami prometishcarca: “Canba huahuamandami cai alpapi tucui llactacunaca bendiciai tucunga” (Génesis 22:18). Tauca gentecunami chai bendiciongunataca ña chasquinajun. Tucuicunallatami chai bendiciongunamandaca beneficiarita ushanchi. Chaita yachangapaca cai revistapa página 18-28ta ricupangui.
[Fotocuna/mapa]
(Para ver el texto en su formato original, consulte la publicación)
Mar Grande
EL NÉGUEB
Damasco
Harán
Río Éufrates
Río Tigris
Ur
Elam
Golfo Pérsico
[Mapa]
Damasco
Dan
REFAÍM
ZUZIM
Siquem
Betel
Distrito del Jordán
Mar Salado
Hebrón
EL NÉGUEB
El camino del rey
EMIM
Gomorra
Sodoma
HOREOS
[Fotocuna]
Abrahanga Jehovata cazushpami Ur llactamanda llujshishpa rirca
Ur llactamanda huaquin cosascuna:
1. Puñal de oro y funda
2. Ur llactapa ‘estandarte‘
3. Arpa cajapi orohuan rurashca toropa uma
4. Joyacuna
5. Umapi churarina joyacunahuan rurashca adorno
[Reconocimiento]
Fotos: Cortesía del British Museum