Dizu dia Yehova Didi Diom
Manans Majim ma Buku wa Abidias, Yona, ni Mika
“CHISHIMUSHIMU cha Abidias.” (Abidias 1) Mukand wa Abidias usambishin nich mazu minam. Muprofet kalejenap chom ap chimwing piur pend amwinend, ulejen ching kusu dijin diend mu mukand wafunday mu muvu wa 607 K.C.C. Mukand wafundau kwasutin kal yitot ya mivu yaad, muprofet Yona ushimunin nich uyakin yamushikena amwinend kwambatan nich mudimu wend wa umishoner. Mivu 60 ya mudimu wa uprofet wa Mika yasadika pakach pa mivu ya mudimu wa Abidias ni wa Yona, wasambishina mu muvu wa 777 K.C.C. kushik mu 717 K.C.C. Yawonsu yishimuninay Mika piur pend amwinend yidi anch ndiy udi “mwin [ul] Moreshet” ni dizu dia Yehova dia mushikena “Pa chirung chadingau Jotam, ni Akaz, ni Ezekias ant a in Yuda.” (Mika 1:1) Kwijik kwa mashakamin ma ku makunku kudi muprofet kumekedin mu mulad wa yilikej yisadinay mulong wa kukasikeshin uruu wend.
EDOM “AKEZ KUKUSHESHANY CHIKUPU”
(Abidias 1-21)
Mulong wa Edom, Abidias ulondil anch: “Akez kukusheshany ni kukudiulany chikupu, mulong en wayijipanya ni kuyibuu anamakwend a amajuku ma Jakob.” Muprofet wading ukat kuvurik yisal ya ubaj Ya in Edom pantaliken ni an a Yakob—in Isarel. Mu muvu wa 607 K.C.C., Pasheshau Yerusalem kudi in Babilon, in Edom ‘imana kulemp’ ni inunga pamwing nau “aeny” ayandamina.—Abidias 10, 11.
Pakwez, chikumbu cha Yakob chikat kuchingel kuchirik. Uprofet wa Abidias ulejen anch: “Pakwez antu amwing akez kukwasinik pa mukandu wa Sion, chad mukandu winou ukez kwikal ndond yitumbila.”—Abidias 17.
Yakul ku Yipul Yipwilau Piur pa Bibil:
Abidias 5-8—Chilakej cha kusheshik kwa Edom mukwez kwa aij uchuku ni kwa in kwangul mabuj ma nviny chirumburikin ik? Anch aij adam mu Edom, akez kusend ching yawonsu yisotinau. Anch in kwangul mabuj ma nviny amwandamin, akez kushaku mamwing chakwel amanona. Chawiy lel pakusheshikay Edom, mapit mend akez kumakimb kudi in kushesh ul ni akez kumubuu yom yawonsu kudi ‘Antu adinga ovijadina nau [ndiy]’—in kwinung nend, in Babilon.—Yeremiy 49:9, 10.
Abidias 10—Mutapu ik ‘Wamusheshau chikupu’ Edom? Mudi mwasambelau kulejan, muchid wa Edom, wadinga nich wintakel ni antu mwin ndond kanang ya pa divu, washadika. Mwant wa Babilon Nabonide wayikela in Edom piswimp mukach mwa chitot cha mivu cha musamban K.C.C. Mu chitot cha mivu cha kanying K.C.C., mu teritwar wa Edom mwadinga in Nabat nau in Edom ading ashicha ku chikunku cha kurul cha Yudea, mutambu wa Négueb wijikena kupwa pa dijin dia Idumea. Kupwa kushesh Yerusalem kudiau in Rom mu muvu wa 70 C.C., in Edom kadandandamenap kand kwikalaku.
Malejan kudi Etu:
Abidias 3, 4. Mulong adinga mwi ngand ya yinanginang ni mikandu ya piur ni ya nkurubuk yikash yasala anch ikala pa ndond yiwamp ya kuyikangesh akankuny nau kwi njit, in Edom ading akat kwibaz kwa kwidimb ayinau mu kutong anch adi mu diking. Pakwez, chitwishikinap kwipuk dirumburish dia Yehova.
Abidias 8, 9, 15. Manangu ni usu wa muntu ukutwishap kupan diking pa “Dichuku [dia Yehova, NW].”—Yeremiy 49:7, 22.
Abidias 12-14. In Edom adi chilakej cha dibabesh kudi antu akata kusangar mulong wa mar makutwisha kuyishiken atushalapol an Nzamb. Yehova umening mar mayishikedina antu end mudi mulong ukash.
Abidias 17-20. Uprofet wa kuchirik kwa an a Yakob wasambisha kuwanyin chisu chachirikau antu ashalaku ku Yerusalem kudiokal ku Babilon mu muvu wa 537 K.C.C. Dizu dia Yehova didandamedin kwikal diakin. Tukutwish kuchingejin ni muchim wawonsu mu kushilamu kwend.
“NINIVE UKEZ KUSHESHIK”
(Yona 1:1–4:11)
Pa ndond pa kuziyil kwi mbil ya Nzamb ya kwel anch “Tumbuk, yang kud in musumb ujim wa Ninive ukayifisha nich” uruu wa dirumburish, Yona wachinina kumutambu windjing. Mu kutum “rinkind mukash pa Karung” ni mu kusadil “insh mujim,” Yehova waswimpa njil ya Yona ni wamwinkisha kapamp ka kaad mudimu wa kuya ku musumb ujim wa in Siri.—Yona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Yona wandama mu Ninive ni wasambisha kulejan patok uruu mu mutapu uswapela kutesh anch: “Pakusut machuku makum manying, Ninive ukez kusheshik!” (Yona 3:4) Pa kuman chibudikin cha mudimu wend wa kulejan Yona “wova ujim nakash.” Yehova wasadila “yifukis” mulong wa kumulej Yona dilejan dia riy.—Yona 4:1, 6.
Yakul ku Yipul Yipwilau Piur pa Bibil:
Yona 3:3—Ov, kujimb kwa Ninive kwading chakin kamu kwa “kwend machuku masatu”? Mwaning. Pasak, Ninive wading ukwet yikunku yikwau yadinga kwindum kudiosh ku Khursab kushik ku Nimroud kurul. Yikunku yawonsu yijikena kwikal ya Ninive kudiosh ndond yijim yatungau yikumbu nich kujimb chinkatang cha ma kilometre 100.
Yona 3:4—Ov, Yona wading ufanyidin kwilej rudim ra in Siri chakwel ayileja in Ninive? Yona wading wij pamwing ap rudim ra in Siri, ap watambula mu chilay ukaliweny wa kulond rudim riner. Chom chikwau chitwishikina chidi anch walejana uruu wend mu wiswimp mu Hebreu, ni mwin kumukwash kukarumun. Anch chading mwamu, mazu mend mela kulangwish impu yikash ya kusot kwijik piur pa uruu wend.
Malejan kudi Etu:
Yona 1:1-3. Kutenchik mijikit yikwau kwa kwisotil mulong wa kwipuk kwipan nakash mu kulejan Want ni kusal mudimu wa kwikadish in kwilej kudi kumekesh chibachikin chiyimp. Muntu usadina mwamu ukat kuchin kulemp nich mudimu upaninay Nzamb, wa kulejan.
Yona 1:1, 2; 3:10. Riy ra Yehova rimedinap ching pa muchid umwing ap chikit ap chisak chimwing cha antu cha pakampwil. “Kuwap kwa Mwant [Yehova] kudi mulong wa antu awonsu, ni ranaken rend ridi mu midimu yend yawonsu.”—Kuseng 145:9.
Yona 1:17; 2:10. Machuku masatu ma muten ni uchuku masalay Yona mwivumu mwa insh mujim malejana mu uprofet kufa kwa Yesu ni kusanguk kwend.—Mateu 12:39, 40; 16:21.
Yona 1:17; 2:10; 4:6. Yehova wamupandisha Yona ku karung mukash. Chakwel kumupandish ku mar, Nzamb “waminyisha [kand] yifukis yamubwika Yona urel.” In kumwifukwil Yehova a katat akutwish kumuchingejin Nzamb wau, ni rukat rend ridimukina, chakwel ayilama ni kuyipandish.—Kuseng 13:5; 40:11.
Yona 2:1, 2, 9, 10. Yehova uteshin malembil ma atushalapol end ni ukat kuta matu ku mazu mau ma kwilemb.—Kuseng 120:1; 130:1, 2.
Yona 3:8, 10. Nzamb wakin “wachirisha muchim wend” ap wakarumuna chitongijok chend, “kayilejap kadimu” mudi mwatakelay kulond anch mar makez kuyishiken. Ov, mulong wak? Mulong in Ninive “adiokal[a] ku yitil yau.” Chilik chimwing nlel unou, dirumburish dikash dia Nzamb dikutwish kulik kushiken anch mwin chitil wamekesh kukarumuk kwakin.
Yona 4:1-4. Kwikil muntu ukutwisha kumubachik Nzamb ateka mupak ku riy rend. Tufanyidin kubabal chakwel kangal twalond nayimp pantaliken nich mutapu ukatay Yehova kumekesh riy.
Yona 4:11. Nich kushimpish muchim Yehova usotil anch uruu wa Want aulejana pa mangand mawonsu mulong—mudi mwasalay mulong wa antu 120 000 adinga mu Ninive—ndiy uyovidil riy ‘antu akad kwijik kushalijan pakach pa chikas cha katatuku ni cha kamaku.’ Ov, tufanyidinap niyetu kuyovil riy antu adia mu teritwar wetu ni kwipan nich mushiku mu kulejan Want ni mu mudimu wa kwikadish in kwilej?—2 Pita 3:9.
‘MABAL MAKILAU KU MITU YAU MAKUJIMB’
(Mika 1:1–7:20)
Mika ulejen yitil ya in Isarel ni in Yuda, utakedil kulejan piur pa kusheshik kwa misumb yau yijim, ni kushilamu kwa kuchirik. Samaria ufanyidin kwikal “yibumbur.” Mulong wa chaku chau cha kwifukwil akish, In Isarel ni in Yuda afanyidin ‘kuyikil mabal ku mitu yau’ ap kuyovish usany. Kusutil ku kuyitwal mu uswik, mabal ku mitu yau majimba, mitu yau yashala “mudi ya atujil amakub”—chimekeshin anch mulad wa muleu umwing ukweting nswich jikemp pa mutu wend. Yehova washilamu anch: “Am nikez ka kukumangejany pamwing.” (Mika 1:6, 16; 2:12) Mulong wa antakel ayimp ni aprofet a makasu, Yerusalem ni ndiy “ukez kashal yibumbur.” Pakwez Yehova ukez ‘kukumangej [antu end] pamwing.’ Mu “Betlehem, ngand ya Yuda” mukez kubudik “mwin kutakel wa in Isarel.”—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Ov, Yehova waburena kutentam kudiau in Isarel? Ov, yijil yend yidi yikash? Bwat. Yawonsu yitinay Yehova kudiau in kumwifukwil end yidi anch afanyidin ‘kusal yom yitentamina, ni kumekesh rukat rudimukina, ni kushakam ni Nzamb [wau] nich kwitudish’. (Mika 6:8) Ap anch antu a pa chisu cha Mika, ikala ayimp nakash mu chilik cha kwel anch “apandakana kuwap, komb adi kwau in makasu akad usey mudi yinfananfan ya miy,” yading kuyovish kuswan ni mar antu awonsu adinga ni kuyishejil piswimp. Pakwez muprofet ulondin anch: “A! [Yehova] kwikil mukish udia mudi ey.” Nzamb ukez kuyovil kand riy antu end ni “kuyidjibul mu difut dikurikina dia karung” yitil yau—Mika 7:4, 18, 19.
Yakul ku Yipul Yipwilau Piur pa Bibil:
Mika 2:12—Ov, uprofet wa ‘kuyikumangej in Isarel ashalaku’ wa wanyina chisu ik? Uprofet winou wa wanyina kapamp ka kusambish mu muvu wa 537 K.C.C. pachirikau in Yuda ashalaku mu ul wau kudiokal mu uswik mu Babilon. Pa chirung chetu, uprofet winou wa wanyina kudiau “in Isarel a Nzamb.” (Galatia 6:16) Mulong muvu wa 1919, in Kristu azizidilau many ayikumangeja pamwing “mudi amikoku achirikina mu diyind.” Pezau kwinung “chisak chipandikena kujimb” ap “amikoku akwau,” kudi awiy pakampwil kudiosh muvu wa 1935, ikala ‘amakundj akweta mushiku.’ (Kuburik 7:9; Yohan 10:16) Akat kupan ukwash nich mushiku ku difukwil diakin.
Mika 4:1-4—“Mu machuku makeza kez,” mutapu ik ukezay Yehova “kukatul milong ya antu a michid yawonsu, yawiy kamu michid ya usu yidia piswimp ni yidia kulemp”? Mazu “antu a michid yawonsu” ni “michid ya usu” misambidinap yisak ya muchid ap yirund ya chipolitik. Pakwez, mazu minam misambidin antu adiokila mu michid yawonsu ni kwikal in kumwifukwil Yehova. Yehova ukatwil milong ya antu inay ni kwonan yom yitadila urund wau nend Nzamb.
Malejan kudi Etu:
Mika 1:6, 9; 3:12; 5:2. Samariy amushesha kudi in Siri mu muvu wa 740 K.C.C.—pa chirung cha Mika. (2 Ant 17:5, 6) In Siri eza kand ku Yerusalem pa chirung cha kuyikel kwa Ezekias. (2 Ant 18:13) Yerusalem amushesha kudiau in Babilon mu 607 K.C.C. (2 Jinsangu 36:19) Mudi mwabwakau, Mesia wavadikina mu “Betlehem [Eferata] mwi ngand ya Yudeya.” (Mateu 2:3-6) Uprofet wa Yehova ukutwishap kukangany dichuku ap dimwing.
Mika 2:1, 2. Chikwikal cha ubaj mudi ik kudi etu anch twalond anch tumusadidin Nzamb pakwez tukimbin bil mapit pa ndond pa kusambel bil “kusurib want wend ni kutentam kwend.”—Mateu 6:33; 1 Timote 6:9, 10.
Mika 3:1-3, 5. Yehova uchingejin anch antu akweta yisend pakach pa antu end asala yom yitentamina.
Mika 3:4. Anch tusotil anch Yehova atesha malembil metu, tufanyidinap kusal chitil ap kwikal nich mashakamin maad (mwend mu wat mwend kwimpat).
Mika 3:8. Mu mudimu wetu wa kulejan rusangu ruwamp, mudia kand uruu wa dirumburish, ukutwish kuwanyin ching kusu anch atukasikesh kudi spiritu utumbila wa Yehova.
Mika 5:5. Uprofet winou wa Mesia utukasikeshin anch pakatau kuyirishish antu a Nzamb kudi akankuny nau, ‘atufung sambwad [ufanikeshina chiwanyidina]’ ni ‘Ayilol chinan’—ayifuvu avud—ayitekin mulong wa kuyitakel antu a Yehova.
Mika 5:7, 8. Kudi antu avud, in Kristu azizidilau many nlel adi “mudi maum mawamp matuminay Yehova”—Chiyukish cha Nzamb. Chidi mwamu mulong ndiy uyisadidil azizidilau many chakwel alejana uruu wa Want. “Amikoku akwau” ayikwashin antu kwikal arund nend Nzamb pakatau kuyikwash azizidilau many mu mudimu wa kulejan. (Yohan 10:16) Chidi chisend chijim mud ik cha kwipan mu mudimu winou, uletina dikasikesh diakin kudi antu akwau!
Mika 6:3, 4. Tufanyidin kumwimburij Nzamb ni kwikal antu awamp ni in riy ap anch tudi pamwing ni antu alikina kwitiyij ap aziyina mu spiritu.
Mika 7:7. Piturishina nich milong kwinsudiel kwa ditenchik dined diyimp dia yom, tufanyidinap kushadish ruchingej ap kuziy. Pakwez, mudi Mika, tufanyidin ‘kumuchingejin Nzamb.’
Mika 7:18, 19. Patulikishidinay Yehova yitil yetu, tufanyidin kwikal nich rusot ra kuyilikishin antu aturumbukidina.
Dandadamen ‘kwendil mu Dijin dia Yehova’
Antu amupompatina Nzamb ni antu end ‘akez kuyishesh chikupu.’ (Abidias 10) Pakwez, Yehova kakezap kujiman anch twatesh chiyul chend ni ‘kudiokal ku yitil.’ (Yona 3:10) “Mu machuku makeza kez,” mu “machuku [minam] ma kwinsudiel,” difukwil diakin akat kuditumbish piur pa marelijon mawonsu ma makasu ni antu in kuziyil ayil kwinikwa. (Mika 4:1; 2 Timote 3:1) Kwatany amboku mupak wa “[kumuziyil] ni kumwifukwil [ Yehova] Nzamb wetu chikupu ni chikupu.”—Mika 4:5.
Buku wa Abidias, wa Yona, ni wa Mika utulejin malejan ma usey mudi ik! Ap anch amafunda mabuku minam pasutin kal mivu 2500, uruu wau ukwet “mwom,” ni nlel unou.—Hebreu 4:12.
[Chipich chidia pa paj wa 9]
Abidias watakela kulejan anch: ‘[Edom] akez kumushesh chikupu’
[Chipich chidia pa paj wa 11]
Mika ‘wamekesha mwikadil wa kumuchingel Yehova,’ niyey ukutwish kusal mwamu