MUTU WA MULONG WA PA CHIBUR | OV, SIYANS WAMUSWINKEN KAL BIBIL?
Mutapu Ukwetay Siyans Usey mu Mwom Wey
Ndinguril umwing ulondin anch, siyans “kudi kwilej piur pa chitangil ni mutapu usadina yom yatangau, mu kuyiman, kwiyijik, ni kwijik kujimb kwau.” Chikasiken kusal yom yiney yawonsu, mudimu winou kuziyishening. In siyans akat kusal usu nakash mulong wa kwijik yom, ni pakwijik yom yiney akat kusal mbing, angond, ap kand mivu yivud. Yisu yimwing mudimu wau ukat kuyishikij ap kamu ku rufu, pakwez mu yom yivud usu wau uletining ukwash kudi an a antu. Tushinshikinany bil amboku yilakej yikemp.
Sosiete umwing wa mwi Mputu wasalang yom ya plastik yikash yikata kutat mem mulong wa kuyikwash antu chakwel iyepa mayej madiokiling ku mem ma kuna. Yom yatenchikau yiney ayisala chisu chasadika mar ma chitangil, mudi kuzal kwa divu mwi ngand ya Haiti mu muvu wa 2010.
Kudiokal mwiur, akat kusadin Internet ukweta ma satellites utazukinau système de repérage universel (GPS). Rutong ramusadinau rading mulong wa kuyikwash amasalay, GPS ukat kand kuyikwash kand in kwendish ma moto, in kwendish ma avion, in kwendish maat majim (bateau) ni ayibind ni in kwendangan mu masuku mulong wa kuyikwash mutapu wa kwend. Tuyijikitishin nakash in siyans mulong wa chom chinech, GPS ukat kuswapej kwijik kuuyila.
Ov, ukat kusadin telefon, ordinater, ap Internet? Umen anch ukash wey wa mujimbu wawapin mulong wa kuya kurutu kwa milong ya chimwing? Ukat kusal ma weny ni avion? Anch chidi mwamu, ukat kutaninamu mu yom yasalau in siyans mulong wa kuyikwash antu. Siyans ukwet usey nakash mu mwom wey mu yom kushalijan.
YOM YIKANGENYAY SIYANS KUWANYISH
In siyans akat kusal usu wau wawonsu chakwel ijika yom yawonsu yidia kusudiedila mangand. In kwilej yom ya mu rinzwizu asadin usu nakash mulong wa kwijik mutapu usadiningay atome, pakwez in kwilej yom yidia mwiur asadin kal mivu yivud mulond wa kukimb kwijik nsambishil ya mangand. Mutapu uyilau kurutu ni kukimbijol yom yakad kumeken ni yimekena, in siyans amwing atongining anch, ang Nzamb wa mu Bibil udingaku chakin, ing afanyina kumutan.
In siyans ijikena nakash ni in manangu akwau alonda kand yom yikwau. Imedin pa yom yalondau kudi mwin kufund umwing, Amir D. Aczel walonda “nayimp piur pa kwikalaku kwa Nzamb.” Chilakej, mwin kwilej yom ya mu rinzwizu wijikena nakash walonda anch “kuburen kwa uman umekeshina anch Nzamb udiaku kumekeshin chom cha usey pa mangand chiletishina ntaad piur pa kwikalaku kwend.” Akwau akat kulond piur pa midimu ya Nzamb wa mu Bibil anch yidi ya “maji” ap ya “mayikiyik.”a
Pakwez, tufanyidin kwiyipul: Ov, siyans utwishin kamu kurumburil nawamp piur pa yom yivud yidia mu mangand? Bwat. Siyans wayil kal kurutu nakash, pakwez in siyans avud ij anch kudi yom yivud yakad awiy kwijik ni pamwingap kakuyijikap kwau. Steven Weinberg mwin kwilej mulong ya mu rinzwizu ni watambula masamun ma Nobel walonda anch “Tukutwishap kamu kwijik yom mu mutapu ukurukina.” Martin Rees, mulej mujim mwin kwilej Atutumbu wa mu Grande-Bretagne wafunda anch: “Kudi yom yivud yikukanganyau antu kwijik.” Uyakin udi anch yom yivud yatangau, mudi tu maselil tukemp tudia mu yitang, yidandamedin pakad kuyijik kudi in siyans. Tal yilakej yilondwilaku ey:
In kwilej piur pa mujimbu wa muntu kateshinap nawamp mutapu ukata ma selil kuvulijan. Mutapu ukata ma selil kusal, mutapu umakata kuval ma proteyin, ni mutapu umakata kuvulijan uyikasikedin in siyans kulet yakul ku yipul mudi yiney.
Usu ukata kutulam saa yawonsu. Pakwez chidi chom chiyishimwokishina in kwilej yom ya mu rinzwizu. Kijap kwau nawamp mutapu usadining usu winou mulong wa kutupwitin pa divu ni mutapu umulaminau ngond pa ndond yend kuns kwa divu kudi usu winou.
In kwilej milong ya mangand alondin anch yom piswimp ni 95 ya pa chitot yatangau yidi yakad kumekanang ku mes ni kakutwishap kuyiman ku mikroskop. Akat kwauril yom yiney mu tupamp twad, yom yijal ni usu ujal. Usu wa yom yiney kawijap kwau.
Kudi kand yom yikwau yakad kwijikan yiyirumbangeshina in siyans. Ov, mulong wak chidi cha usey? Mwin kufund yom ya siyans wijikena walonda anch: “Yom twija yidi yikemp kusutamu yitwakad kwijik. Ku mutambu wam, kulondwish siyans, mwom ushimwokishen nakash ni yidi yom ya kwitongin.”
Chawiy lel, ap anch utongin anch siyans ukutwish kumuswinkan Bibil ni kufundish yom ya Nzamb, shinshikin bil pa yom yiney: Anch in siyans ajim ni yom yikweta usu akangeny kwijik mutapu watangau mangand, ov, umenap anch chidi cha manangu kulik kwitiy makasu mau makangenya kuwanyish yitongijok yau? Pa chinech, kwinsudiel kwa mutu wa mulong winou ulondina rusangu ni kuya kurutu kwa malejan ma atutumbu, Encyclopedia Britannica ulondin anch: “Kupwa kwa mivu 4 000 ya kwilej atutumbu, yitang yikasiken kusutamu yilejau in Babilon.”
Atuman a Yehova akat kulimish muntu mwawonsu ukwatina mupak pa mulong winou. Tulondwil umutakel wa Bibil ulondina anch: “Mekeshany muchim wa kwitudish kudi antu awonsu.” (Filip 4:5) Chawiy lel, tukwitin chakwel ushinshikina mutapu wovijadinay siyans ni Bibil.
a Antu amwing akat kulik kwitiy Bibil mulong malejan ma marelijon ma katat ni pakuru, mitiyijina anch divu didi mukach mwa yitang yatangay Nzamb mu machuku musamban ma asaa 24.—Tal mushet ulondina anch “Bibil ni Ukashinsh wa Siyans.”