Chitongijok Chandamidin Uyuda, Kristendom, ni Uislam

“Relijon udi kand njil ya kuchakwishil antu nich chitongijok chakwel anch dichuku dimwing afanyidin kufa, ap kusutil kushilimu kwa mwom upandikena kuwap kwinyim kwa nzay, kuvadiok, ap yawonsu yaad.”—GERHARD HERM, NFUND MWIN ALLEMAGNE.

MU KUSHILIMU kwa mwom kwinyim kwa rufu, piswimp marelijon mawonsu mashindamedin chitiyij chakwel anch muntu ukwet mupim wakad kufang ni piur pa weny wa rufu mwi ngand yikwau ap kukarumukin ku mwom ukwau mu chitang kampand. Mud kamu mutwamananga mu mwimbu watakelang, chitiyij mu ukad-kufang wa muntu chidi kamu chikunku cha dishin mu marelijon ma Kwingangel kudiosh kamu kwisambishil yam. Pakwez chidi nchik piur pa Uyuda, Kristendom, ni Uislam? Difundish dined dikala nchik dishin ku maritiy minam?

Uyuda Wabwikat Yitongijok ya Ugrek

² Mij ya Uyuda yidiokil kamu palemp piswimp mivu 4 000 kudiosh padi Aburaham. Mifund yitumbila ya Uhebreu asambisha kuyifund mu mivu chitot ya 16 K.C.C., ni ayipwisha pa muten wasambishau Socrate ni Platon chitongijok cha mupim wakad kufang. Ov Mifund yiney yafundisha ukad-kufang wa mupim?

³ Buku Encyclopaedia Judaica wakwil anch: “Ching kamu pa miten yalondula kwinyim kwa kufund Baibel, chitiyij cha mupim wakad kufang cheza kushishaman . . . ni chikala dimwing dia manguj ma yitiyij ya Uyuda ni Ukristu.” Buku ulondil kand anch: “Mu yisu ya chibaibel, muntu amumananga mud kamu wakabuj. Chad mupim kawaurilap salal ni mujimbu.” Ayuda a pasak itiyinanga mu disanguk dia afu, ni chinech “chiwapidil kuchauril ni chitiyij mu . . . ukad-kufang wa mupim,” mud kamu mulondilay buku winou.

⁴ Chawiy lel, difundish dined dikala nchik “dimwing dia manguj” ma Uyuda? Chishimu chakwil. Mu muvu 332 K.C.C., Alexandre le Grand wakwata chikunku chijim cha Ngangel wa Pakach mu machuku kusu makemp. Pashikay mu Yerusalem, Ayuda amwaka nawamp nakash. Kulondulijan ni ngang-a-yishimu Muyuda wa mu mivu chitot ya kusambish, Joseph Flavius, amutangina ap uprofet wa buku wa Daniel, wafundau mivu 200 ni kusut kurutu, uprofet umekeshina patok kuwin kwa Alexandre mu mudimu wa “mwant wa in Grek.” (Daniel 8:​5-8, 21) Answan a Alexandre adandamedina jintong jend ja kutanduril ampwed wa Grek, kusankeshang mitambu yawonsu ya ampwed nich rudim ra Agrek, yinshakuru, ni filozofi wau. Dibombakan dia yinshakuru yaad​—Ugrek ni Uyuda​—diadingap ditwishikina kwiyep bwat.

⁵ Pakuru mu mivu chitot ya chisatu K.C.C., asambisha dikarumun dia kusambish dia Mifund ya Uhebreu mu rudim ra Ugrek, ripidilau anch Septante. Kusutin mukand winou akamichid avud ashikena kuyilimish ni kwiyijidish ni relijon wa Ayuda, amwing ashikena ap kukarumuk. Ku mutambu ukwau, Ayuda asambisha kwiyijidish nich chitongijok cha Ugrek, ni amwing ashikena ap kwikal afilozof, chom chadinga cheny kud awiy. Filo mwin Alexandrie, wa mu mivu chitot ya kusambish C.C., ndiy wadinga filozof mud mwinou Muyuda.

⁶ Filo wamulimisha Platon ni wasala usu wa kurumburil Uyuda mu mazu ma filozofi wa Agrek. “Pa kubomb pamwing filozofi wa Platon ni chishankuru cha Baibel,” mud kamu mulondilay buku Heaven​—A History, “Filo warijekina in Kristu in kutong njil [mud kand Ayuda] akulondula.” Ni yik yitiyinangay piur pa mupim? Buku udandamedin anch: “Kudiay ndiy, rufu richirishining mupim kwisambishil yau, ngikadil wa kurutu kwa kuvadik. Mulong mupim udi wa mangand ma muspiritu, mwom mu mujimbu wikadiling wamwamu pakwez wiswimp, chisu chivud wa runeng.” Pakach pa in kutong akwau Ayuda itiyinanga ukad-kufang wa mupim mud Isaac Israeli, Muyuda mwin kwilej fizik, wijikana nawamp pa mivu chitot ya 10 ni Moses Mendelssohn, filozof Muyuda uvarikena mu Allemagne wa pa mivu chitot ya 18.

⁷ Buku wikala kand ni usu piur pa chitongijok ni mwom wa Ayuda udi Talmud​—diswipishish difundilau dia chitazukinau anch chijil cha ku kan, nich yirumburil ni malejan ma chijil chinech, chafundau kud arabi kudiosh mu mivu chitot ya chaad C.C. kushik ku Moyen Âge. Buku Encyclopaedia Judaica, ulondil anch “Arabi a Talmud, itiyinanga kwikaliku kwa mupim kwinyim kwa rufu.” Buku wa Talmud ulondidil ap ya afu isambining nau aom. “Chikutwish kwikal kudiok ku dipwichik dia Uplaton,” mulondilay buku Encyclopædia of Religion and Ethics, “[arabi] itiyinanga kwikaliku kwa mipim kurutu kwa kuvadik.”

⁸ Kupwa mukand wa yilayilay wa Uyuda, Cabala, uyil kand palemp mud kusot kufundish ditunduril. Piur pa chitiyij chinech The New Standard Jewish Encyclopedia ulondil anch: “Chimeken anch chitongijok chinech chasambishina mu Inde. . . . Mu Kabbalah chabudikina bil mu buku Bahir, kupwa kudiok ku buku wa Zohar ni kuyang kurutu, chadinga chitiyikina kud avud mu yilayilay, chikala ni ndond yijim mu mikand ni chitiyij cha in Hasidi [chisak cha Ayuda alika usu wa Agrek].” Mu Isarel nlel, ditunduril didi ditiyidinau kwawonsu mud difundish dia Uyuda.

⁹ Chawiy lel, chitongijok cha mupim wakad kufang chandama mu Uyuda kusutin usu wa filozofi wa a Agrek, ni chitongijok chinech chidi chitiyikina nlel ku mitambu yau yivud. Chom ik tukutwisha kulond piur pa kwandam kwa difundish dined mu Kristendom?

Kristendom Wabwikat Yitongijok ya Platon

¹⁰ Ukristu wa kashinsh wasambisha ni Kristu Yesu. Piur pa Yesu, Miguel de Unamuno, ngang-a-mikand mwin Espany wijikena wa mu mivu chitot ya 20, wafunda anch: “Witiyinanga kamu mu disanguk dia mujimbu, kulondulijan ni chaku cha Uyuda, kangal mu mupim wakad kufang, mud mudia chaku cha Ugrek cha Platon. . . . Mauman minam akutwish kumatan mu buku ap wisu wa yirumburil ya kashinsh.” Wasulisha anch: “Ukad-kufang wa mupim . . . ridi ritiyij ra chifilozof ra chipagan.”

¹¹ Chisu ik ni mutapu ik “ritiyij ra chifilozof ra chipagan” riner randamina Ukristu? Buku New Encyclopædia Britannica ulondil anch: “Kudiosh kamu pakach pa mivu chitot ya 2 C.C., in Kristu adinga afumbidilau mu filozofi wa Ugrek asambisha kuswirin kumekesh ritiy rau kulondulijan ni mazu ma filozofi wa Ugrek, mulong wa kwisangarish kwau chimanangu ni mulong wa kukarumun apagan in kwilej. Filozofi wayifanyina kamu awiy nawamp wadinga wa Platon.”

¹² Afilozof aad mud inay a pasak adinga ni usu ujim piur pa mafundish ma Kristendom. Umwing wau wadinga Origen mwin Alexandrie (185-​254 C.C.), ni mukwau, Augustin mwin Hippo (354-​430 C.C.). Piur pau, buku New Catholic Encyclopedia ulondil anch: “Ching kusu nend Origen Mwingangel ni Mwinsant Augustin Kurand ndiy wakasikeshina mupim mud chom cha muspiritu ni kusambish chitongijok cha chifilozof piur pa mupim.” Pisu pashindameshinau Origen nend Augustin yitongijok yau piur pa mupim?

¹³ Origen wadinga nsand a shikol wa Clement mwin Alexandrie, wadinga “wa kusambish wa Atatuku asondama wakad ntad chinshakuru cha Agrek cha mupim,” mud mulondila buku New Catholic Encyclopedia. Yitongijok ya Platon piur pa mupim yafanyidina kamu kumukak Origen nakash. Mu buku The Harvard Theological Review, ngang-a-relijon Werner Jaeger walonda anch: “[Origen] wapachika nakash mu difundish dia Ukristu mafundish piur pa mupim, mafundish masondamay kwa Platon.”

¹⁴ Marelijon mamwing ma Kristendom mamening Augustin mud mwin kutong (manangu) mujim wa pasak sak. Kurutu kwa kukarumukin mu “Ukristu” padingay ni mivu 33, Augustin wasangeranga nakash filozofi ni wikala mulej wa mutapu usu wa mafundish ma Platon.a Kwinyim kwa kukarumuk kwend, washadila mu manangu nich mulad usu wa malejan ma Chiplaton. Buku The New Encyclopædia Britannica ulondil anch: “Yitongijok yend yadinga ndond yifukina yezinay kurumbangen nakash relijon wa Testament Musu, nakash kamu nich chinshakuru cha Platon cha filozofi wa Ugrek.” Buku The New Catholic Encyclopedia witiyin anch “difundish [dia mupim] dia Augustin, diezina kwikal dia dishin Kurand kushik kwisudiel kwa mivu chitot ya 12, diasondama yivud ku mutapu usu wa mafundish ma Platon.”

¹⁵ Mu mivu chitot ya 13, mafundish ma Aristot mapalangenanga Mwimputu mwawonsu, nakash nakash mulong wa yafundangau mu rudim ra Latin angang-a-mikand Abalej arumbunina chikurukina yafunday Aristot. Ngang-a-mikand mwin Katolik upidilau anch Thomas Aquinas wapwichika nakash nich chitongijok cha Aristot. Mulong wa yafunday Aquinas, yitongijok ya Aristot yayikela nich usu ujim mafundish ma maegliz kupandakan chasalay Platon. Pakwez, kurumbul kwinoku, kwasinap mafundish piur pa mupim wakad kufang.

¹⁶ Aristot wafundisha anch mupim wadinga wakad kutwish kwaurik ni mujimbu ni kiukatap kudandamen kwiyikadil kwinyim kwa rufu, anch kudaku chom cha chikupu mu muntu, chadinga chakad kumekan ku mes, chom chimwing cha spiritu. Mutapu winou wa kuman mupim wadingap wambatena ni chitiyij cha egliz chakwel anch muntu ukwet mupim ukata kupand ku rufu. Chad lel, Aquinas wakarumuna chitongijok cha Aristot piur pa mupim, kulondang anch ukad-kufang wa mupim akutwish kuurumburil nich diyingish. Chitiyij cha egliz mu mupim wakad kufang chashala chad lel chakad kukarumuk.

¹⁷ Mu mivu chitot ya 14 ni ya 15, chikunku cha kusambish cha Kulank kwa manangu (Renaissance), kusanger Platon kwavuvurik kand. Dijuku ditumbila dia Medici mu Italie diashikena mu kutek ap shikol yijim mu Florence chakwel kukasikesh dilejan dia filozofi wa Platon. Mu mivu chitot ya 16 ni ya 17 katumb ka Aristot kakepa. Ni Dikarumun (Réforme) dia mu mivu chitot ya 16 kiyakarumunap mafundish piur pa mupim. Ap anch kwabudikina In Kukarumun in Mishon, ni mafundish ma purgatoria, itiya chitongijok cha dirumburish dia chikupu ap kutambul masamun kwa chikupu.

¹⁸ Mafundish ma mupim wakad kufang makudidil chad lel mu marelijon mavud ma Kristendom. Kushinshikinang chinech, ngang-a-mikand umwing mwin Amerik wafunda anch: “Ku mitambu ya kol kwetu, relijon urumburikin kud antu avud ukad-kufang, ni pikil chom chikwau. Nzamb ndiy sakatang wa ukad-kufang.”

Ukad-Kufang ni Uislam

¹⁹ Uislam wasambisha pakumutazuk Muhamed kwikal profet padingay ni mivu 40. Chidi chitiyikina kud amizilima avud anch yiburik yamushikena ndiy mu yirungu mud mivu ya 20 ni 23, kudiosh mu 610 C.C. kushik ni ku rufu rend mu 632 C.C. Yiburik yiney ayifundin mu Koran, buku utumbila wa Amizilima. Pa muten wasambisha Uislam, Uyuda ni Kristendom yadinga yandamidinau nich chitongijok cha mupim cha Chiplaton.

²⁰ Amizilima itiyidin anch ritiy rau didi dipwishil dia yiburik yayinkishau Ahebreu ashinshamena ni in Kristu a pasak. Koran ujimbwil mwaad yau Mifund ya Uhebreu ni ya Ugrek. Pakwez piur pa mafundish ma mupim wakad kufang, Koran ushalijadin ni mifund yiney. Koran ufundishin anch muntu ukwet mupim ukata kudandamen kwikaliku kwinyim kwa rufu. Ulondidil kand ya disanguk dia afu, dichuku dia dirumburish, ni dishiken dia nsudel dia mupim​—⁠mud kand mwom mu chir cha paradis wa mwiur ap chibau mu karung ka misiny.

²¹ Amizilima akasikeshidin anch mupim wa muntu ufila ukat kuyang mu Barzakh, ap “Diyauril,” “ndond ap ngikadil mukezau kwikal antu kwinyim kwa rufu ni kurutu kwa dirumburish.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, mazu ma kwishin kwa paj) Mupim uding mwom, mwinimwa ukat kumanang yipidilau anch “Chibau cha mwi Nzay” anch muntu wading muyimp ap mwin musangar anch wading ushinshamena. Pakwez ashinshamena afanyidin kand kuman mar kampand mulong wa yitil yau yikemp yasalau pachidiau ni mwom. Pa dichuku dia dirumburish, muntu ni muntu ukushiken dishiken diend, dikata kupwish ngikadil winou wa pakach.

²² Chitongijok cha mupim wakad kufang mu Uyuda ni mu Kristendom chamekana mulong wa chisil cha usu wa Chiplaton, pakwez chitongijok chinech achikakina mu Uislam kudiosh kamu kwisambishil yay. Chirumburikinap anch angang-a-mikand Abalej kapakishinap kubomb mafundish ma Uislam ni ma filozofi wa Ugrek. Mangand ma Abalej mapwichika kamu nakash nich mudimu wa Aristot. Mud mwalondau angang-a-mikand Abalej, mud Avicenna nend Averroës achikulisha ni kuchishindameshin chitongijok cha Aristot. Pakwez mu usu wau wa kwambatanish chitongijok cha Ugrek ni mafundish piur pa mupim ma Uislam, akulisha yitongijok kushalijan. Chilikej, Avicenna walonda anch mupim wa muntu ni muntu udi wakad kufang. Averroës, ndiy watadikisha chitongijok chinech. Yikalap nchik yitongijok yiney, mupim wakad kufang ushadil chitiyij cha Amizilima.

²³ Chidi patok anch, Uyuda, Kristendom, ni Uislam awonsu afundishin mafundish ma mupim wakad kufang.

[Footnotes]

[Questions]

1. Pisu pashindameshidilau marelijon mavud kushilimu kwa mwom kwinyim kwa rufu?

2, 3. Kulondulijan ni buku Encyclopaedia Judaica, ov Mifund ya Uhebreu Yitumbila yafundisha ukad-kufang wa mupim?

4-6. Difundish dia mupim wakad kufang diashikena nchik kwikal “dimwing dia pa manguj ma dikonk” ma Uyuda?

7, 8. (a) Mutapu ik urumburilay Talmud mupim? (b) Yik yilondila mukand wa yilayilay wa nsudel wa Uyuda piur pa mupim?

9. Pisu pimanyidina yikunku yivud ya Uyuda nlel piur pa mupim wakad kufang?

10. Yik yashikenay kulond ngang-a-mikand mwin Espany piur pa chitiyij cha Yesu pantaliken ni mupim wakad kufang?

11. Chisu ik chasambisha filizofi wa Agrek kwandam mu Ukristu?

12-14. Mudimu ik wasalau Origen nend Augustin mu kurumbangesh filozofi wa Platon ni Ukristu?

15, 16. Ov katumb ka mafundish ma Aristot mu mivu chitot ya 13 kakarumuna chishin cha mafundish ma maegliz piur pa mupim wakad kufang?

17, 18. (a) Ov Dikarumun dia mu mivu chitot 16 diakarumuna mafundish piur pa mupim? (b) Pisu pimanyidina marelijon mavud ma Kristendom piur pa mupim wakad kufang?

19. Chisu ik chasambisha Uislam, ni nnany wausambisha?

20, 21. Chom ik chitiyijinau Amizilima piur pa mwom kwinyim kwa rufu?

22. Yitongijok ik kushalijan piur pa dishiken dia mupim yalejanau afilozof Abalej amwing?

23. Kwisu kwadiosha Uyuda, Kristendom, ni Uislam chishin piur pa mupim wakad kufang?

[Caption on page 14]

Kurish kwa Alexandre le Grand kwashikija ku dibombakan dia yinshakuru ya Ugrek ni ya Uyuda

[Caption on page 15]

Origen, piur, nend Augustin apakisha kusang filozofi wa Platon ni Ukristu

[Caption on page 16]

Avicenna, piur, walonda anch mupim wa muntu uding wakad kufang. Averroës watadikisha chitongijok chinech