Dizu dia Yehova Didi Diom
Manans Majim ma Buku wa Ezra
BUKU wa Bibil wa Ezra usambishidin papwidila buku wa Kaad wa Jinsangu. Mwin kufund wa buku winou, Ezra mwin kupesh, usambishin rusangu nich mbil yaletau kud Mwant Sirus wa in Peris yiyitwishishina atushal in Yuda atwalau mu uyong mu Babilon kuchirik mwi ngand yau. Rusangu ripwil nich yiyul yakwatay Ezra mulong wa kuyitokish antu ijondisha ayinau ni in ngand. Chishinshikidinay yom yawonsu, buku wisambidin chirung cha mivu 70—kudiokal mu muvu wa 537 djat ku muvu wa 468 K.C.C.
Mu kufund kwa buku winou, Ezra wadinga nich rutong rijikena: kumekesh mutapu wawanyishay Yehova rusot Rend chakwel kuyikul Antwend mu uyong mu Babilon ni kuchirish difukwil diakin mu Yerusalem. Chawiy, Ezra wasina ching kusu pa yishiken yikwatina ku rusot riner. Buku wa Ezra ulejen rusangu ra kutunguril kwa tempel ni mutapu wachirishau kand difukwil dia Yehova kwikalap nchik rupompat ni kuburen kuwanyin kwa antu a Nzamb. Rusangu ridi ra usey ujim nakash kud etu mulong niyetu tushich mu chisu cha kuchirishiu. Antu avud ezin ku “mukandu wa . . . [Yehova],” ni ngand yawonsu ya kabuj yidi piswimp ni “[kwizul] nich ronganyin ra uyaj wa [Yehova].”—Isay 2:2, 3; Abakuk 2:14.
TEMPEL AMUTUNGURIL KAL
(Ezra 1:1–6:22)
Ku kwitiyij kwi mbil ya kukwolik ya Sirus, piswimp in Yuda 50 000 aya mu uyong achirika ku Yerusalem mwishin mwa umutakel wa Nyikel Zorobabel, ap anch Sheshbazzar. In achirika ateka kapamp kamwing chintamb pa ndond yach ni asambisha kupesh yakupesh kud Yehova.
Muvu walondulap in Isarel ateka mufulandal wa chikumbu cha Yehova. Akankuny adandamena kukangesh mudimu wa kutunguril ni atwisha kutambul mbil ya mwant ya kwimik mudimu. Muprofet Agay ni Zakariy ayikasikesha antu chakwel achirikina kutung tempel chikalap nchik chijidik cha kutung. Wom wa kupompat mbil yakadau kutwish kukarumun ya in Peris yaletay Sirus wayikangesha akankuny nau kuyipompat. Kukimbijol kwa want kwayishikija ku kujingunin mbil ya “dizu [dia Sirus] mulong wa Chikumbu cha [Yehova].” (Ezra 6:3) Mudimu waya kurutu nawamp ni wapwa.
Yakul ku Yipul Yipwilau Piur pa Mifund:
1:3-6—Ov, in Isarel alika kuchirik mwi ngand yau adinga aziyil mu ritiy? Amwing kachirikap ku Yerusalem mulong adinga in kusot mapit ap aburena kusanger difukwil diakin, pakwez kimwawiyap chadinga kud muntu umwing ni umwing. Cha kusambish, weny wa kuya ku Yerusalem wa makilometre 1600 wadinga wa angond anying ap atan. Chikwau kand, kuya mwi ngand yashala mankuru mu mivu 70 ni kusal mudimu wa kutunguril kwadinga kwitin usu wa mujimbu ukash. Chawiy lel, ngikadil yiyimp, chilakej mud kusarok kwa mujimbu, upal, ni yisend ya dijuku, chakin kamu yayikangesha antu amwing kuchirik.
2:43—Anany adinga Anetinim? Inay adinga antu akad kwikal in Isarel asala mud aswik anch atushapol a ku tempel. Mukach mwau mwadinga an a in Gabayon a pa chirung cha Joshua ni akwau “atekay Mwant David ni amakurump kuyisadil In Levi.”—Ezra 8:20.
2:55—Anany adinga an a atushalapol a Salomon? Inay adinga antu akad kwikal in Isarel inkishau yisend ya pakampwil mu mujikit wa Yehova. Atwisha kusadil mud in kufund ap kufundiril ku tempel ap mu mwaz kanang wa umutakel.
2:61-63—Ov, antu achirika adinga nich Urim ni Tumim, yadinga ni kusadil paswiridinau anch Yehova ayakula? Mazu ma kusotin kwimekesh kwikal an a in kupesh akanganya kulejan dijuku diau ela kutwish kulet uyakin wa yalondau kusutil ku kusadil Urim ni Tumim. Ezra wisambina yom yiney mud mutapu umwing wa kusadil. Mifund yikwet rusangu ra kusadil kwa Urim ni Tumim pa chisu chinicha ap chisu chalondulaku. Kwambatan nich chinshakuru cha in Yuda Urim ni Tumim yashadika pasheshau tempel mu muvu wa 607 K.C.C.
3:12—Ov, mulong wak wadilau “amakurump a majuku ading amana kal Chikumbu cha [Yehova] cha kusambish”? Amakurump inay avurika uyaj wadinga nich tempel watungay Salomon. Mudimu wa kutek mufulandal wa tempel musu wadia uyichingedina wadinga “mudi chom chamwamu” mu kwisikesh. (Agay 2:2, 3) Ov, usu wau wela kutwish kuchirish uyaj wadinga nich tempel wa kusambish? Awiy ova ushon nakash, chawiy chadilau.
3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Mivu yinch yasuta chad atunguril tempel? Mufulandal wa tempel auteka mu muvu wa 536 K.C.C.—“Mu muvu wa kaad kudiokal kwashikau.” Mudimu wa kutunguril wimana pa machuku ma Mwant Aristarises, mu muvu wa 522 K.C.C. Chijidik chadandamena djat mu muvu wa 520 K.C.C., muvu wa kaad wa Mwant Darius. Tempel wapwa kutunguril mu muvu wa musamban wa winyikel wend, ap anch mu muvu wa 515 K.C.C. (Tal mushet “Ant in Peris Kudiokal mu muvu wa 573 djat mu muvu wa 468 K.C.C.”) Mwamu rutung ra tempel rasenda mivu piswimp 20.
4:8–6:18—Ov, mulong wak wafundau maverse minam mu Aramayen?—Chikunku chinech chikwet makopi ma mikand yayifundilau ant kud amakurump a guvernema ni yakul yau. Ezra wafundirila kudiosh mu jinsangu jayifundilau antu awonsu mu Aramayen, rudim rasadilau pa chirung chinicha mu winsak ni mu guvernema. Yikunku yikwau ya Bibil yafundau mu rudim riner rikur ra in Semit ridi Ezra 7:12-26, Jeremiy 10:11, ni Daniel 2:4b–7:28.
Malejan kud Etu:
1:2. Yabwakay Isay yeza kwikal uyakin kwinyim kwa mivu 200. (Isay 44:28) Uprofet udia mu Dizu dia Yehova kand kal ukanganyap kuwanyin.
1:3-6. Mud in Isarel amwing ashala mu Babilon, Atuman a Yehova ilel akad kutwish kusal mudimu wa chisu chawonsu ap kusadil kwi ndond kudia kuswir kukash achidi kuyikwash ni kuyikasikesh in atwishina kusal mwamu ni kupan milambu mulong wa kutwal kurutu mudimu wa kulejan Want ni kwikadish in kwilej.
3:1-6. Mwi ngond wa sambwad wa muvu wa 537 K.C.C. (Tishir, wambatena nich Mwinses/Mwinkind), in kuchirik ashinshamena apana chakupesh chau cha kusambish. Mwant Nebukadinezar weza ku Yerusalem mwi ngond wa katan (Ab, wambatena nich Kafunfut/Kafumpul) wa muvu wa 607 K.C.C. ni wasambisha kuushesh musumbu ni kuwosh. (2 Ant 25:8-17, New World Translation) Mud mwabwakau, mivu 70 ya kusheshik kwa Yerusalem kushal makur wapwa kamu pa chawanyina chisu. (Jeremiy 25:11; 29:10) Chom chin chawonsu chilondila Dizu dia Yehova chikat ching kusadik.
4:1-3. Kashal ushinshamena walika chipan chayinkishau cha kusuk manswik ma chirelijon nau in kwifukwil a makasu. (Kubudik 20:5; 34:12) Chawiy chimwing in kumwifukwil Yehova ilel kakatap kwiyandjik mu yirund ya kubombakesh ritiy.
5:1-7; 6:1-12. Yehova ukutwish kutenchik yom chakwel antwend apandikana.
6:14, 22. Kusal mudimu wa Yehova nich mushiku kukat kulet kwitiyik ni yiyukish.
6:21. Pakuman kuya kurutu kwa mudimu wa Yehova kwayibachika in Samaria adinga ashicha mwi ngand ya in Yuda ni in kuchirik awila mu yipwichik ya upangan chakwel kukarumuk mu mwom wau. Ov, tukutwish nich musangar kusal mudimu watwinkishau kud Nzamb, pamwing ni mudimu wa kulejan Want?
EZRA WEZ KAL MU YERUSALEM
(Ezra 7:1–10:44)
Pasutil kal mivu 50 kudiosh pafungulau chikumbu cha Yehova chatungurilau. Udi muvu wa 468 K.C.C. Waya pamwing ni ashalaku a antu a Nzamb ni wapana milambu, Ezra wadiokala ku Babilon waya ku Yerusalem. Anany atanay kwinikwa?
Amakurump amuleja Ezra anch: “In Isarel, ni in kupesh, nau in Levi, kiyaurilap ayinau kudi antu a angand yiney. . . . ku kutakanan [kwau].” Chikwau kand, “amakurump, ni ayilol, awiy asambisha kusal chitil chinech.” (Ezra 9:1, 2) Ezra wova kuyip. Amukasikesha anch “Jijaman, chakwel uusala kwey.” (Ezra 10:4) Ezra wakwat mipak yifanyidina, ni antu itiyija nawamp.
Yakul ku Yipul Yipwilau Piur pa Mifund:
7:1, 7, 11—Ov, mifund yiney yawonsu yilejen anch Aritaserisis ndiy wimika mudimu wa kutung? Bwat. Aritaserisis didi dijin ap dijin dia mwaz diayipilau ant aad in Peris. Umwing wadinga Gaumata ap anch Bardiya, ndiy waleta mbil ya kwimik mudimu wa tempel mu muvu wa 522 K.C.C. Aritaserisis wa pa chirung chezay Ezra ku Yerusalem udi Aritaserisis Longue-Main.
7:28–8:20—Ov, mulong wak in Yuda avud adinga mu Babilon idjidjeka kuya ku Yerusalem pamwing ni Ezra? Ap anch mivu 60 ni kusut yasuta kudiosh pachirika chirund cha kusambish cha in Yuda mwi ngand yau, Yerusalem amurijeka kandond kakemp kusu. Kuchirik ku Yerusalem kwaruburika kusambishiril kand mwom usu mu mikadil yimwing yiyimp ni ya ubaj. Yerusalem wa chirung chinech kadingap nich ruchingej ra mapit mawamp kud in Yuda ikala ampich mu Babilon. Kangal kuvuramen kand weny wa ubaj wadia ufanyidinau kuya. In kuchirik ading afanyidin kwikal nich ritiy rikash mudiay Yehova, mushiku wa difukwil diakin, ni ukash wa kuya ku Yerusalem. Ap Ezra wikasikesha amwinend mulong chikas cha Yehova chadinga pad ndiy. Nich dikasikesh dia Ezra, majuku 1500—pamwing ap antu—6000 itiyija kuya. Kupwa Ezra wakwata mipak yikwau, In Levi 38 nau Anetinim 220 itiyija kuya.
9:1, 2—Mulong wak chadinga cha ubaj nakash kwatijan ni in ngand? Muchid wachirishau wadinga ufanyidin kwikal kalam wa difukwil dia Yehova djat ni pakwezinay Mesia. Kwatijan nau in ngand kwadinga chakin kamu ubaj ku difukwil diakin. Mulong amwing asuka manswik ma uruw ni antu in kwifukwil akish, muchid wawonsu ela kuuchindin kumwing ni michid ya apangan. Difukwil diakin diela kushadik pa divu. Chad lel, kwisu kwelay kwezin Mesia? Pakad kwidjidjek Ezra wova kuyip nakash pakuman yom yadia yisadikina!
10:3, 44—Ov, mulong wak an ayopata pamwing ni amband? Anch ayilika an ashal, ing amband opatau ela kuchirik mulong wa an anch ez kuvulijan. Chikwau kand, an akemp-akemp aswidining kuyilil kud amakwau.
Malejan kud Etu:
7:10. Mud mwin kwilej wa mushiku ni mulej muwamp wa Dizu dia Nzamb, Ezra watushila chilakej. Nich malembil watenchika nawamp muchim wend chakwel kushinshikin Chijil cha Yehova. Padingay ni kuchishinshikin, Ezra wata muchim nakash ku yom yalonday Yehova. Ezra wasadila yilejay ni wifumba amwinend mu kuyilej antu akwu.
7:13. Yehova uyikatil atushalapol in kwipan ayinau.
7:27, 28; 8:21-23. Ezra wamuchingejina Yehova, wamwita chakin kurutu kwa kusal weny ulemp ni wa ubaj wa kuya ku Yerusalem, ni wadinga tayad kwitek mu ubaj mulong wa uyaj wa Nzamb. Chawiy watushila etu chilakej chimwing chiwamp.
9:2. Tufanyidin kuta nakash muchim pa chiyul cha kwatan “ching mu Mwant.”—1 Korint 7:39.
9:14, 15. Urund uyimp ukutwish kushikij ku kuburen kwitiyik kud Yehova.
10:2-12, 44. Antu ata amband angendj ita dilikishin nich kwikepish ni atenchika jinjil jau ja kurumbuk. Mwikadil wau wa manangu ni chisal chau chidi chilakej chiwamp.
Yehova Ulamin Kushilamu Kwend
Buvu wa Ezra udi wa usey mud ik kud etu! Pa chisu kamu chifanyidina, Yehova wawanisha kushilamu kwend chakwel kuyikol antwend kudiokal mu uyong mu Babilon ni kuchirish difukwil diakin mu Yerusalem. Ov, chom chinech chikasikeshinap ritiy retu mudiay Yehova ni mu ya kushilam yend?
Tongin bil pa yilakej yidia mu buku wa Ezra. Chilakej cha kwipan kud Nzamb chenday Ezra ni in kushal achirika kusal mudimu wa kuchirish difukwil diakin mu Yerusalem. Buku winou ukasikeshidin kand ritiy ra angendj ni mwikadil wa kwikepish wa kwit dilikishin dia yisal yiyimp. Chakin kamu, mazu mapepidilau ma Ezra maletin uman wa patok anch “dizu dia Nzamb didi diom, ni usu.”—Hebereu 4:12.
[Tablo/Chipich chidia pa paj wa 24]
Ant In Peris Kudiokal Mu Muvu Wa 573 Djat Mu Muvu Wa 468 k.C.C.
Sirus Mujim (Ezra 1:1) wafa mu 530 K.C.C.
Cambyses, ap anch Asuwerus (Ezra 4:6) 530-22 K.C.C.
Aritaserisis—Bardiya ap anch Gaumata (Ezra 4:7) 522 K.C.C. (Amujipa kupwa kwa angond sambwad kusu a kuyikel)
Darius I (Ezra 4:24) 522-486 K.C.C.
Xerxes, ap anch Asuwerusa 486-75 K.C.C. (Wayikela pamwing nenday Darius I kudiokal 496-486 K.C.C.)
Aritaserisis Longimanus (Ezra 7:1) 475-24 K.C.C.
[Mazu madia kwishin kwa paj]
a Xerxes kamujimbwilap mu buku wa Ezra. Amujimbwil mud Asuwerus mu buku wa Bibil wa Ester.
[Chipich chidia pa paj wa 24]
Asuwerus
[Chipich chidia pa paj wa 23]
Sirus
[Chipich chidia pa paj wa 23]
Silendre wa Sirus ulondila rusangu ra kuchirik kwa aswik mwi ngand yau
[Dizu dirumburila]
Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Chipich chidia pa paj wa 26]
Ov, wij chamwikadisha Ezra mulej muwamp?