ADESŨA 27
DWEIN 73 Ma Yɛn Akokoduru
Nya Akokoduro Tekyɛ Sadoke
‘Né Sadoke te koɛhonɛniɛ aberandeɛ.’—1 ABE. 12:28.
BƆ ADESŨA NE KƆHÃ YENWO DWIRƐ Ɔ
Yekonwu kyɛbɔ Sadoke nwo dwirɛ ne kɔboka yɛ maa yekonya akokoduro ɔ.
1-2. Nwa yeɛ ole Sadoke? (1 Aberɛso Dwirɛ 12:22, 26-28)
WƆDE dwene edwirɛ he anwo nea. Né mmrienzua kɔbo 340,000 asoa bɛnwo ahɔ Dawide berɛ kyɛ, bɛfa ye besie Yisrael maen ne mukoraati so hene. Bɛfale ɛlɛsa mumua bɛtenane nekaa bie bɔ né ɛberɛ te mmokaa so bɔ opingye Hebron ɔ. Bɛnye gyele paa kyɛ bayia nu ɔ, yeti bɛbɔle ngɔmmɔ, na bɛtole dwein bɛyele Yehowa ayɛ. (1 Abe. 12:39) Né abrandeɛ bie bɔ bɛfrɛ ye Sadoke boka mmeni lɔen naso. Ɔte ebie bɔ ahaa y’adwene ngɔhɔ ye so ɔ, nakoso Yehowa maa yenwuni kyɛ né ɔwɔ berɛ bie. (Kenga 1 Aberɛso Dwirɛ 12:22, 26-28.) Yede nwa yeɛ ole Sadoke?
2 Né Sadoke te sɔfo, bɔ ɔne Sɔfo Panyi Abiata bɔle nu yɛle adwuma ɔ. Né ɔte sona bɔ onwu ase ɔ, na né Nyameɛ alo ye amaa ɔse nworɛ paa. Ɛhene ati, né ɔkora nwu bɔ Nyameɛ kuro ɔ. (2 Sam. 15:27) Sɛ mmenia pena afutue pá a, ye berɛ yeɛ né bɛkɔ ɔ. Afei, né osa le akokoduro paa. Yɛkɔnea kyɛbɔ ohyirele kyɛ ole akokoduro nanwo dwirɛ wɔ adesua he anu.
3. (a) Bɛbɔ bɛso Nyameɛ ne, nzuati yeɛ odikyɛ benya akokoduro ɔ? (b) Nzu yeɛ yekosusu yenwo wɔ adesua he anu ɔ?
3 Ɔhaw bɔ Satan fa ba bɛbɔ bɛso Nyameɛ naso ne, wamia nu paa wɔ ayieleɛ mmerɛ he anu. (1 Pet. 5:8) Yeti mmerɛ bɔ yɛnwondɛ kyɛ Yehowa kɔsɛkye ewiase tɛɛ he, ná waye Satan wafi berɛ koraa ne, odikyɛ yenya akokoduro. (Edw. 31:24) Yede, ɛmɔma yɛnea atee nza bɔ yɛkɔfa so yekosuesua Sadoke akokoduro ne bie ɔ.
TA NYAMEƐ AHENNIE NE SI
4. Bɛbɔ bɛso Yehowa ne, nzuati yeɛ odikyɛ benya akokoduro kora né bahora bata Nyameɛ Ahennie ne si ɔ? (Nea foto ne koso.)
4 Ɔnate kyɛ yɛso Yehowa nati, yefi y’ahone mukoraa nu yɛta ye ahennie ne si. Nakoso odwu mmerɛ bie a, odikyɛ yenya akokoduro kora né yahora yayɛ sɔ. (Mat. 6:33) Ebie yeɛ ole kyɛ, sɛ yɛkɔhora yɛkɔfa Yehowa mmraa yɛkɔbɔ yɛ bra, ná yaha Ahennie nanwo nzɛmba ne wɔ ewiase tɛɛ he anu a, sana yenya akokoduro. (1 Tɛs. 2:2) Afei koso, amanyɔnzɛm akyekyɛ mmeni pee nu wɔ ewiase he anu, yeti bɔ ɔkɔyɛ na yanda ebiala si wɔ amanyɔnzɛm nu ne, odikyɛ yenya akokoduro. (Yoh. 18:36) Bɛbɔ bɛso Yehowa ne, benu pee wɔ berɛ a, ɔnate kyɛ bɛnyɛ amanyɔzɛm na bɛngɔ sogya nati, adwuma nwo ayɛ se ama bɛ, yeti bɛ sikasɛm ayɛ basaa, babo bɛ, anaa bafa bɛ bato prisa.
Sɛ mmenia ka amanyɔnzɛm nwo dwirɛ a, nzu yeɛ ɛkɔyɛ ɔ? (Nea ngyekyɛmuɛ 4)
5. Nzuati yeɛ né Sadoke hia akokoduro kora né wahora wata Dawide si ɔ?
5 Sadoke angɔ Hebron kyɛ ɔkwaata Dawide si maa bɛfa ye besie bia so mbaen. Na mmom né waboa yenwo kyɛ sɛ ngondii bie si a, ɔkɔfa yenwo kole nu bie. (1 Abe. 12:38) Ɔwɔ nu kyɛ né Sadoke tte sogyaniɛ, nakoso ne ole akokoduro. Yeti, né yenye gye yenwo kyɛ ɔne Dawide kɔhɔ koɛ, na waboka maa bale Yisraelfoɛ bafi bɛ pɔfoɛmɔ sa nu.
6. Nzu yeɛ Dawide yɛle bɔ okyire kyɛ né ole akokoduro ɔ, na sɛɛ yeɛ ɛhene bokale Sadoke? (Edwein 138:3)
6 Ebie bɔ ɔte sɔfo tekyɛ Sadoke de, nisua yeɛ osuane kyɛ okonya akokoduro ɔ? Mmrienzua bɔ ɔfale yenwo bɔle bɛ ne, né bele akokoduro paa, yeti yɛkɔhora yɛkɔha kyɛ osua fili bɛ berɛ. Benu ko yeɛ ole Dawide. Ɔnate kyɛ né ole akokoduro nati, ye yeɛ né odi Yisraelfoɛ nemɔ nyunu fa bɛ kɔ koɛ, na ɛhene maa Yisraelfoɛ namu bɛɛtale ye si. (1 Abe. 11:1, 2) Mmerɛ biala, né ɔfa yenwo to Yehowa so kyɛ ɔboka ye ma oli ye pɔfoɛmɔ so ngunim. (Edw. 28:7; kenga Edwein 138:3) Afei koso, ebiemɔ te kyɛ Yehoada ne ɔwa Benaya bɔ né ɔte sogyaniɛ, ɔne safohene 22 bɔ bɛɛtale Dawide si ne koso, Sadoke suane akokoduro fili bɛ berɛ. (1 Abe. 11:22-25; 12:26-28) Né sɔ mmrienzua namu asi bɛ hue kyɛ bɛkɔfa Dawide bekosie bia naso, ná babɔ yenwo waen.
7. (a) Sɛɛ yeɛ ebiemɔ ala ye ali kyɛ bele akokoduro ɛnnɛ ɔ, na yɛkɔyɛ sɛɛ né yasuesua bɛ? (b) Bɔ Aliemaa Nsilu yɛle, bɔ yenwo dwirɛ wɔ vidio nanu ne, nzu yeɛ esua fi nu ɔ?
7 Bɛbɔ yeɛ bɛfale akokoduro bɛtale Yehowa ahennie ne si ne, sɛ yesusu bɔ bɛyɛle nanwo a, ɔkɔboka yɛ maa yɛ koso, yekonya akokoduro. Sɛ yɛnea yɛ Hene Yesu Kristo a, mmerɛ bɔ né ɔwɔ aseɛ so ne, bɛhyɛle ye kyɛ ɔfa yenwo wura amanyɔnzɛm nu, nakoso ogyinane pindinn kyɛ ɔngɔyɛ sɔ. (Mat. 4:8-11; Yoh. 6:14, 15) Né ɔfa yenwo to Yehowa so mmerɛ biala, kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, okonya anwoserɛ bɔ ɔkɔfa kɔyɛ sɔ ɔ. Ɛnnɛ koso, yele aliemaamɔ bɔ bɛte mmrandeɛ pee mbaen, bɔ basi bɛ hue kyɛ bɛngɔhɔ sogya, anaa bɛngɔyɛ amanyɔnzɛm ɔ. Ɛkɔhora kɔkenga benu biemɔ nwo dwirɛ wɔ jw.org so.a
BOKA ELIEMAMƆ
8. Mmerɛ beni yeɛ odikyɛ mbanyi nemɔ nya akokoduro kora, né bahora baboka beliemamɔ ɔ?
8 Bɛbɔ bɛso Yehowa ne de, bɛnye gye yenwo kyɛ bɛkɔbokaboka bɛnwo ɔ. (2 Kor. 8:4) Nakoso odwu mmerɛ bie a, odikyɛ benya akokoduro kora né bahora bayɛ sɔ. Sɛ koɛ si nekaa bie a, asafo nu mbanyi bɔ bɛwɔ berɛ ne, bɛhyɛ beliemamɔ ngunaen, na bɛboka bɛ maa bɛsa ka nningyein bɔ behia ɔ. Ebie yeɛ ole Bible, asafo nwomaa, aleɛ, nzue, ndaadeɛ, ɔne nekaa bɔ bɛkɔla ɔ. Ɛyɛ a né ɔyɛ suro kyɛ bɛkɔyɛ sɔ adwuma ne. Nakoso ɔnate kyɛ bekuro beliemamɔ dwirɛ nati, bemia bɛnye bɛyɛ. (Yoh. 15:12, 13) Sɔ nikyee bɔ bɛyɛ ne kyire kyɛ, besuesua akokoduro bɔ né Sadoke le ye ne bie.
9. Kyɛbɔ 2 Samuel 15:27-29 ka ne, nzu yeɛ Dawide hahyirele Sadoke kyɛ ɔyɛ ɔ? (Nea foto ne koso.)
9 Né Dawide awa Absalom abɔ yenwo porɛ kyɛ okotu ye kofi bia naso, na wahu ye. (2 Sam. 15:12, 13) Ɔwale sɔ ne, né odikyɛ Dawide nwati fi Yerusalem ndɛ! Yeti ɔhahyirele ye ngoaa nemɔ kyɛ: ‘Ɛ́mɔhã bɛ nwo! Ɛ́mɔma yɛnwati, wanyɛ sɔ a Absalom ngɔmma yɛngonya yɛ ti ngodidi nu.’ (2 Sam. 15:14) Mmerɛ bɔ né bɛkɔ ne, Dawide nwuni kyɛ odikyɛ ɔyakyi ebiemɔ wɔ siɛ, kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, bɔ Absalom pena kyɛ ɔyɛ ne, bɛkɔfa yenwo ngraa bɛkɔbrɛ ye ɔ. Yeti ɔhane kyɛ Sadoke ne asɔfo nemɔ bie bɛha kuro naso, na bɛyɛ sɔ adwuma ne. (Kenga 2 Samuel 15:27-29.) Bɔ né Dawide nwa bɛyɛ ne, né ɔyɛ suro paa, yeti né odikyɛ bɛmaa bɛnye da berɛ. Né Absalom tianu yɛ se, ɔte pɛsɛmangomenya, na ye bɔbɔ ye baba po, né wasua ye so. Yeti, sɛ ɔtele kyɛ saa Sadoke ne asɔfo nemɔ tetɛ ye bɛfa yenwo dwirɛ bɛkɔma Dawide a, wɔde nea bɔ ahaa ɔkɔfa kɔyɛ bɛ ɔ!
Dawide somane Sadoke kyɛ ɔɔyɛ adwuma bie bɔ ɔyɛ suro ɔ (Nea ngyekyɛmuɛ 9)
10. Sadoke ne bɛbɔ bɛboka ye so ne, sɛɛ yeɛ bɛbɔle Dawide nwo waen ɔ?
10 Dawide hahyirele Husae ne Sadoke kyɛ bɛyɛ nikyee bie. Né Husae koso te Dawide damvo paa. (2 Sam. 15:32-37) Bɔ bɛyɛle ne koso yɛle yé, na ɛhene maa Absalom oolele Husae lili. Husae tuli Absalom foɛ wɔ bɔ odikyɛ ɔyɛ na wamaa yesa aha Dawide nanwo. Sɛ né otie sɔ afutue ne a, né ɔkɔmaa Dawide konya mmerɛ kɔfa kɔboa yenwo kosie. Ɛhene si ne, Husae hane foɛ bɔ watu Absalom nanwo dwirɛ hyirele Sadoke ne Abiata. (2 Sam. 17:8-16) Yeti bɛ koso, ndɛen nala bɛtole Dawide ngraa. (2 Sam. 17:17) Yehowa bokale Sadoke ne ye mango asɔfo nemɔ paa, yeti bɛhora bɛbɔle Dawide nwo waen.—2 Sam. 17:21, 22.
11. Sɛ bɛka kyɛ yɛboka yeliemamɔ a, yɛkɔyɛ sɛɛ né yala akokoduro ali, kyɛbɔ Sadoke yɛle ne?
11 Sɛ edwirɛ bie bɔ ɔyɛ suro si, na bɛka kyɛ yɛboka yeliemamɔ a, yɛkɔyɛ sɛɛ né yala akokoduro ali, kyɛbɔ Sadoke yɛle ne? (1) Tie akwangyerɛ. Mmerɛ bɔ ɔte sɔ nu ne, yenwo hia paa kyɛ yɛkɔyɛ ko. Yeti, akwangyerɛ bɔ Bɛtɛl kɔfa kɔma yɛ ne, fa yɛ adwuma. (Heb. 13:17) Asafo ne akwangyerɛ bɔ ɔfa kyɛbɔ yɛkɔboa yɛnwo yɛkɔma atorɛngyɛm, ɔne nhyehyɛɛ bɔ mbanyi nemɔ ayɛ bɔ ɔfa ɛhe anwo ne, odikyɛ mbanyi nemɔ taa susu yenwo. (1 Kor. 14:33, 40) (2) Da akokoduro ali, nakoso ma wɔnye la berɛ. (Any. 22:3) Nnɛyɛ nikyefee bɔ ɔkɔmaa ekopira anaa wɔ ngoa kofi wɔ sa ɔ, na mmom bɔ ɛyɛ biala ne, nea wɔnwo yé. (3) Fa wɔnwo to Yehowa so. Kae kyɛ, Yehowa mbena kyɛ asane bie kɔto ɛne aliemaamɔ, yeti ɔkɔta wɔ si mmerɛ bɔ ɛboka bɛ ne.
12-13. Nzu yeɛ esua fi Viktor ne Vitalii dwirɛ nanu ɔ? (Nea foto ne koso.)
12 Viktor ne Vitalii te asafo nu mbanyi. Ɛmɔma yɛnea kyɛbɔ bɛbokale aliemaamɔ bɔ bɛwɔ Ukraine ne maa bɛsa hane aleɛ ne nzue ɔ. Viktor hane kyɛ: “Né yɛ kyini yɛpena aleɛ, na sɛ yɛnate nu a, né yɛte kyɛ bɛtoto tui. Aliemaa bie hane kyɛ ole aleɛ ne bie wɔ ye stɔɔ, yeti yɛɛfale. Sɔ aleɛ bɔ ɔfa mane yɛ ne, yɛhyɛ yɛmane aliemaamɔ pee maa ebiala nyane ngaka. Mmerɛ bɔ né yɛsesa aleɛ ne yegua yɛ kar nanu ne, yɛtele kyɛ bato bɔmb wɔ yɛnwo berɛ ala, kɔyɛ mita 20 (anaa 66 feet). Sɔ ɛlɛho ne, mmɔle Yehowa mbaeɛ kyea ne mukoraati kyɛ ɔboka me ma nnya akokoduro, kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, ngɔhɔso ngɔboka aliemaa nemɔ ɔ.”
13 Vitalii koso hane kyɛ: “Né odikyɛ yenya akokoduro paa. Mekae kyɛ mmerɛ bɔ olimoa bɔ né yɛkwaapena aleɛ ne sɔa, yelili dɔnhwere 12 wɔ atee so. Yɛkɔ ne mukoraati né mebɔ mbaeɛ.” Né Vitalii le akokoduro paa, nakoso ɔmaa yenye lale berɛ. Ɔtoale ye dwirɛ naso kyɛ: “Ngɔleso nzrɛle Yehowa kyɛ ɔboka me ma nyɛ me nikyee nyanza nu, ná nnya anwobrɛaseɛ. Kar atee bɔ né awaen ne ahyɛ kyɛ bɛfa so ne, ɛhene ala yeɛ mvale so ɔ. Nekaa biala bɔ yekodwu ne, né aliemaamɔ yeye atee naso bɛma yɛ. Afei nningyein bɔ yɛkwaafa ne, né bɛsesa begua yɛ kar nanu. Mene Viktor koso, né bɛma yɛ aleɛ ne nekaa bɔ yɛkɔla ɔ. Mmerɛ bɔ nwuni kyɛbɔ aliemaamɔ aha abɔ nu bɛyɛ adwuma ne, ɔhyɛle me ngunaen paa.”
Sɛ edwirɛ bie bɔ ɔyɛ suro si a, nya akokoduro, na ma wɔnye la berɛ mmerɛ bɔ ɛboka eliemamɔ ne (Nea ngyekyɛmuɛ 12-13)
KƆSO DI NAHORƐ MA YEHOWA
14. Sɛ ebie bɔ yekuro ye dwirɛ paa fi asafo nanu a, ɛyɛ a ɔka yɛ sɛ?
14 Nikyee ko bɔ ɔyɛ yea paa yeɛ ole kyɛ, y’abusuaniɛ anaa yɛ damvo bie bɔ yepingye ye paa kofi asafo nanu ɔ. (Edw. 78:40; Any. 24:10) Sɛ sona ne te ebie bɔ ekuro ye dwirɛ paa a, ɛyɛ a ɔlla ase kyɛ ekogyina yenoa. Sɔ dwirɛ bɔ ɔyɛ yea bɔ yɛka ye, sɛ ebie ato wɔ a, kae kyɛ Sadoke koso ebie tole ye. Bɔ ɔyɛle fahyirele kyɛ odi nahorɛ ne, sɛ esusu yenwo a, ɔkɔboka wɔ.
15. Nzuati yeɛ né odikyɛ Sadoke nya akokoduro kora, né wahɔso wali nahorɛ wama Yehowa ɔ? (1 Ahemvo 1:5-8)
15 Waha kaa maa Dawide ahennie ne ba ayieleɛ ne, Abiata bɔ ɔte Sadoke damvo paa ne, wanni nahorɛ wamma Yehowa. Nakoso Sadoke de, ɔhɔleso lili nahorɛ. Mmerɛ bɔ né waha kaa maa Dawide wu ne, ɔwa Adoniya bɔle porɛ kyɛ, okole bia ne kofi Solomon sanu. Nakoso ye yeɛ né Yehowa ahyɛ bɔ kyɛ ɔkɔfa ahennie ne kɔma ye ɔ. (1 Abe. 22:9, 10) Abiata de, ɔɔtale Adoniya si. (Kenga 1 Ahemvo 1:5-8.) Sɔ nikyee bɔ ɔyɛle ne, okyire kyɛ wanni nahorɛ wamma Dawide ne Yehowa mukoraati. Wɔde nea kyɛbɔ ɛhene maa Sadoke wora bɔle ɔ. Né ɔne Abiata abɔ nu ayɛ adwuma kɔbo afoɛ 40 kyɛ asɔfo. (2 Sam. 8:17) Bɛ munyɔ ne koso yeɛ né bɛnea “Nyameɛ alaka” naso ɔ. (2 Sam. 15:29) Afei né bata Dawide ahennie ne si, na né babɔ nu bayɛ nningyein pee wɔ Yehowa soen nu.—2 Sam. 19:11-14.
16. Nzu yeɛ ebia ɔbokale Sadoke maa olili nahorɛ ɔ?
16 Ɔmva yenwo né bɔ Abiata yɛle ne, Sadoke hɔleso lili nahorɛ mane Yehowa. Né Dawide se kyɛ ɔkɔhora kɔfa yenwo kɔto Sadoke so koraa. Yeti mmerɛ bɔ ɔtele porɛ bɔ Adoniya abɔ nanwo dwirɛ ne, ɔhahyirele Sadoke, Natan ne Benaya kyɛ bɛpopa Solomon ngoo bɛfa ye besie bia naso. (1 Ahe. 1:32-34) Mmenia bɔ né bedi nahorɛ bɛma Yehowa, bɔ bɛtale Ɔhene Dawide si ne, Sadoke fale yenwo bɔle bɛ. Benu ko yeɛ ole Natan, na ebia ɛhene yeɛ ɔbokale ye maa olili nahorɛ ɔ. (1 Ahe. 1:38, 39) Mmerɛ bɔ Solomon ɔɔyɛle ɔhene ne, ‘ɔfale sɔfo Sadoke sili Abiata gya nu.’—1 Ahe. 2:35.
17. Sɛ ebie bɔ epingye ye paa yɛ y’adwene kyɛ ɔngɔso Yehowa ko a, ɛkɔyɛ sɛɛ né asuesua bɔ Sadoke yɛle ne?
17 Yede, ɛkɔyɛ sɛɛ né asuesua bɔ Sadoke yɛle ne? Sɛ ebie bɔ epingye ye paa si gyinayɛɛ kyɛ ɔngɔso Yehowa ko a, wɔde kɔso ta Yehowa si. (Yos. 24:15) Yehowa koso kɔma wɔ akokoduro bɔ ɛkɔfa kɔyɛ sɔ ɔ. Yeti bɔ ye mbaeɛ daa biala, na bɛbɔ bedi nahorɛ bɛma ye ne koso, fa wɔnwo bɔ bɛ. Nahorɛ bɔ edi ma Yehowa ne, yenye gye yenwo paa, yeti okoyira wɔ.—2 Sam. 22:26.
18. Nzu yeɛ esua fi Marco ne Sidse dwirɛ nanu ɔ?
18 Ɛmɔma yɛnea bɔ Marco ne ɔye Sidse yɛle, mmerɛ bɔ bɛ mma mmrasua nyɔ yakyili Yehowa som ne. Marco hane kyɛ: “Sɛ enya wo baa a, ɛyɛ a né akwalaa ne la w’ahone so paa, na ɛhene ati ɛbɔ wɔnwo mmɔden biala kyɛ ɛkɔbɔ yenwo waen. Yeti, sɛ ɛwa bie si gyinayɛɛ kyɛ ɔngɔso Yehowa ko a, ɔyɛ yea tra nikyee biala.” Ɔtoale ye dwirɛ naso kyɛ: “Nakoso, Yehowa aboka yɛ paa. Mmerɛ biala bɔ m’abanu kobu ne, ɔmaa meye kyekye me wora, yeɛ meye koso, sɛ ye abanu bu a, mekyekye ye wora. Ɔye ne koso hane kyɛ: “Sɛ nna anwoserɛ bɔ Yehowa fa mane yɛ ne a, ahaa bɔ ɔtole yɛ ne, yɛngɔhora yenoa gyina. Né metaa menya adwene kyɛ me yeɛ mamaa wawa ye sɔ ɔ, yeti ngane m’ahone nu dwirɛ mukoraati ngyirele Yehowa. Wangyɛ biala, aliemaa brasua bie bɔ né nwuni ye ahyɛ paa ne, ngonyiale ye wɔ Ahennie Asa so. Ɔfale ye sa tole me kɔme anu, yeɛ ɔneane me nyunu hane kyɛ, ‘Sidse, kae kyɛ nna wɔ yeɛ amaa wawa ye sɔ ɔ.’ Sɛ ngɔha a, Yehowa aboka me paa maa mahɔso mafa anigye maso ye.”
19. Nzu yeɛ ɛpena kyɛ ɛyɛ ɔ?
19 Yehowa pena kyɛ, ye asomvoɛ mukoraati nya akokoduro bɔ né Sadoke le ye ne bie. (2 Tim. 1:7) Nakoso, onguro kyɛ yɛfa yɛ bɔbɔ y’anwoserɛ yɛyɛ sɔ, na mmom ɔpena kyɛ yɛfa yɛnwo yɛto ye so. Yeti sɛ enwu ye kyɛ ehia akokoduro a, bɔ Yehowa mbaeɛ, na nya gyidie kyɛ ɔkɔboka wɔ maa ekonya akokoduro tekyɛ Sadoke.—1 Pet. 5:10.
DWEIN 126 Kɔ So Wɛn, Gyina Hɔ Pintinn
a Nea vidio bɔ ɔwɔ jw.org so bɔ yeɛ ole, Nikyehorɛ Tibɔ Nahorɛ Kristofoɛ Hia Akokoduro—Wɔ Bue Biala Bɔ Bɛngogyina Nu ne.