ADESŨA 30
DWEIN 36 Yɛbɔ Yɛn Koma Ho Ban
Bɔ Yisrael Ahemvo Nemɔ Yɛle Ne, Nzu Yeɛ Yesua Yefi Nu Ɔ?
“Ɛmɔkonwu nzonzoleɛ bɔ ɔla teneneeniɛ ne bɔnefoɛ b’afia ɔ, yeɛ bɔ ɔla sona bɔ ɔso Nyameɛ ne bɔ ɔnzo ye ɔ b’afia ɔ.” —MAL. 3:18.
BƆ ADESŨA NE KƆHÃ YENWO DWIRƐ Ɔ
Bɔ Yehowa gyinane so hane Yisrael ahemvo biemɔ nwo dwirɛ kyɛ bedi nahorɛ ne, sɛ yesua yenwo nikyee a, ɔkɔboka yɛ maa yekonwu bɔ ɔpena kyɛ yɛyɛ ɔ.
1-2. Ahemvo bɔ belili Yisrael so hene ne, nzu yeɛ Bible ne maa yenwu ye yɛfa benu biemɔ nwo ɔ?
BIBLE ne ka mmrienzua kɔbo 40 bɔ belili hene wɔ Yisrael nanwo dwirɛ.a Bɔ benu biemɔ yɛle ne, Bible ne maa yenwu ye pefee. Ebie yeɛ ole kyɛ ahemvo bɔ né bɛte mmeni pá ne po, bɛyɛle nningyein biemɔ bɔ né ɔttemaye ɔ. Benu ko yeɛ ole Ɔhene Dawide. Yehowa hane yenwo dwirɛ kyɛ: ‘Me somvoɛ Dawide fale ye ahone amukoraati lili me si, na bɔ ɔtengyɛ wɔ me nye so ɔ angome yeɛ ɔyɔle ɔ.’ (1 Ahe. 14:8) Nakoso, ɔne ebie aye sɛkyele agyaa, na ɔyɛle nhyehyɛɛ maa behuni ohu ne po wɔ koɛ nu.—2 Sam. 11:4, 14, 15.
2 Ahemvo bɔ banni nahorɛ ne koso, Bible ne maa yenwu ye kyɛ benu pee yɛle nningyein pá biemɔ. Benu ko yeɛ ole Rehoboam. ‘Ɔyɔle bɔne’ wɔ Yehowa nye so. (2 Abe. 12:14) Nakoso, mmerɛ bɔ Nyameɛ hane kyɛ nnɛmaa ɔfa koɛ kɔtoa Yisrael abusua kue buru bɔ né bate bɛnwo ne, otiele. Afei koso, ɔbɔle Yuda nguro nemɔ nwo waen, na ɛhene bokale maen ne paa.—1 Ahe. 12:21-24; 2 Abe. 11:5-12.
3. Edwirɛ beni yeɛ odikyɛ yebisa yɛnwo ɔ, na nzu yeɛ yekosusu yenwo wɔ adesua he anu ɔ?
3 Yebisa kyɛ: Sɛ Yisrael ahemvo nemɔ yɛle bɔ ɔte pá, ɔne bɔ ɔttemaye a, yede nzu yeɛ Yehowa gyinane so hane kyɛ ɔhene bie lili nahorɛ ɔ? Sɛ yenya sɔ dwirɛ nanwo mmuayɛɛ a, ɔkɔboka yɛ maa yekonwu bɔ Yehowa pena kyɛ yɛyɛ ɔ. Ɔkɔyɛ kyɛ Yehowa gyinane nningyein nza biemɔ so yeɛ ɔfa hane ahemvo nemɔ nwo dwirɛ ɔ, na yekosusu yenwo wɔ adesua he anu. Yeɛ ole, bɔ né ɔwɔ b’ahone nu ɔ, kyɛbɔ benuni bɛnwo ɔ, ɔne kyɛbɔ bɛsone Yehowa wɔ atee bɔ okuro so ɔ.
BEFILI B’AHONE MUKORAATI NU BƐSONE YEHOWA
4. Ahemvo bɔ né bedi nahorɛ, ɔne bɛbɔ banni nahorɛ ne, nzonzoleɛ beni yeɛ ɔla b’afia ɔ?
4 Ahemvo bɔ bɛyɛle bɔ Yehowa kuro ne, befili b’ahone mukoraati nu yeɛ bɛsone ye ɔ.b Yehosafate sɔa, né ɔte ɔhene pá, yeti “ɔyele ye kunu sole AWURADE.” (2 Abe. 22:9) Yosia koso, Bible ne ka yenwo dwirɛ kyɛ: ‘Ahemvo bɔ belili bia koraka ɔbaatena bia so ne, bɛ nu biala ɔnne berɛ bɔ ɔfale ye ahone amukoraa sole AWURADE kyɛ ye ɔ.’ (2 Ahe. 23:25) Solomon bɔ ye nworowaa nu ne, ɔyɛle nningyein bɔ ɔttemaye ne koso ɛ? Bible ne ka kyɛ, “wamvi ye ahone mukoraa nu” wanzo Yehowa. (1 Ahe. 11:4, NWT) Ɔhene foforɛ bɔ ye koso wanni nahorɛ yeɛ ole Abiyam. Bible ne ka kyɛ: “Wamvi ye ahone nu wanni nahorɛ wamma AWURADE.”—1 Ahe. 15:3.
5. Sɛ ebie fi ye ahone mukoraati nu so Yehowa a, okyire sɛɛ?
5 Yede sɛ ebie fi ye ahone mukoraati nu so Yehowa a, okyire sɛɛ? Okyire kyɛ sɔ sona ne, ɔdɔ ne obuo bɔ ole ma Nyameɛ nati yeɛ ɔso ye ɔ, na mmom ɔtte kyɛ ebia odikyɛ ɔyɛ sɔ nati yeɛ ɔyɛ ɔ. Afei ɔkɔso nya sɔ ɔdɔ ne obuo ne ye ngoa ngyẽa mukoraati.
6. Yɛkɔyɛ sɛɛ né yafi y’ahone mukoraati nu yaso Yehowa? (Anyandera 4:23; Mateo 5:29, 30)
6 Ahemvo bɔ befili b’ahone mukoraati nu bɛsone Yehowa ne, yɛkɔyɛ sɛɛ né yasuesua bɛ? Yeɛ ole kyɛ nningyein biemɔ bɔ ɔkɔmaa ɔdɔ bɔ yele yɛma Yehowa naso kɔte ne, odikyɛ yɛnea yé wɔ yenwo. Ebie yeɛ ole nningyein bɔ yɛfa yɛgye yɛnye, ɔne abiɛngoɛ bɔ yɛkɔfa ne. Afei ɔnzɛkyɛ yenya adwene kyɛ anwonyadeɛ pee yeɛ ɔkɔmaa yɛnye kɔgye ɔ. Sɛ yenwu ye kyɛ nikyeebie pena maa ɔdɔ bɔ yele yɛma Yehowa ne kɔ ase a, odikyɛ yetu yenwo agyirɛ ndɛ.—Kenga Anyandera 4:23; Mateo 5:29, 30.
7. Nningyein bɔ ɔkɔmaa ɔdɔ bɔ yele yɛma Yehowa naso kɔte ne, nzuati yeɛ odikyɛ yɛtwe yɛnwo yefi yenwo ɔ?
7 Odikyɛ yɛnea yé na y’ahone nu angyɛ nyɔ. Sɛ yanyɛ sɔ a, yɛkɔlakalaka yɛnwo kyɛ sɛ yɛyere yɛnwo wɔ Yehowa soen nu a, yenwo nhia kyɛ yɛtwe yɛnwo yefi nningyein bɔ ɔkɔsɛkye yɛ ne ye afia nanwo. Nakoso wɔ de fa ye kyɛ ɛyerɛ ku wɔ, yeɛ ɛɛtenane see nwo ɔ. Sɛ edwɔso fi see nanwo ná ekobia nzu frɔlɔɔ a, nzu yeɛ okosi ɔ? Ɛyerɛ kosa kohu wɔ, yeti mvasoɛ biala ngɔwa see ne bɔ ɛɛtenane yenwo naso. Nzu yeɛ yesua yefi mvandoho he anu ɔ? Nna nningyein bɔ ɔkɔmaa yekopingye Yehowa ne ngome yeɛ odikyɛ yɛyɛ ɔ, na mmom nikyee biala bɔ ɔkɔmaa ɔdɔ bɔ yele yɛma ye naso kɔte ne koso, odikyɛ yɛtwe yɛnwo yefi yenwo.—Ɛfe. 2:2.
BENUNI BƐNWO MMERƐ BƆ BƐYƐLE BƆNE NE
8-9. Sɛɛ yeɛ Ɔhene Dawide ne Ɔhene Hesekia hyirele kyɛ banu bɛnwo ɔ? (Nea foto ne.)
8 Kyɛbɔ yalimoa yanwu ye ne, Ɔhene Dawide yɛle bɔne pirikua paa. Nakoso, mmerɛ bɔ diyifoɛ Natan hane bɔ wayɛ nanwo dwirɛ ne, ole tole nu, na onuni yenwo. (2 Sam. 12:13) Dawide annyɛ ye adwene kyɛ ɔkɔlakalaka Natan kyɛ wanu yenwo kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, bɛngɔhwe yeso ɔ. Edwirɛ bɔ ɔhworɔle ye wɔ Edwein 51 nanu ne, ɔmaa yenwu ye kyɛ né wanu yenwo amba.—Edw. 51:3, 4, 17, ye ti afia dwirɛ.
9 Ɔhene Hesekia koso yɛle bɔne tiale Yehowa. Bible ne ka kyɛ: “Ɔyɛle anwomasoɛ. Yiti AWURADE fɛle Yuda ne Yerusalem so ɛyaa piri.” (2 Abe. 32:25) Nzu yeɛ ɔmaa Hesekia yɛle anwomasoɛ ɔ? Ebia kyɛbɔ né wanya yenwo, ngunim bɔ ne wali ye wɔ Asiriafoɛ so, anaa kyɛbɔ Yehowa sale ye anwonyerɛ maa ɔyɛle nwanwa ne, yeɛ ɔmaa ɔyɛle sɔ ɔ. Ɔkɔyɛ kyɛ anwomasoɛ yeɛ ɔmaa ɔfale ye ahemvie berɛ nningyein amukoraa hyirele Babilɔnfoɛ nemɔ ne. Ɔnate ɛhene ati, diyifoɛ Yesaya hwili ye nyunu. (2 Ahe. 20:12-18) Nakoso, kyɛbɔ Dawide yɛle ne, Hesekia koso nuni yenwo. (2 Abe. 32:26) Ɔnate bɔ ɔyɛle nati, Yehowa nwuni ye kyɛ ɔte ɔhene pá, ofikyɛ “ɔyɔle bɔ ɔtengyɛ ɔ.”—2 Ahe. 18:3.
Mmerɛ bɔ bɛmaa Ɔhene Dawide ne Ɔhene Hesekia nwuni bɔne bɔ bayɛ ne, bele bɛtole nu, na benuni bɛnwo (Nea ngyekyɛmuɛ 8-9)
10. Mmerɛ bɔ bɛhane mvomsoɛ bɔ Ɔhene Amasia ali nanwo dwirɛ behyirele ye ne, nzu yeɛ ɔyɛle ɔ?
10 Sɛ yɛnea Yuda hene Amasia koso a, ɔyɛle bɔ ɔtengyɛ ɔ, “nakoso wanye ye kunu.” (2 Abe. 25:2) Yede nzu yeɛ ɔyɛle ɔ? Mmerɛ bɔ Yehowa bokale Amasia maa olili Edomfoɛ nemɔ so ngunim ne, ɔsesale bɛ mmosoen nemɔ wale, na ɔsone bɛ.c Nziɛen, Yehowa somane ye diyifoɛ hɔle ye berɛ nakoso wandɛ ye so, na ɔfoane ye po.—2 Abe. 25:14-16.
11. Kyɛbɔ 2 Korintofoɛ 7:9, 11 ka ne, nzu yeɛ odikyɛ yɛyɛ na wamaa yanya bɔne fakyɛ ɔ? (Nea foto ne koso.)
11 Nzu yeɛ yesua yefi sɔ dwirɛ hemɔ nu ɔ? Sɛ yɛyɛ bɔne a, odikyɛ yenu yɛnwo, na yɛyere yɛnwo kyɛ yɛngɔyɛ sɔ ko. Ebia mbanyi nemɔ kotu yɛ foɛ wɔ nningyein biemɔ bɔ yenwu ye kyɛ ɔhyɛda tte bɔne nanwo. Sɛ ɔba sɔ a, odikyɛ yenya adwene kyɛ Yehowa ne mbanyi nemɔ nguro yɛ dwirɛ anaa? Daabi. Yisrael ahemvo bɔ bɛyɛle bɔ ɔte pá ne po, né betu bɛ foɛ, na né betwi benyunu koso. (Heb. 12:6) Yeti sɛ betu yɛ foɛ a, odikyɛ (1) yɛbrɛ yɛnwo ase, na yede yɛtonu, (2) yɛyɛ nzakrayɛɛ biala bɔ yenwo hia ɔ, (3) yɛkɔso yefi y’ahone mukoraati nu yɛso Yehowa. Sɛ yɛyɛ bɔne na yenu yɛnwo a, Yehowa kɔfa kɔhyɛ yɛ.—Kenga 2 Korintofoɛ 7:9, 11.
Sɛ betu yɛ foɛ a, odikyɛ (1) yɛbrɛ yɛnwo ase, na yede yɛtonu, (2) yɛyɛ nzakrayɛɛ biala bɔ yenwo hia ɔ, (3) yɛkɔso yefi y’ahone mukoraati nu yɛso Yehowa (Nea ngyekyɛmuɛ 11)f
BƐSONE YEHOWA KYƐBƆ OKURO Ɔ
12. Ahemvo bɔ né bedi nahorɛ ne, nzu yeɛ ɔmaa bɛyɛle sorongo ɔ?
12 Ahemvo bɔ Yehowa buli bɛ kyɛ bedi nahorɛ ne, né bɛso ye kyɛbɔ okuro ɔ. Afei bɛbokale mmenia bɔ né bedi bɛ so ne maa bɛyɛle sɔ ala. Kyɛbɔ yalimoa yanwu ye ne, belili mvomsoɛ ahoroɛ. Nakoso, bɛsone Yehowa ngome, na bɛyerele bɛnwo betuli bosoensolɛ bo befili maen nanu.d
13. Nzu yeɛ ɔmaa Yehowa buli Ɔhene Ahabo kyɛ wanni nahorɛ ɔ?
13 Yede ahemvo bɔ Yehowa buli bɛ kyɛ banni nahorɛ ne koso, aso banyɛ nikyee pá komapɛ po hɔ ɔ? Daabi ɔtte sɔ. Ɔhene Ahabo bɔ né yetianu yɛse ne po, mmerɛ bɔ onwuni kyɛ ɔbokaso bie yeɛ behuni Nabɔto ne, ɔbrɛle yenwo ase na onuni yenwo. (1 Ahe. 21:27-29) Osa kyekyele nguro, na olili Yisrael pɔfoɛ mɔ so ngunim. (1 Ahe. 20:21, 29; 22:39) Nakoso, Ahabo aye piapiane ye kɔme asi maa ɔne maen ne mukoraati bɛsone bosoen, na wannu yenwo wɔ sɔ bɔne nanwo.—1 Ahe. 21:25, 26.
14. (a) Nzuati yeɛ Yehowa buli Ɔhene Rehoboam kyɛ wanni nahorɛ ɔ? (b) Ahemvo bɔ belili Yisrael so ne, nzu yeɛ benu pee yɛle ɔ?
14 Ɔhene foforɛ bɔ ye koso wanni nahorɛ yeɛ ole Rehoboam. Kyɛbɔ yalimoa yanwu ye ne, ɔyɛle nningyein pá biemɔ mmerɛ bɔ oolili bia ne. Nakoso, mmerɛ bɔ ye ahennie nabo timuni ne, ɔpole Yehowa mmraa, na ɔɔsone bosoen. (2 Abe. 12:1) Ofi sɔ mmerɛ ne bɔ ɔkɔ ne, wangora wamvi ye ahone nu wanzo Yehowa. (1 Ahe. 14:21-24) Nna Rehoboam ne Ahabo ngome yeɛ bɛte ahemvo bɔ banzo Yehowa kyɛbɔ okuro ɔ. Ahemvo bɔ belili Yisrael so ne, benu pee wɔ berɛ a, banni nahorɛ ofikyɛ bɛsone bosoen na bɛmaa mmenia ne koso yɛle sɔ. Yeti Yehowa de, koraka ɔkɔha kyɛ ɔhene bie yɛle bɔ ɔte pá anaa bɔ ɔttemaye ne, ogyi atee bɔ ɔfale so sone ye naso.
15. Nzuati yeɛ yenwo hia Yehowa paa kyɛ yɛkɔso ye kyɛbɔ okuro ɔ?
15 Nzuati yeɛ né soen nwo dwirɛ hia Yehowa sɔ ne? Nikyee ko yeɛ ole kyɛ, ahemvo nemɔ yeɛ ne odikyɛ bedi Yisraelfoɛ nemɔ nyunu maa bɛso Yehowa ɔ. Afei sɛ mmenia so bosoen a, ɔmaa bɛyɛ bɔne mbirimbiri na besisi mmenia koso. (Hos. 4:1, 2) Asa koso, né ahemvo nemɔ ne bɛ mmenia ne ahyɛ Yehowa bɔ kyɛ bɛkɔso ye. Yeti sɛ né bɛso bosoen a, Bible ka kyɛ ɔte kyɛbɔ babɔ adwaman ne. (Yer. 3:8, 9) Sɛ ebie bɔ wagya kɔbɔ adwaman a, ɔte nikyee bɔ ɔyɛ yea paa bɔ wayɛ watia ohu anaa ɔye ne. Sɔ ala yeɛ ebie bɔ wahyɛ Yehowa bɔ kyɛ ɔkɔso ye ne koso, sɛ ɔkɔso bosoen a, ɔyɛ ye yea paa hɔ ɛne.e—Deut. 4:23, 24.
16. Wɔ Yehowa nye so ne, nzu yeɛ ɔfa nwu kyɛ ebie te teneneeniɛ anaa bɔnefoɛ ɔ?
16 Nzu yeɛ yɛkɔhora yekosua yekofi sɔ dwirɛ nanu ɔ? Odikyɛ yesi yɛ hue kyɛ yɛkɔhwe yɛnwo yekofi ngondombo soen nwo. Nakoso, nna ɛhene ngome, na mmom odikyɛ yɛyere yɛnwo yɛso Yehowa kyɛbɔ okuro ɔ. Kyɛbɔ Yehowa nwu ebie bɔ ɔte teneneeniɛ ne bɔnefoɛ ne, diyifoɛ Malaki hyirehyirele nu kyɛ: “Na afei ɛmɔkosa bɛkɔwa, na ɛmɔkonwu nzonzoleɛ bɔ ɔla teneneeniɛ ne bɔnefoɛ b’afia ɔ, yeɛ bɔ ɔla sona bɔ ɔso Nyameɛ ne bɔ ɔnzo ye ɔ b’afia ɔ.” (Mal. 3:18) Yeti odikyɛ yɛbɔ mmɔden kyɛ yɛngɔma bɔne bɔ ɔwɔ yɛnwo, anaa nikyee foforɛ biala ngobu y’abanu má yɛngɔyakyi Yehowa soen. Sɛ yɛyakyi Yehowa soen a, ɔte bɔne pirikua paa.
17. Sɛ yɛpena ebie bɔ yekogya ye a, nzuati yeɛ odikyɛ yɛnea yé paa ɔ?
17 Sɛ ɛte sigyaniɛ bɔ ɛpena kyɛ egya a, edwirɛ bɔ Malaki hane ne kɔboka wɔ maa ɛkɔpena ebie bɔ sɛ egya ye a, ɔkɔboka wɔ ɔ. Wɔde susu ɛhe anwo nea: Ebia né sona ne le subaen pá biemɔ bɔ wɔnye gye yenwo ɔ. Nakoso sɛ ɔnzo nahorɛ Nyameɛ ne a, aso wɔ Yehowa nye so ne, ɔte teneneeniɛ anaa? (2 Kor. 6:14) Sɛ egya ebie bɔ ɔte sɔ a, aso ɔkɔboka wɔ maa ɛkɔso Yehowa kyɛbɔ okuro ɔ? Sɛ yɛnea Ɔhene Solomon sɔa a, mmrasua bɔ ogyale bɛ ne, ebia né benu biemɔ le subaen pá, nakoso né bɛnzo Yehowa. Yeti ngakangaka bɛlakalakale ye maa ɔɔsone bosoen.—1 Ahe. 11:1, 4.
18. Nzu yeɛ odikyɛ awofoɛ boka bɛ mmaamɔ maa benwu ye ɔ?
18 Awofoɛ, ahemvo nemɔ nwo dwirɛ bɔ ɔwɔ Bible nanu ne, ɛmɔ kɔhora bɛkɔfa bekohyirehyire ɛmɔ mmaamɔ maa bɛkɔyere bɛnwo bɛkɔso Yehowa. Ɛmɔboka bɛ ma benwu ye kyɛ tete ne, sɛ né Yehowa kobu ebie kyɛ ɔte ɔhene pá a, ɔte ɔhene bɔ ɔso ye nahorɛ nu, ná ɔboka mmenia maa bɛkoso bɛyɛ sɔ ɔ. Ɛmɔfa ɛmɔ subaen ne bɛ nneyɛɛ so bɛma ɛmɔ mmaamɔ nwu ye kyɛ, Bible kengalɛ, asafo nhyiamu ne asɛnga hɔlɛ yeɛ ɔte nningyein bɔ yenwo hia paa tra biala ɔ. (Mat. 6:33) Sɛ ɛmɔanyɛ ye sɔ a, ɛmɔ mma nemɔ konya adwene kyɛ bɛ maame ne bɛ baba mɔ te Yehowa Adanzefoɛ nati, yeɛ ɔmaa bɛkoso bɛso Yehowa ɔ. Sɛ ɔba sɔ a, bɛngɔma Yehowa soen nwo ngohia bɛ, na ebia bɛkɔyakyi po.
19. Bɛbɔ bayakyi Yehowa soen ne, anyelasoɛ beni yeɛ ɔwɔ berɛ ma bɛ ɔ? (Kenga edwirɛ bɔ ɔwɔ alaka nanu bɔ yenwa: “Ɛkɔhora Kosa Kɔwa Yehowa Berɛ!” ne.)
19 Sɛ ebie yakyi Yehowa soen a, aso okyire kyɛ wale asaa nu koraa anaa? Daabi, ofikyɛ ɔkɔhora kɔsesa kɔɔso Yehowa bieku. Nakoso, sɛ ɔkɔhora kɔyɛ sɔ a, sana ɔbrɛ yenwo ase, na ɔmaa asafo nu mbanyi nemɔ boka ye. (Yak. 5:14) Mmɔden biala bɔ ɔkɔbɔ ne ngɔyɛ mbaen, ofikyɛ ɔkɔmaa okosa kɔɔyɛ Yehowa damvo!
20. Sɛ yesuesua ahemvo bɔ né bedi nahorɛ ne a, Yehowa konwu yɛ sɛ́?
20 Yede bɔ Yisrael ahemvo nemɔ yɛle ne, nzu yeɛ yasua yafi nu ɔ? Sɛ yefi y’ahone mukoraati nu yɛso Yehowa a, yɛkɔyɛ kyɛ ahemvo bɔ né bedi nahorɛ ne. Yeti sɛ yedi mvomsoɛ a, ɛmɔma yesua nikyee bie yefi nu, yɛnu yɛnwo na yɛyɛ nzakrayɛɛ biala bɔ yenwo hia ɔ. Ɛmɔma yɛkae kyɛ yenwo hia paa kyɛ, yɛyere yɛnwo yɛso nahorɛ Nyameɛ komapɛ ne kyɛbɔ okuro ɔ. Sɛ ɛkɔso di nahorɛ ma Yehowa a, okonwu wɔ kyɛ ɛte ebie bɔ ɔyɛ bɔ ɔtengyɛ ɔ.
DWEIN 45 Me Komam Nsusuwii
a Adesua he anu ne, edwirɛ “Yisrael ahemvo ne,” ogyi berɛ ma ahemvo bɔ belili Yehowa mmenia so ne mukoraati. Bɛbɔ belili Yuda mmusua kue nyɔ, Yisrael mmusua kue buru ne, ɔne mmusua kue 12 ne mukoraati so ne, bɛboka so.
b EDWIRƐ BIE BƆ BAHYIREHYIRE NU Ɔ: Sɛ Bible ne ka “ahone” nwo dwirɛ a, ɔtaa gyina berɛ ma kyɛbɔ yesi yɛte ɔ. Ebie yeɛ ole nningyein bɔ yɛnye gye yenwo, bɔ yɛdwene yenwo, yɛ subaen, ɔne bɔ ogyi yɛnye so ɔ.
c Tete ne, ahemvo bɔ ne bɛso bosoen ne, sɛ né bedi maen bie so ngunim a, ne bɛtaa bɛso mmosoen bɔ bɛwɔ sɔ maen nanu ne.
d Ɔhene Asa yɛle bɔne mbirimbiri. (2 Abe. 16:7, 10) Nakoso, Bible ne ka kyɛ ɔyɛle bɔ ɔtengyɛ wɔ Yehowa nye so. Ahyɛaseɛ bɔ betuli ye foɛ ne de wandie, nakoso ebia nziɛen ɔsesane ye subaen. Asa yɛle nningyein pá pee trale mvomsoɛ bɔ olili ne. Ɔsone Yehowa ngome, na ɔyerele yenwo kyɛ okotu mmosoen bɔ né bɛwɔ ye ahennie nanu nabo.—1 Ahe. 15:11-13; 2 Abe. 14:2-5.
e Soen bɔ yɛfa yɛma Yehowa ne, yenwo hia ye paa. Yeti mmraa dwirɛ nyɔ bɔ olimoa wɔ Mose Mmraa nanu ne, Yehowa hane kyɛ nnɛmaa bɛso nyameɛ foforɛ biala bɛboka ye so.—Ɛks. 20:1-6.
f BƆ FOTO NE KÃ YENWO DWIRƐ Ɔ: Aliemaa abrandeɛ bie bɔ ɔte asafo nu panyi ne, otu aliemaa bie foɛ wɔ nzaa bɔ ɔno nanwo. Aliemaa ne abrɛ yenwo ase wale wato nu, wayɛ nzakrayɛɛ, na ɔkɔso so Yehowa nahorɛ nu.