Chapitre Bale Oko na Ndo ni Osio

Dutingo ti Agbia Use Ni Ayeke Gbian

GBIA ti Syrie Antiochus IV amu sese ti Égypte na lo mveni ayö iri ti gbia. Na pekoni so Gbia ti Égypte Ptolémée VI ahunda ni, Rome atokua na yâ kodoro so mbeni lembe, Caius Popilius Laenas. Lo gue na kota bungbi ti amangboko ti bira nga na ayanga so Bada-halezo ti Rome amu so ahunda na ngangu na Antiochus IV ti zia ti komande na ndo Égypte na ti londo na kodoro ni. Gbia ti Syrie na lembe ti Rome atingbi tele na Éleusis, mbeni kete vaka ti Alexandrie. Antiochus IV ahunda ti mu na lo ngoi ti tene lo na awamungo wango ti lo amä tele, me Laenas asû mbeni ye na sese so angoro gbia ni, na lo tene na lo ti mu kiringo tene ti lo kozoni ti sigigi na yâ ni. So azia kamela na lë ti lo, Antiochus IV ayeda na ye so Rome ahunda na lo kiri na Syrie na ngu 168 K.N.E. A yeke tongaso si tiri na popo ti gbia ti banga ti Syrie na gbia ti mbongo ti Égypte ako nda ni.

² Rome, so ayeke sala kota kusala mingi na yâ aye ti Proche-Orient, angbâ ti fa ye ti bê ti lo na Syrie. Tongaso, atä ambeni gbia ti hale ti Séleucie akomande Syrie na peko ti kuâ ti Antiochus IV, so asi na ngu 163 K.N.E., ala yeke pepe “gbia ti banga.” (Daniel 11:15) Na nda ni Syrie aga mbeni kete mbage ti kodoro ti Rome na ngu 64 K.N.E.

³ Agbia ti hale ti Ptolémée ti Égypte abata dutingo ti ala tongana “gbia ti mbongo” teti ngu 130 na ndo ni, na peko ti kuâ ti Antiochus IV. (Daniel 11:14) Na ngoi ti bira so asala na Actium, na ngu 31 K.N.E., Octavien, mokonzi so ayeke Romain, ahon na ngangu aturugu ti ndangba gbia-wali ti hale ti Ptolémée, Cléopâtre VII, na ti aturugu ti ndeko ti lo so ayeke Romain, Marc Antoine. Tongana Cléopâtre afâ tele ti lo ngu oko na pekoni, Égypte aga nga mbeni kete mbage ti kodoro ti Rome na, tongaso, lo yö mbeni pepe kungba ti gbia ti mbongo. Na ngu 30 K.N.E., Rome amu li ni na ndo ti Syrie nga na ndo ti Égypte. A lingbi fadeso ti ku ti tene ambeni yanga-ti-komande asala kusala tongana gbia ti banga na gbia ti mbongo?

FINI GBIA ATO “ZO TI LAMPO”

⁴ Na printemps ti ngu 33 N.E., Jésus Christ atene na adisciple ti lo: “Tongaso, tongana i ba sioye so asala si ye aga yangbato, a lingbi na tene ti prophète Daniel, na ye ni aduti na ndo ti nzoni-kue, . . . zia ala so ayeke na Judée akpe na akota hoto.” (Matthieu 24:15, 16, NW) Na salango tene ti Daniel 11:31, Jésus agboto mê ti adisciple ti lo na ndo ti ‘sioye so asala si ye aga yangbato’ so ayeke ga ande. A fa prophétie so andu gbia ti banga ndulu na ngu 195 na peko ti kuâ ti Antiochus IV, ndangba gbia ti Syrie so ayö iri so. Mbeni fini yanga-ti-komande alingbi biani ti duti tongana gbia ti banga. A yeke duti ande zo wa?

⁵ Ange ti Jéhovah Nzapa afa kozoni: “Fade mbeni zo alondo so akamata place ti gbia ti banga [ti Antiochus IV] na lo sala si zo ti lampo ahon na yâ pendere sese ti royaume; me na nda ti lâ oko oko, a fâ lo, na lege ti ngonzo pepe, na ti bira nga pepe.” (Daniel 11:20) A ba giriri so lo so “alondo” tongaso aduti kozo togbia ti Rome, Octavien, so ahiri lo César Auguste.—Ba “A Yekia Oko, A Ke Mbeni,” na lembeti 248.

⁶ “Pendere sese ti royaume” ti Auguste andu “sese ti pendere,” Judée, kete mbage ti kodoro ti Rome. (Daniel 11:16) Na ngu 2 K.N.E., Auguste atokua “zo ti lampo” tongana lo mu yanga ti diko wungo ti azo ti kodoro, mbilimbili ti hunda na lampo nga ti hiri azo na kusala ti turugu. A yeke mbela ti lo si apusu Joseph na Marie ti gue na Bethléhem si amu iri ti ala kâ, na tongaso adü Jésus na ndo so afa tene ni kozo. (Michée 5:1; Matthieu 2:1-12) Na nze ti août ngu 14 N.E. (“na nda ti lâ oko oko,” so ti tene a ninga mingi pepe na pekoni so ato mbela ti tene azo kue azia iri ti ala na mbeti), Auguste akui tongana lo yeke na ngu 76, “na lege ti ngonzo pepe,” wala so a fâ lo na ngangu, nga “ti bira” pepe, me na lege ti kobela. Gbia ti banga ayeke biani mbeni zo nde! Lo yeke fadeso Kodoro-togbia ti Rome na lege ti atogbia ti lo.

‘LO SO AKE LO ALONDO’

⁷ Ange ni angbâ ti fa peko ti prophétie ni tongaso: “Fade zo so azo ake lo alondo ti kamata place ti zo ti kozoni [ti Auguste], ala mu yango-iri ti royaume na lo pepe; me lo ga na lâ ti siriri, na lo kamata royaume so na lege ti handa nde nde. Aturugu so aga mingi mingi tongana moa, fade a hon ala na ngangu na a fâ ala na gbele lo; na a fâ gbia ti mbele ni nga.”—Daniel 11:21, 22.

⁸ “Zo so azo ake lo” aduti la ni Tibère César, molenge ti Livie, ota wali ti Auguste. (Ba “A Yekia Oko, A Ke Mbeni,” na lembeti 248.) Auguste ake la ni molenge ti koli ti lo so ngbanga ti asioni lengo ti lo na lo ye giriri pepe ti tene lo duti César na peko ti lo. A mu na lo “yango-iri ti royaume” na bê use, gi na pekoni so ala kue so alingbi ti duti gbia akui. Na ngu 4 N.E., Auguste akamata Tibère tongana molenge ti lo, na lo zia lo héritier ti mbata ti gbia ni. Na peko ti kuâ ti Auguste, Tibère, lo so azo ake lo, so ngu ti lo ayeke 54, “alondo” na lege so lo to nda ti komande, na tongaso lo ga togbia ti Rome na gbia ti banga.

⁹ Mbeni kota bakari (The New Encyclopædia Britannica) atene: “Tibère asala ye na mayele na Bada-halezo na lo kanga lege na lo ti mu lo tongana togbia teti ndulu na nze oko [na peko ti kuâ ti Auguste].” Lo tene na azo ti Bada-halezo so mbeni zo nde na Auguste alingbi pepe ti yö nengo kungba ti ngorogbia ti Kodoro-togbia ti Rome, na lo hunda na azo ti Bada-halezo ni ti kiri na république na place ni na mungo yanga-ti-komande na mbeni bungbi ti akoli ahon ti mu ni na zo oko. Wasenda-mbaï, Will Durant asû na mbeti: “Teti ala sala mbito ti gbu lo na tene ti yanga ti lo, azo ti Bada-halezo asepela lo na ayekia lo juska ti tene na nda ni lo yeda na yanga-ti-komande.” Na lo kiri lo tene: “Azo ni kue asala kusala ti ala nzoni. Tibère aye la ni yanga-ti-komande; tongaso pepe, ka lo wara lege ti kpe ni; Bada-halezo asala giriri mbito ti Tibère na ala ke nga lo mingi, ye oko, ala ye pepe ti kiri na mbeni république so aluti, tongana ti ngbele ni, na ndo ti abungbi so atene ala duti teti ala oko.” Tongaso Tibère ‘akamata royaume ni na lege ti handa nde nde.’

¹⁰ Ti “aturugu so aga mingi mingi tongana moa,” aturugu ti aroyaume so ayeke na tele ni, ange ni atene: “Fade a hon ala na ngangu na a fâ ala.” Tongana Tibère aga gbia ti banga, koya ti lo, Germanicus César ayeke kota mokonzi ti aturugu ti Rome na ndo Ngu ti Rhin. Na ngu 15 N.E., Germanicus atokua aturugu ti lo na tele ti walombe ti aZamani, Arminius, na lo so benda na mbeni mbage. Ye oko, ahongo na ngangu ti lo alingbi kue pepe na lo glisa aye dä mingi, na tongaso Tibère akaï kusala ti aturugu na sese ti Zamani. Nde na so, Tibère aye ti yôro na mayele bira ti yâ ti kodoro si a kanga lege na akete mara ti Zamani ti bungbi tele. Na yâ asalango ye ti lo, Tibère abi bê ti lo mingi na poroso ti batango kodoro ndali ti awande na lo gi ti kpengba akatikati ti kodoro ti lo. Ye so lo soro alê nzoni lengo. Na lege so, a mingo ngangu na “a fâ” “aturugu so aga mingi mingi tongana moa.”

¹¹ “A fâ” nga “gbia ti mbele” so Jéhovah Nzapa ate la ni na Abraham teti deba nzoni ti asewa kue ti sese. Jésus Christ ayeke giriri Hale ti Abraham so aze ni na yâ mbele so. (Genèse 22:18; aGalate 3:16) Na lango 14 ti Nisan ti ngu 33 N.E., Jésus aluti na gbele Ponce Pilate na yangbo ti mokonzi ti azo ti Rome so na Jérusalem. Aprêtre Juif atene Jésus ake yanga ti togbia. Me Jésus atene na Pilate: “Royaume ti Mbi ayeke ti sese so pepe.” Ti tene mokonzi ti azo ti Rome azia Jésus pepe, atä so lo sala ye pepe, aJuif adekongo: “Tongana mo zi Zo so, mo yeke ndeko ti César pepe. Zo so atene ni mveni ni yeke gbia, lo ke César.” Na pekoni so ala hunda ti tene afâ Jésus, ala tene: “E yeke na mbeni gbia pepe, gi César oko.” Na lege ti ndia ti “yekiango pepe gbia” so Tibère akono yâ ni si a lingbi ti se atä gi kete zonga na tele ti César, Pilate amu Jésus ti tene ‘afâ’ lo, so ti tene akanga lo na ndo keke ti pasi.—Jean 18:36; 19:12-16; Marc 15:14-20.

MBENI MOKONZI TI NGANGU ‘ABI BÊ TI SALA AYE TI LO’

¹² Ange ni angbâ ti fa prophétie ti lo na ndo Tibère, lo tene: “Teti so ala sala beoko na lo, fade lo sala ye na handa, biani fade lo ma na lo wara ngangu na lege ti mbeni kete mara.” (Daniel 11:23, NW) Azo ti Bada-halezo ti Rome, na lege ti ndia, asala giriri “beoko” na Tibère, na a lingbi ti tene so, lo yeke na gbe ti ala. Ye oko, lo handa ala; ti tâ tene ni, lo wara “ngangu na lege ti mbeni kete mara.” Kete mara so ayeke la ni Aturugu ti batango togbia, so ase kando na tele ti agbagba ti Rome. Teti so ala yeke ndulu mingi, a mu mbito na azo ti Bada-halezo na a mu lege na Tibère ti kanga lege na wuluwulu kue ti mara ni so alingbi ti londo ti ke yanga-ti-komande ti lo. Tongaso Tibère angbâ na ngangu na lege ti aturugu ndulu na 10 000.

¹³ Ange akiri atene: “Na lâ ti siriri, fade lo lï na ndo kue ti mafuta mingi ti sese ni; fade lo sala ye so ababâ ti lo, wala ababâ ti ababâ ti lo, asala giriri pepe; fade lo kangbi na popo ti ala ye so lo kamata na ngangu, ye so lo gbu na bira, na ye ti mosoro; biani, lo bi bê ti lo na mbeni mayele ti gbu gbada ti bira, me gi teti mbeni ngoi.” (Daniel 11:24) Teti so Tibère azia tene na li ti azo senge senge mingi, na gbe ti komandema ti lo afango zo so lo mu yanga ti sala ni awu mingi. Na yâ aye mingi, na lege ti ngangu ti Séjan na ndo ti lo, mokonzi ti Aturugu so abata Togbia, ndangba mbage ti komandema ti lo aduti ngoi ti salango ye na ngangu mingi. Na nda ni, a zia tene na li ti Séjan lo mveni na a fâ lo. Na lege ti salango ngangu na azo, Tibère ahon akotara ti lo kue.

¹⁴ Ye oko, Tibère akangbi “ye so lo kamata na ngangu, ye so lo gbu na bira, na ye ti mosoro” na yâ akete kodoro ti Rome. Na ngoi so lo kui, amara kue so lo gbu ala na ngba amaï na lege ti mosoro. A hunda alampo ahon ndo ni pepe, na lo yeke giriri ndulu ti fa nzobe na mbage ti azo ti akete kodoro so ayeke na akpale. Tongana aturugu wala ambeni kota zo asala sana na mbeni zo wala ala yeda na nzingo nginza ti letäa, ala lingbi ti sala mbito teti sengo ndo ti Togbia. Komandema ti ngangu abata siriri na yâ ti kodoro, na mbeni nzoni kode ti tambelango ti aye asala si dengo buze amaï. Tibère abata giriri ti tene na yâ ti Rome nga na gigi ni a lingbi a fâ yâ ti atene ti ngbanga hio nga na lege ni. A leke yâ ti andia nzoni, na a kiri a ba yâ ti andia so andu azo na nzoni salango ye na ngbango lakue ti leke aye so Auguste César ato nda ni. Ye oko, Tibère ‘abi bê ti sala aye ti lo,’ ye so afa ngbanga ti nyen wasenda-mbaï ti Rome, Tacite, asala tene ti lo tongana mbeni wandendia, so lo yeke na kode mingi ti fa na lë ti azo ye so lo yeke pepe. Tongana lo kui na nze ti mars ngu 37 N.E., aba Tibère tongana mbeni gbia so akomande na ngangu mingi.

¹⁵ Agbia so aga na peko ti Tibère na asala kusala tongana gbia ti banga aduti la ni Gaius César (Caligula), Claude I, Néron, Vespasien, Titus, Domitien, Nerva, Trajan na Hadrien. Mbeni bakari (The New Encyclopædia Britannica) atene: “Teti ala mingi, agbia so aga na peko ti Auguste amu peko ti poroso ti komande ti lo na ala ngbâ na yâ kapa ti lekengo ye ti lo, atä a sigigi na fini ye mingi pepe na a sala na lege ti baba mingi.” Oko bakari so atene nga: “Na hunzingo ti kozo siècle na tongo nda ti use siècle ti ngoi ti e, Rome ayeke giriri na li ni mingi na lege ti kota ti lo nga na wungo ti azo ti lo.” Même tongana Rome ayeke la ni na awuluwulu na akatikati ti kodoro-togbia ni, kozo tingbingo ti lo na gbia ti mbongo so a fa tene ni asi pepe kozoni na siècle ota ti ngoi ti e.

AZINGO LO NA TELE TI GBIA TI MBONGO

¹⁶ Ange ti Nzapa angbâ ti fa peko ti prophétie ni tongaso: “Fade lo [gbia ti banga a] zingo ngangu ti lo na lo sala si bê ti lo akpengba ti gue na aturugu mingi mingi ti sala bira na gbia ti mbongo, fade gbia ti mbongo na aturugu mingi mingi ti ngangu atiri bira, me lo [gbia ti banga a] luti pepe; teti ala bi bê ti ala na mbeni mayele ti futi lo. Biani, ala so ate nzo kobe ti gbia ti mbongo, fade ala futi lo, na a tomba aturugu ti lo kirikiri, na azo mingi atï na akui.”—Daniel 11:25, 26.

¹⁷ Ndulu na ngu 300 na pekoni so Octavien amu Égypte tongana mbeni kete mbage ti sese ti Rome, Togbia ti Rome Aurélien asala kusala tongana gbia ti banga. Na ngoi ni so, Gbia-wali Septimia Zenobia (Zénobie) ti Palmyre so ayeke na gbe ti ngangu ti Rome aduti tongana gbia ti mbongo.a (Ba “Zénobie, Gbia-wali Walombe ti Palmyre,” na lembeti 252.) Aturugu ti Palmyre amu sese ti Égypte na ngu 269 N.E., na tenengo so na salango tongaso ala bata ni nzoni teti Rome. Me ti tâ tene ni, Zénobie aye ti yä Palmyre na molongo ti kota gbata ahon kue na tö na ti mu li ni na akete kodoro ti Rome so ayeke na mbage ti tö. Teti so mbito asala lo ngbanga ti tene ti bê ti wali so, Aurélien azingo “ngangu ti lo na lo sala si bê ti lo akpengba” ti sala ye na tele ti Zénobie.

¹⁸ Gbia ti mbongo, bungbi ti aye so akomande na so Zénobie amu li ni, “atiri” bira na gbia ti banga “na aturugu mingi mingi ti ngangu” na gbe ti aturugu ti kota kamba use, Zabdas na Zabbaï. Me Aurélien akamata Égypte, na pekoni lo tokua aturugu na Asie Mineure nga na Syrie. A hon Zénobie na ngangu na Émèse (laso Homs), na nda ni lo kpe lo gue na Palmyre. Tongana Aurélien ase kando na tele ti gbata ni, Zénobie atiri bira ngangu mingi, me lo sala gbä. Lo kpe na molenge ti lo ti koli na mbage ti Perse, me azo ti Rome agbu lo ndulu na Ngu ti Euphrate. Azo ti Palmyre azia gbata ti ala na maboko ti awato na ngu 272 N.E. Aurélien afâ Zénobie pepe; lo yä lo tongana mbeni ye ti ba na yâ molongo ti aye ti bira so lo kiri na ni na Rome, na ngu 274 N.E. Zénobie ahunzi tanga ti fini ti lo tongana mbeni kota wali ti Rome.

¹⁹ Ti Aurélien, lo “luti pepe, teti ala bi bê ti ala na mbeni mayele ti futi lo.” Na ngu 275 N.E., lo to nda ti bira na tele ti aPerse. Tongana lo yeke ku na Thrace ngoi ti tene lo fâ ngu ti zu na Asie Mineure, ala so ‘ayeke te kobe ti lo’ agbe lingo na tele ti lo na ‘afuti’ lo. Lo yeke giriri ndulu ti hunda tene na secrétaire ti lo, Éros, na ndo ambeni ye so atambela na lege ni pepe. Ye oko, na lege ti mayele, Éros asû na mbeti iri ti aturugu ti kota kamba so lo tene a yeke fâ ala ande. Bango mbeti so apusu aturugu ti kota kamba so ti gbe lingo na tele ti Aurélien na ti fâ lo na ngangu.

²⁰ Kuâ ti Aurélien akaï pepe dutingo ti gbia ti banga. Ambeni gbia ti Rome amu place ti lo. Teti mbeni kete ngoi, awara mbeni togbia ti do na mbeni ti tö. Na gbe ti akoli so, ‘atomba’ wala ‘akangbi’ kirikiri aturugu ti gbia ti banga,b na ambeni mingi “atï na akui” na lege ti mungo ndo ti amara ti aZamani so alondo na mbage ti banga. A-Goth alï na ngangu na yâ akatikati ti sese ti Rome na siècle osio ni. Amungo yâ ti kodoro aga na peko ti tele. Na ngu 476 N.E., mokonzi ti aZamani Odoacre azia na sese tanga ti togbia so akomande ngbele ye na Rome. Na tongo nda ti siècle omene ni, a fâ yâ ti Kodoro-togbia ti Rome na do, na agbia ti Zamani akomande na Bretagne, na Gaule, na Italie, na Afrika ti Banga nga na Espagne. Mbage ti tö ti kodoro-togbia ni angbâ juska siècle 15 ni.

YÂ TI KOTA KODORO-TOGBIA AKANGBI

²¹ Na ngbango senge senge pepe na ndo anzene nzene tene so andu tingo ti Kodoro-togbia ti Rome, so ague na yâ asiècle mingi, ange ti Jéhovah afa na pekoni ambeni ye ti kpene ti gbia ti banga na gbia ti mbongo. Ye oko, mbeni ndulu dango bê na ndo ambeni ye so asi na yâ Kodoro-togbia ti Rome ayeke mu ande maboko na e ti hinga agbia use so asala mandako na popo ti ala na angoi so aga na pekoni.

²² Na siècle osio ni, Togbia ti Rome Constantin ayeda polele na lege ti vorongo ti aChrétien so azia tâ tene. Lo tisa même mbeni kota bungbi ti Église na Nicée, na Asie Mineure, na ngu 325 N.E., na lo mveni amu li ni dä. Na pekoni, Constantin azi ndo ti dutingo ti atogbia na Rome ti gue na ni na Byzance, wala Constantinople, na lo sala si gbata so aga fini kota gbata ti lo. Kodoro-togbia ti Rome angbâ na gbe ti komandema ti mbeni togbia oko juska na kuâ ti Théodose I, na lango 17 ti janvier ngu 395 N.E.

²³ Na peko ti kuâ ti Théodose, a kangbi yâ ti Kodoro-togbia ti Rome na popo ti amolenge ti lo ti koli. Honorius awara mbage ti do, na Arcadius mbage ti tö, so kota gbata ni ayeke Constantinople. Bretagne (Grande-Bretagne), Gaule, Italie, Espagne na Afrika ti Banga ayeke giriri na popo ti akete kodoro ti mbage ti sese ti do. Macédoine, Thrace, Asie Mineure, Syrie na Égypte ayeke akete kodoro ti mbage ti sese ti tö. Na ngu 642 N.E., Alexandrie, kota gbata ti Égypte, atï na maboko ti aSarrasin (a-Arabe), na tongaso Égypte aga mbeni kete mbage ti sese ti aCalife. Na janvier ngu 1449, Constantin XI aga ndangba togbia ti tö. Na gbe ti komandema ti Sultan Mehmed II, aTurc ottoman akamata Constantinople na lango 29 ti mai ngu 1453, ye so apika biaku na kuâ Kodoro-togbia ti Rome na mbage ti Tö. Na ngu 1517 Égypte aga mbage ti sese ti aTurc. Me na pekoni sese ti ngbele gbia ti mbongo so ayeke duti ande na gbe ti ngangu ti mbeni kodoro-togbia ti mbage ti do.

²⁴ Na mbage ti do ti Kodoro-togbia ti Rome évêque Catholique ti Rome aba gigi, mbilimbili Pape Léon I, so ahinga lo mingi teti lo zia na sese kota yanga-ti-komande ti pape na siècle oku ni. Na pekoni, pape alondo na bê ti lo mveni ti yü kpoto ti gbia na togbia ti do. Ye so asi na Rome na lango ti Noël ti ngu 800 N.E., tongana Pape Léon III ayü kpoto ti gbia na Charles, Gbia ti aFranc (Charlemagne), togbia ti fini Kodoro-togbia ti Rome ti Do. Yungo kpoto so akiri amu mbeni togbia na Rome na tongaso, na lege ti ambeni wasenda-mbaï, ye ni ato nda ti bango gigi ti Kodoro-togbia ti Nzoni-Kue ti Rome. Ngbele ye na ngoi so Kodoro-togbia ti Tö nga na Kodoro-togbia ti Nzoni-Kue ti Do ti Rome, so ala use kue atene ala yeke Chrétien, aba gigi.

²⁵ Tongana ngoi ayeke hon, azo so aga na peko ti Charlemagne aduti amokonzi so ahinga ti komande pepe. Même na mbeni ngoi mbata ti togbia angbâ senge. Na yâ ti ngoi so, Gbia ti Zamani Otton I amu kota mbage ti Italie ti banga na ti popo ni. Lo mveni amu tele ti lo Gbia ti Italie. Na lango 2 ti février ngu 962, Pape Jean XII ayü kpoto ti gbia na Otton I tongana togbia ti Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome. Kota gbata ti lo ayeke giriri na Zamani, na atogbia ni ayeke azo ti Zamani, tongana mingi ti azo ti lo. Ngu ngbangbo oku na pekoni, sewa ti aHabsbourg ti Autriche awara iri ti “togbia” na lo bata ni ndulu na ngoi kue so Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome angbâ ti duti.

AKIRI AHINGA POLELE AGBIA USE NI

²⁶ Napoléon I apika Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome na kä ti kuâ tongana lo ke ti yeda na ni na peko ti ahongo na ngangu so lo hon na ni na Zamani na yâ ti ngu 1805. Teti lo lingbi pepe ti tiri ti bata mbata ti gbia ti lo, Togbia François II ake ti duti tongana togbia ti Rome na lango 6 ti août ngu 1806, na lo bata gi ngorogbia ti kodoro ti lo tongana togbia ti Autriche. Na peko ti ngu 1 006, Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome, so Léon III, mbeni pape so ayeke Catholique ti Rome, nga na Charlemagne, mbeni gbia ti aFranc asigigi na ni, ahunzi. Na ngu 1870, Rome aga kota gbata ti royaume ti Italie, so a duti na gbe ti Vatican pepe. Na ngu so aga na pekoni, mbeni kodoro-togbia ti Zamani aba gigi tongana a mu Guillaume I tongana césar, wala kaiser. A yeke tongaso si gbia ti banga ti ngoi ti e, Zamani, amaï na ndo lë sese.

²⁷ Me gbia ti mbongo ti ngoi ti e ayeke duti ande zo wa? Mbaï afa so Grande-Bretagne amu ngangu ti komande ti togbia na siècle 17 ni. Napoléon I aye giriri ti kanga alege ti dengo buze ti aBritannique; a yeke ngbanga ni si lo mu Égypte na ngu 1798. Ye so asala si bira alondo, na mbeni mbele na popo ti aBritannique na a-Ottoman apusu aFrançais ti zia Égypte, so na tongo nda ti bira ni a ba lo tongana gbia ti mbongo. Na siècle so aga na pekoni, ngangu ti aBritannique na Égypte akpengba. Na peko ti ngu 1882, Égypte ayeke biani na gbe ti aBritannique. Tongana Kozo Bira so Amu Sese Kue atï na ngu 1914, Égypte ayeke la ni ti sese ti Turquie na a yeke mbeni khédive, wala gbenyon-gbia, so akomande. Ye oko, Turquie amu mbage ti Zamani na yâ bira so; Grande-Bretagne alungula khédive ni na lo sala si Égypte aduti na gbe ti yanga-ti-komande ti aBritannique. Tongana songo ti ala ayeke kpengba mingi ahon, Grande-Bretagne na États-Unis ti Amérika aga Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain. Ala use kue aga gbia ti mbongo.

[Akete Tene na Gbe Ni]

MO MANDA NYEN?

• Togbia ti Rome wa alondo kozo tongana gbia ti banga, na lawa lo tokua “zo ti lampo”?

• Zo wa aduti tongana gbia ti banga na peko ti Auguste, na tongana nyen “a fâ gbia ti mbele” ni?

• Nda ti bira na popo ti Aurélien, gbia ti banga, na Zénobie, gbia ti mbongo, aduti tongana nyen?

• Kodoro-togbia ti Rome aga nyen, na angangu ti komande wa aduti tongana agbia use so na hunzingo ti siècle 19 ni?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1, 2. (a) Ye nyen apusu Antiochus IV ti yeda na aye so Rome ahunda? (b) Lawa Syrie aga mbeni kete mbage ti kodoro ti Rome?

3. Lawa na tongana nyen Rome ahon ndo ti Égypte?

4. Ngbanga ti nyen e lingbi ti ku ti tene mbeni fini yanga-ti-komande aduti tongana gbia ti banga?

5. Zo wa amu ndo so Antiochus IV akomande kozo, na tongaso lo ga gbia ti banga?

6. (a) Lawa si a hon na “zo ti lampo” na yâ “pendere sese ti royaume,” na nene ti ye so aduti tongana nyen? (b) Ngbanga ti nyen a lingbi ti tene Auguste akui “na lege ti ngonzo pepe, na ti bira nga pepe”? (c) Gbiango ye wa asi na yâ zo so aduti gbia ti banga?

7, 8. (a) Zo wa alondo tongana gbia ti banga na peko ti Auguste? (b) Ngbanga ti nyen amu “yango-iri ti royaume” na bê use na lo so aga na peko ti Auguste César?

9. Na lege wa Tibère ‘akamata royaume na lege ti handa nde nde’?

10. Tongana nyen a fâ “aturugu so aga mingi mingi tongana moa”?

11. Tongana nyen a fâ “gbia ti mbele”?

12. (a) Zo wa ate mbele na Tibère? (b) Tongana nyen Tibère ‘awara ngangu na lege ti mbeni kete mara’?

13. Na yâ aye wa Tibère ahon akotara ti lo?

14. (a) Na lege wa Tibère akangbi na yâ akete kodoro ti Rome “ye so lo kamata na ngangu, ye so lo gbu na bira, na ye ti mosoro”? (b) A ba Tibère tongana nyen na lâ ti kuâ ti lo?

15. Dutingo ti Rome na hunzingo ti kozo siècle ti N.E. nga na tongo nda ti use siècle ayeke la ni tongana nyen?

16, 17. (a) Zo wa asala kusala tongana gbia ti banga so asala tene ni na Daniel 11:25? (b) Na nda ni zo wa aduti tongana gbia ti mbongo, na tongana nyen?

18. Nda ti bira na popo ti Togbia Aurélien, gbia ti banga, na Gbia-wali Zénobie, gbia ti mbongo, aduti tongana nyen?

19. Na lege wa Aurélien atï “teti ala bi bê ti ala na mbeni mayele ti futi lo”?

20. Tongana nyen “a tomba kirikiri” “aturugu mingi mingi ti gbia ti banga”?

21, 22. Agbiango ye wa Constantin aga na ni ndulu na siècle osio ni N.E.?

23. (a) Tongana nyen akangbi yâ ti Kodoro-togbia ti Rome na peko ti kuâ ti Théodose? (b) Lawa Kodoro-togbia ti Tö aglisa? (c) Zo wa akomande Égypte na ngu 1517?

24, 25. (a) Na lege ti ambeni wasenda-mbaï, ye nyen asi na tongo nda ti Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome? (b) Na nda ni ye nyen asi na kota iri ti “togbia” ti Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome?

26. (a) A lingbi ti tene nyen na ndo hunzingo ti Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Rome? (b) Zo wa aba gigi tongana gbia ti banga?

27. (a) Tongana nyen Égypte aga mbeni kodoro na gbe ti ngangu ti Grande-Bretagne? (b) Zo wa aga tongana gbia ti mbongo?

[Encadré/Foto na lembeti 248-251]

A YEKIA OKO, A KE MBENI

OKO asala si mbeni kodoro so akangbi ngbanga ti atene nde nde aga mbeni kodoro-togbia ti ndo lë sese. Mbeni, na yâ ngu 23, asala si amosoro ti kodoro-togbia so ague na li ni fani bale use. A yekia oko na lâ ti kuâ ti lo; a ke mbeni. A yeke na gbe ti komandema ti atogbia ti Rome use so si Jésus aduti na fini na asala kusala ti lo. Ala yeke giriri azo wa? Na ngbanga ti nyen a yekia oko na pepe mbeni so?

LO ‘WARA ROME NA BRIQUE NA LO ZIA NI NA MARBRE’

Na ngu 44 K.N.E., tongana a fâ Jules César na ngangu, kete tarä ti ita ti lo ti wali, Caius Octavius, ayeke gi na ngu 18. Teti so amu lo tongana molenge ti Jules César na lo yeke tâ héritier ti lo mveni, maseka Octavien alondo fade fade ti gue na Rome ti hunda ye ti héritier ti lo. Kâ lo tingbi na mbeni ngangu wato: Marc Antoine, so asala kusala na peko ti César, na so aku ti duti mbilimbili héritier ni. Aye ti gbe-mingo na lege ti poroso nga na mandako teti komandema so aga na pekoni aninga ngu 13.

A yeke gi na pekoni so lo neka abungbi ti aturugu ti Gbia-wali ti Égypte Cléopâtre na ti ndeko ti lo Marc Antoine (na ngu 31 K.N.E.) si Octavien aduti tongana tâ mokonzi ti Kodoro-togbia ti Rome. Ngu oko na pekoni, Antoine na Cléopâtre afâ tele ti ala; Octavien amu sese ti Égypte. A yeke tongaso si tanga ti aye so angbâ ti Kodoro-togbia ti Grèce atï, na Rome aga ngangu ti komande sese kue.

Octavien aglisa giriri pepe so na nda ni afâ Jules César na ngangu teti lo komande na ngangu mingi, tongaso lo bata si lo tï pepe na yâ oko gbanda so. Ti tene lo so bê ti aRomain pepe, so aye ti tene kodoro ti ala aduti république, lo honde komandema ti lo tongana gbia oko so lo yeke sala na gbe ti ye so akpa république. Lo ke ti mu a-iri ti ‘gbia’ na ti “dictateur,” so la ni aye ti tene wafango ngbanga so amu na lo kota ndo ti komande. Lo sala mbeni ye nga; lo fa so lo ye ti kiri na komandema na ndo ti akete kodoro kue na Bada-halezo ti Rome na lo ye ti zia akungba kue so amu na lo. Mayele so lo sala alê lengo. Bada-halezo, na bê ti kiri singila, atoto na Octavien ti bata akungba ti lo nga ti ba lege ti ambeni kete kodoro.

Na mbage, na lango 16 ti nze ti janvier ngu 27 K.N.E, Bada-halezo amu na Octavien kota iri ti “Auguste,” so ti tene “Lo so ayä lo, A yeda na lo.” Octavien ayeda pepe gi na kota iri so, me lo mu nga iri ti lo na mbeni nze (août, Augustus na latin) na lo lungula lango oko na ndo ti février ti tene août aduti na oko wungo ti alango tongana juillet (Julius na latin), nze so ahiri tongaso na lege ti Jules César. Na lege ti amayele so, Octavien aga kozo togbia ti Rome nga na pekoni ahiri lo César Auguste wala “Auguste.” Na pekoni lo wara nga kota iri ti “Pontifex Maximus” (kota prêtre), nga na ngu 2 K.N.E. (ngu so adü na Jésus) Bada-halezo amu na lo kota iri ti Pater Patriae, “Babâ ti Kodoro ti Lo.”

Gi na yâ ti ngu ni so, “César Auguste alu ndia ti kpengba-tene so a lingbi a zia iri ti zo kue ti sese na mbeti . . . ; azo oko oko kue ague na kodoro ti ala, si a zia iri ti ala na mbeti.” (Luc 2:1-3) A yeke na peko ti mbela so si adü Jésus na Bethléhem, a lingbi na aprophétie ti Mbeti ti Nzapa.—Daniel 11:20; Michée 5:1.

Na gbe ti Auguste, ngorogbia asala ye na lege ni kete, na nginza so atambela kâ aluti nzoni. Auguste azia nga na sese mbeni kode ti tokuango ambeti na Poste so ayeke nzoni na lo leke alege na agbagbara. Lo kiri lo leke yâ ti aturugu, lo zia na sese mbeni bungbi ti aturugu ti lë ti ngu so angbâ lakue, na lo leke mbeni bungbi ti aturugu ti batango togbia so ayeke na kode mingi. (aPhilippien 1:13) Na gbe ti lo awasungo mbeti tongana Virgile na Horace amaï, na awakode ti lekengo aye na ndo tênë asigigi na apendere ye mingi na yâ kode so ahiri ni laso “classique.” Auguste ahunzi ti leke ada so Jules César ato nda ni na lo kiri lo leke atemple mingi. Pax romana (“Siriri ti aRomain”) so lo leke ni aninga ahon ngu ngbangbo use. Na lango 19 ti août ngu 14 N.E., Auguste akui, lo yeke na ngu 76; na pekoni a ba lo tongana mbeni nzapa.

Auguste apika giriri kate so lo ‘wara Rome na brique na lo zia ni na marbre.’ Lo ye la ni pepe ti tene Rome akiri atï na yâ ti angoi ti abira ti ngbele république ni; a yeke ngbanga ni si lo ye ti fa lege na togbia so ayeke ga ande na peko. Ye oko, lo yeke na azo mingi pepe ti soro na popo ti ala. Koya ti lo, atarä ti lo ti koli use, mbeni kogara, na mbeni molenge-koli ti wali ti lo, ala kue akui awe; a ngbâ gi na lo molenge-koli ti wali ti lo Tibère.

“ZO SO AZO AKE LO”

Ndulu na nze oko na peko ti kuâ ti Auguste, Bada-halezo ti Rome amu Tibère tongana togbia. Lo yeke la ni na ngu 54. Tibère aduti na fini na lo komande asi na mars ngu 37 N.E. Tongaso lo yeke giriri togbia ti Rome na ngoi ti kusala ti Jésus na gbele azo kue.

Togbia Tibère ayeke giriri na anzoni nga na asioni lengo. Na popo ti anzoni lengo ti lo, lo ye giriri pepe ti buba nginza na yâ aye ti mosoro ti fandara senge. Tongaso, kodoro-togbia ni amaï na lo bata anginza so amu lege ti hon ndo ti akpale so asi na ti sigigi na yâ angoi ti sioni. Mbeni nzoni ye ti lo ayeke so Tibère aba tele ti lo tongana senge zo, lo ke akota iri mingi ti gondango zo, na fani mingi lo sala si amu vorongo togbia na Auguste me pepe na lo mveni. Lo mu iri ti lo pepe na mbeni nze ti calendrier, tongana ti so Auguste na Jules César asala, na lo mu nga yanga pepe ti tene ayekia lo tongaso.

Ye oko, asioni lengo ti Tibère ahon ndo ti anzoni lengo ti lo. Lo yeke zia giriri tene na li ti azo senge senge mingi na lo sala ye na ndendia na yâ songo ti lo na amba ti lo, tongaso na gbe ti komandema ti lo afango zo so lo mu yanga ti sala ni awu mingi (angbele ndeko ti lo mingi aduti nga na popo ti azo so a fâ ala). Lo gboto yâ ti ndia na ndo yekiango pepe gbia ti tene ase, nde na asalango ye so ake yanga-ti-­komande, asenge tene ti sioni na mbage ti lo. A yeke mbilimbili na lutingo na ndo ndia so si aJuif apusu Ponce Pilate, Gouverneur so ayeke Romain, ti tene lo sala si a fâ Jésus.—Jean 19:12-16.

Tibère abungbi giriri Aturugu ti batango togbia ndulu na Rome na lekengo akando ti aturugu na banga ti gbagba ti gbata ni. Dutingo ti Aturugu ndulu tongaso amu mbito na Bada-halezo ti Rome, so ayeke la ni mbeni ye ti kangango lege teti komandema ti togbia, na a bata si aba lege ti wuluwulu kue so azo alingbi ti sala. Tibère apusu nga azo ti kä mba ti ala, na tongaso hunzingo ti komandema ti lo aduti ngoi ti salango ye na ngangu mingi.

Na ngoi ti kuâ ti lo, aba Tibère tongana mbeni mokonzi so akomande na ngangu mingi. Tongana lo kui, bê ti aRomain ayeke na ngia na Bada-halezo ake ti yä lo tongana mbeni nzapa. Teti aye so na ambeni nga, e ba na ndo Tibère gango tâ tene ti prophétie so atene fade “zo so azo ake lo” ayeke londo tongana “gbia ti banga.”​—Daniel 11:15, 21.

MO MANDA NYEN?

• Tongana nyen Octavien aga kozo togbia ti Rome?

• Ngorogbia ti Auguste aga na nyen?

• Anzoni na asioni lengo ti Tibère ayeke giriri nyen?

• Na lege wa prophétie na ndo “zo so azo ake lo” aga tâ tene na ndo Tibère?

[Foto]

Tibère

[Encadŕe/Afoto na lembeti 252-255]

ZÉNOBIE, GBIA-WALI WALOMBE TI PALMYRE

“LO YEKE giriri . . . na bengo tele, apembe so avulü mingi, go so atoto ngangu nga ayeke pendere, na amboma ti lë so akono na ayeke vuko, so salango ye na nzobe akanga ndo ti wâ so lo yeke na ni. Mandango mbeti asala si lo hinga ndo, na a kono ngangu so lo yeke na ni kozo. Yanga ti Latin akara lo pepe; me lo hinga nzoni mingi yanga ti Grec, Syriaque na yanga ti aÉgyptien.” So ayeke atene ti gonda so wasenda-mbaï, Edward Gibbon, atuku na ndo ti Zénobie, gbia-wali walombe ti gbata ti Palmyre, na Syrie.

Koli ti Zénobie ayeke la ni Odenath, mbeni kota zo ti Palmyre so amu lo tongana kota wafango ngbanga ti Rome na ngu 258 N.E. ngbanga ti so lo hon na ngangu na yâ bira na Perse na mbage ti Kodoro-togbia ti Rome. Ngu use na pekoni, Odenath awara na tïtî Togbia ti Rome Gallien iri ti corrector totius Orientis (mokonzi ti mbage ti Tö kue), ti kiri singila na lo teti hongo na ngangu ti lo na ndo ti Shapour I, Gbia ti Perse. Na pekoni, Odenath amu iri ti “gbia ti agbia.” A lingbi ti tene biani so Odenath ahon na angangu so ngbanga ti ngangu na ndara ti Zénobie.

ZÉNOBIE AYE TI LEKE MBENI KODORO-TOGBIA

Na ngu 267 N.E., so lo yeke na li ni mingi na yâ fini ti lo, a fâ Odenath na ngangu, nga na héritier ti lo. Teti molenge ti lo ti koli ade kete mingi, Zénobie amu mbata ti koli ti lo. Teti so lo yeke pendere, lo ye ti gue na li ni, lo si na kode ti mungo li ni, lo yeke na kode ti bira mingi teti so lo sala ni na tele ti koli ti lo na teti lo hinga ayanga ti kodoro mingi, lo wara lege ti tene azo ti lo ayekia lo na amu mbage ti lo. Zénobie aye giriri ti manda ye mingi na lo zia azo ti hingango mbeti na tele ti lo. Mbeni oko ti awamungo wango ti lo ayeke la ni wandara na kota wasalango tene Cassius Longinus, wala Longin, so atene lo yeke giriri “tâ bungbi ti abuku na gogoro ti aye ti ndara so ayeke tambela.” Na yâ ti mbeni buku (Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome), wasungo mbeti Richard Stoneman atene: “Teti ngu oku na peko ti kuâ ti Odenath . . . , Zénobie aduti na lë ti azo ti lo tongana mokonzi ti Tö.”

Na mbage ti sese ti Zénobie, ayeke wara Perse, so lo na koli ti lo asala si akiri na peko, na mbeni mbage ayeke Rome so ye ayengi mingi na yâ ni. Na ndo ti dutingo ti Kodoro-togbia ti Rome na ngoi ni so, wasenda-mbaï John Roberts asû na mbeti: “Siècle ota ni aduti giriri . . . mbeni ngangu ngoi teti Rome na yâ ti akatikati ti kodoro ti lo na tö nga na do, na ngoi so na yâ kodoro ni mbeni fini ngoi ti bira ti yâ ti kodoro na ti atiri ti mungo mbata ti gbia ato nda ni. Atogbia bale use na use (so azi na yâ ni ala so aye ti ga togbia) aga na peko ti tele.” Ti mokonzi ti Syrie, lo yeke giriri gbia so ayeke na ngangu kue na so aluti nzoni na yâ ti royaume ti lo. Pakara Stoneman atene: “Teti lo yeke na ngangu na ndo nzoni dutingo na popo ti akodoro-togbia use so [ti Perse na ti aRomain], lo lingbi ti gi ti leke mbeni ota ni so ayeke komande ande ala use kue.”

Na ngu 269 N.E., Zénobie awara lege ti kono yâ ti ngangu ti komande ti gbia ti lo, tongana mbeni zo so aye ti duti togbia ti aRomain alondo na Égypte. Fade fade, aturugu ti Zénobie alï na Égypte, aneka wakpengba li ni, na amu kodoro ni. Tongana lo mu tele ti lo mveni tongana gbia-wali ti Égypte, Zénobie ahunda si apika mbeni nginza na iri ti lo. Fadeso, kodoro-togbia ti lo alondo na ngu ti Nil ti si na ngu ti Euphrate. Na ngoi so ti fini ti lo, lo sala kusala tongana “gbia ti mbongo.”—Daniel 11:25, 26.

KOTA GBATA TI ZÉNOBIE

Zénobie akpengba na aleke pendere kota gbata ti lo, Pal­myre, so na nda ni a ye ti lingbi na akota gbata ahon ti sese ti Rome. A lingbi ti tene so azo ti Palmyre ahon 150 000. Na yâ ti agbagba so ambeni zo atene ayo akilomètre 21, gbata ni ayeke gi apendere da, ada ti nzapa, ajardin, aye ti kode na ada ti kode. Na tele ti kota balabala ni awara atour, amolongo ti ye ti ndara so ahiri colonne ti Corinthe ndulu na 1 500, so ayo na nduzu ahon mètre 15. Na ndo kue ayeke wara ayanda nga ali ti awalombe wala ti azo ti mosoro so asala ye ti nzoni, so aleke na tênë. Na ngu 271 N.E., Zénobie aleke ambeni yanda use so ayeke lo nga na koli ti lo so akui.

Temple ti Lâ, mbeni oko ti akota ye ti kode ti Palmyre, ayeke giriri biani na li ni na yâ lege ti vorongo ti gbata ni. A lingbi ti tene so Zénobie nga avoro mbeni nzapa so andu nzapa-lâ. Ye oko, Syrie ti siècle ota ni ayeke giriri mbeni kodoro so alege ti vorongo mingi ayeke dä. Royaume ti Zénobie ayeke la ni na azo so atene ala yeke aChrétien, aJuif, na awavorongo lâ nga na nze. Zénobie ayeke sala giriri ye tongana nyen na mbage ti alege nde nde ti vorongo so ayeke na yâ royaume ti lo? Pakara Stoneman akiri tene: “Mbeni mokonzi ti ndara aye pepe ti ba tongana senge ye angobo ti salango ye kue so aye ti lingbi na azo ti lo. . . . Azo ayeke la ni . . . na beku so ala bungbi anzapa na mbage ti Palmyre.” A ba so, Zénobie akanga giriri lege na vorongo nzapa oko pepe.

Na lege ti salango ye ti lo so ayeke nde, Zénobie asala si azo mingi agonda lo. Ye oko, kota ye ni ahon ayeke so lo yeke giriri mbeni ye ti poroso so asala tene ni na yâ ti prophétie ti Daniel. Ye oko, yanga-ti-komande ti lo ahon ngu oku pepe. Togbia ti Rome Aurélien ahon Zénobie na ngangu na ngu 272 N.E., nga na pekoni lo buba Palmyre na lo futi ni biaku. A sala sioni na Zénobie pepe. Azo atene lo mu mbeni zo ti Bada-halezo ti Rome na lo hunzi tanga ti fini ti lo yongoro na azo.

MO MANDA NYEN?

• A tene nyen na ndo salango ye ti Zénobie?

• Ambeni ye ti kpene ti Zénobie aduti nyen?

• Bango ndo ti Zénobie na mbage ti lege ti vorongo ayeke la ni tongana nyen?

[Foto]

Gbia-wali Zénobie na salango tene na aturugu ti lo

[Tableau/Afoto na lembeti 246]

AGBIA NA DANIEL 11:20-26

Daniel 11:20 Auguste

Daniel 11:21-24 Tibère

Daniel 11:25, 26 Aurélien Gbia-wali Zénobie

[Foto]

Tibère

[Foto]

Aurélien

[Foto]

Yanda ti Charlemagne

[Foto]

Auguste

[Foto]

Mangboko ti bira ti aBritannique ti siècle 17

[Foto so amu lembeti 230 kue]

[Foto na lembeti 233]

Auguste

[Foto na lembeti 234]

Tibère

[Foto na lembeti 235]

Ngbanga ti mbela ti Auguste, Joseph na Marie ague na Bethléhem

[Foto na lembeti 237]

Tongana ti so atene kozoni, “a fâ” Jésus na yâ kuâ

[Afoto na lembeti 245]

1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Guillaume I 4. Aturugu ti kodoro ti Zamani, Kozo Bira so Amu Sese Kue