Chapitre Bale Oko na Ndo ni Oku

Agbia so Asala Mandako Alï na yâ Siècle 20 Ni

NORMAN DAVIES, wasenda-mbaï, asû tene so na mbeti: “A wara na Poto ti siècle 19 ni mbeni wâ so ahon ngangu mingi ambeni ye kue so azo ahinga ni kozo.” Lo kiri lo tene: “Poto adö na ngangu ahon ti kozoni kue: ngangu na lege ti senda-ye, ti konomi, ti ngobo ti salango ye ti azo, ti ngangu na popo ti akodoro.” Lo tene, amara so amu li ni na yâ ti “ ‘siècle ti ngangu’ na yâ ti Poto so ahon na ngangu, ayeke kozoni kue Grande-Bretagne . . . nga, na yâ ti angu bale oko so aga na pekoni, Zamani.”

“BÊ TI ALA AYE TI SALA KIRIKIRI”

² Na nda ti siècle 19 ni, Kodoro-togbia ti Zamani ayeke “gbia ti banga” na Grande-Bretagne aduti tongana “gbia ti mbongo.” (Daniel 11:14, 15) Ange ti Jéhovah atene: “Na tene ti agbia use so, fade bê ti ala aye ti sala kirikiri, na ala sala mvene na table oko.” Lo kiri lo tene: “Me tene ni aga nzoni pepe, teti fade nda ni asi na lâ ni so A diko awe.”—Daniel 11:27.

³ Na lango 18 ti janvier ngu 1871, Guillaume I aga kozo togbia ti Reich, wala Kodoro-togbia, ti Zamani. Lo hiri Otto von Bismarck ti ga chancelier. So lo bi bê ti lo kozoni kue ti sala si fini kodoro-togbia ni amaï, Bismarck akpe ti sala bira na ambeni mara na lo leke mbele na popo ti amara ota: Autriche-Hongrie nga na Italie, so ahiri ni Mbele ti Akodoro Ota. Ye oko, a ninga pepe aye so andu fini gbia ti banga so ague nde na ala ti gbia ti mbongo.

⁴ Na ngu 1888, na peko ti kuâ ti Guillaume I nga na lo so aga na peko ti lo, Frédéric III, Guillaume II ako na ndo mbata ti gbia. Lo yeke la ni na ngu 29. Guillaume II, wala Kaiser Guillaume, a pusu Bismarck ti zia kua ti lo na lo mu peko ti mbeni poroso ti mungo akodoro ti tene akono ngangu ti Zamani na ndo ti sese. Mbeni wasenda-mbaï atene: “Na gbe ti Guillaume II, [Zamani] asala ye na baba nga na ngangu.”

⁵ Na lango 24 ti nze ti août ngu 1898, tongana Tsar Nicolas II ti Russie aleke mbeni bungbi teti siriri na La Haye, na sese ti Pays-Bas, dutingo ti amara na popo ti ala ayeke nzoni pepe. Kota bungbi so nga na ti so aga na peko na ngu 1907 asi na ziango na sese mbeni Kota ndo ti fango ngbanga ti so ayeke teti lakue na La Haye. Na gango mbage ti kota ndo so, Reich ti Zamani legeoko na Grande-Bretagne aye ti fa so ala yeke gi siriri. Ala duti na “table oko,” mo ba mo tene ala ye tele, me “bê ti ala aye ti sala kirikiri.” Kode ti kusala ti ala ti lembe so ayeke ti “sala mvene na table oko” alingbi ti ga na mbeni tâ siriri pepe. Ti aye so ala ye ti wara na lege ti poroso, dengo-buze, na ti turugu, ‘tene ni alingbi ga nzoni pepe,’ teti fade nda ti agbia use so “asi na lâ ni so [Jéhovah Nzapa] A diko awe.”

“AKE MBELE TI NZONI-KUE”

⁶ Ange ti Nzapa akiri atene: “Tongaso gbia ti banga akiri na sese ti lo na ye mingi; na bê ti lo ake mbele ti nzoni-kue; fade lo sala ye so bê ti lo aye, na lo kiri na sese ti lo mveni.”—Daniel 11:28.

⁷ Kaiser Guillaume akiri na “sese,” wala dutingo na ndo sese, ti ngbele gbia ti banga. Na lege wa? Na ziango na sese mbeni bibe ti mungo akodoro so agi ti kono yâ ti Reich ti Zamani nga na ngangu ti lo. Guillaume II awara nzala ti mu akodoro na Afrika nga na ambeni mbage ti sese. Teti so lo ye ti lingbi na Grande-Bretagne na ndo ngu-ingo, lo zia na sese mbeni ngangu bungbi ti amangboko. Mbeni kota bakari (The New Encyclopædia Britannica) atene: “So lo yeke giriri kete mingi, ngangu ti amangboko ti Zamani aga na molongo use na peko ti lo ti Grande-Bretagne gi na yâ ti ngu bale oko na ndo ni.” Ti bata kozo ndo, Grande-Bretagne akiri amaï kapa ti lekengo amangboko ti lo. Lo pika nga patara ti mä tele na France nga na mbeni mango tele tongaso na Russie, ye so adü Mango Tele ti Akodoro Ota. Na ngoi ni so yâ ti Poto akangbi use na lege ti aturugu: Mbele ti Akodoro Ota na mbage oko na Mango Tele ti Akodoro Ota na mbeni mbage nde.

⁸ Kodoro-togbia ti Zamani ayeke giriri na poroso ti gingo tene, ye so, teti so lo yeke na ngangu mingi na yâ ti Mbele ti Akodoro Ota, aga na lo “ye mingi.” Teti Autriche-Hongrie na Italie ayeke Catholique, pape aba giriri na be-nzoni nga Mbele ti Akodoro Ota, me a yeke tongaso pepe teti gbia ti mbongo, so Mango Tele ti Akodoro Ota ayeke na aCatholique mingi pepe.

⁹ Ti awakua ti Jéhovah ayeke la ni tongana nyen? A ninga awe ala fa so ‘ngoi so a diko teti amara’ ayeke hunzi na ngu 1914.a (Luc 21:24) Na ngu so, a leke na ayayu Royaume ti Nzapa so Héritier ti Gbia David, Jésus Christ, amu li ni dä. (2 Samuel 7: 12- 16; Luc 22:28, 29) Ngbele ye na nze ti mars 1880, périodique Tour ti Ba Ndo azia kamba na popo ti komandema ti Royaume ti Nzapa na nda ti “angoi so a diko teti amara” wala “ngoi ti aGentil.” (Bible de Crampon [1905]) Me bê ti gbia ti banga ti Zamani “ake mbele ti nzoni-kue” ti Royaume. A hon ti yeda na Royaume so, Kaiser Guillaume ‘asala ye so bê ti lo aye’ na bingo bê gi na ndo nzala ti bê ti lo ti komande sese kue. Ye oko, na salango tongaso lo yeke lu lengo ti Kozo Bira so Amu Sese Kue.

‘BÊ TI GBIA NI ASO’ NA YÂ MBENI BIRA

¹⁰ Ange atene: “Na lâ ni so A diko awe, fade lo [gbia ti banga a] kiri, lo lï na sese ti mbongo; me gango ti lo ti nda ni ayeke tongana kozo gango ti lo pepe.” (Daniel 11:29) “Lâ ni so [Nzapa] A diko awe” ti hunzi komandema ti aGentil na ndo sese asi na ngu 1914, tongana lo leke gere ti Royaume ti yayu. Na lango 28 ti juin ti ngu so, mbeni wabingo kpale so ayeke Serbe afâ na ngangu Archiduc ti Autriche François-Ferdinand na wali ti lo na Sarajevo, na Bosnie. A yeke ye so asala si Kozo Bira so Amu Sese Kue ato nda ni.

¹¹ Kaiser Guillaume apusu Autriche-Hongrie ti kiri tene na Serbie. So Zamani ayeda ti mu mbage ti lo, Autriche-Hongrie abi tene ti bira na Serbie na lango 28 ti nze ti juillet ngu 1914. Me Russie ague ti mu maboko na Serbie. Tongana Zamani abi tene ti bira na Russie, France (mbeni oko ti Mango Tele ti Akodoro Ota) amu mbage ti Russie. Tongaso Zamani abi tene ti bira na France. Ti ga ndulu na Paris, Zamani alï na ngangu na sese ti Belgique, so Grande-Bretagne abata ti tene lo duti nde. Tongaso Grande-Bretagne abi tene ti bira na Zamani. Ambeni mara alï nga na yâ bira ni, na Italie ague na mbeni mbage nde. Na yâ ngoi ti bira ni, Grande-Bretagne azia Égypte na gbe ti ngangu ti lo si lo lingbi gbanzi gbia ti banga ti kanga lege ti canal ti Suez na ti mu na ngangu sese ti Égypte, ngbele sese ti gbia ti mbongo.

¹² Mbeni bakari (The World Book Encyclopedia) atene: “Atä wungo na ngangu ti akodoro so abungbi tele, Zamani aga ndulu ti hon bira ni na ngangu.” Na yâ ti akozo bira na popo ti agbia use so, lakue Kodoro-togbia ti Rome (gbia ti banga) ayeke hon na ngangu. Me ti so, ‘a yeke tongana kozo gango ti lo pepe.’ Gbia ti banga atï na yâ ti bira ni. Ange afa nda ni na lege ti atene so: “Teti bateau ti Kittim aga ti sala bira na lo; tongana so, bê ti lo aso.” (Daniel 11:30a) ‘Abateau ti Kittim’ ayeke nyen?

¹³ Na ngoi ti Daniel, Kittim ayeke Chypre. Grande-Bretagne amu zoa so na tongo nda ti Kozo Bira so Amu Sese Kue. Na mbage, a diko na yâ mbeni mbeti ti ndara (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) so iri ti Kittim “andu nga bungbi ti Do kue, na mbilimbili Do so ayeke na amangboko.” Bible en français courant akiri peko ti atene “bateau ti Kittim” na “azo ti do, so aga na lege ti abateau.” Na yâ Kozo Bira so Amu Sese Kue, abateau ti Kittim ayeke mbilimbili ala ti Grande-Bretagne, so ayeke ndulu na ayanga ti ngu ti do ti Poto.

¹⁴ Tongana bira ni angbâ ti ninga, bungbi ti amangboko ti Grande-Bretagne awara ambeni mangboko ti Kittim ti mu maboko na ala. Na lango 7 ti mai ngu 1915, mangboko ti gbe ti ngu ti aZamani U-20 abuba Lusitania, mbeni mangboko so ayeke sala bira pepe, na tele ti yanga ti ngu ti mbongo ti Irlande. Na popo ti azo so awara kuâ ayeke azo ti Amérika 128. Na pekoni, Zamani ague na bira ti gbe ti ngu na Atlantique, ye so asala si na lango 6 ti avril ngu 1917, Gbia ti États-Unis Woodrow Wilson amu yanga ti sala bira na Zamani. So lo wara aturugu na amangboko ti bira ti Amérika, gbia ti mbongo (fadeso Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain) alï biani na yâ ti mbeni kota bira na tele ti mbeni gbia, wato ti lo.

¹⁵ Na ngoi so Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain aga ti tiri na lo, bê ti gbia ti banga “aso” na lo zia ti sala bira na novembre 1918. Guillaume II akpe ti bata tele ti lo na Pays-Bas, na Zamani aga mbeni république. Me ti gbia ti banga ade ti hunzi pepe.

GBIA NI ASALA “YE SO BÊ TI LO AYE”

¹⁶ “Lo [gbia ti banga a] kiri na pekoni, ngonzo agbu lo, lo ke mbele ti nzoni-kue, lo sala ye so bê ti lo aye; fade lo kiri, na lo leke tene na ala so azia lege ti mbele ti nzoni-kue.” (Daniel 11:30b). A yeke ye so ange afa kozoni, na a yeke biani ye so asi.

¹⁷ Na peko ti bira ni, na ngu 1918, akodoro so abungbi tele na so ahon na ngangu alu mbele ti siriri ti se na Zamani. Mara ti Zamani aba so atene ti mbele ni ayeke ngangu mingi, na fini kodoro ni ayeke na ngangu pepe na tongo nda ni ti lo. Teti ngu mingi, Zamani aduti na yâ kota vundu na awara kota kiringo ti aye na peko so na nda ni azia azo kutu omene na kusala pepe. Na tongo nda ti angu 1930, ye kue asala ti tene Adolf Hitler ako na ndo mbata ti gbia. Lo ga chancelier na janvier ti ngu 1933, ngu oko na pekoni lo ga mokonzi ti ye so aNazi ahiri ni Ota Reich ni.b

¹⁸ Fade fade na peko ti so lo mu komandema, Hitler atiri bira ngangu mingi na “mbele ti nzoni-kue,” so aita ti Jésus Christ so asa yingo na ndo ala aduti fä ni. (Matthieu 25:40) Na lege so, lo “sala ye so bê ti lo aye” na tele ti aChrétien be-ta-zo so; lo sala ye ti ngangu na mbana na mingi ti ala. Hitler aso benda na lege ti konomi nga na ti poroso: na ndo so nga, lo “sala ye so bê ti lo aye.” Gi na yâ ti angu kete, lo sala si Zamani aga mbeni ngangu ti komande so a lingbi ti ba lo tongana kete ye pepe na ndo sese.

¹⁹ Hitler ‘aleke tene na ala so azia lege ti mbele ti nzoni-kue.’ Ala yeke azo wa? A lingbi ti tene ala yeke amokonzi ti Chrétienté, so atene ala te mbele na Nzapa, me so ayeke mbeni pepe adisciple ti Jésus Christ. Hitler ahunda, na lo wara, maboko ti “ala so azia lege ti mbele ti nzoni-kue.” Na tapande, lo te mbeni mbele na pape na Rome. Na ngu 1935, Hitler asigigi na Ndokua ti Gbenyon-gbia ti atene ti lege ti vorongo. Mbeni ye so lo zia na gbele lo ti sala ayeke ti zia aÉglise évangélique na gbe ti ngangu ti Letäa.

“ATURUGU” SO ALONDO NA GBIA NI

²⁰ Hitler aku pepe ti londo ti sala bira, ye so ange afa mbilimbili na gigi kozoni: “Fade aturugu so lo to ala asala si Ndo ti Nzoni-kue aga sioni, même gbada ti bira ni, ala lungula offrande so azo-na-wa lâ na lâ, lakue, na ala yä ye ti sioni mingi so asala si ye aga yangbato.” (Daniel 11:31a) “Aturugu” ayeke aturugu so gbia ti banga asala kusala na ala ti tiri na gbia ti mbongo na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue. Na kozo lango ti septembre ngu 1939, “aturugu” ti aNazi alï na ngangu na sese ti Pologne. Lango use na pekoni, Grande-Bretagne na France atene ala yeke sala bira na Zamani ti mu maboko na Pologne. A yeke tongaso si Use Bira so Amu Sese Kue ato nda ni. A ninga pepe a neka Pologne na, ngoi kete na pekoni, aturugu ti Zamani amu sese ti Danemark, Norvège, Pays-Bas, Belgique, Luxembourg na France. Mbeni bakari (The World Book Encyclopedia), atene: “Na nda ti ngu 1941, Zamani ti aNazi alegbia na ndo akodoro ti Poto kue.”

²¹ Atä so Zamani na Union Soviétique asû iri ti ala na gbe ti mbeni Mbele ti songo, ti salango kusala maboko na maboko na ti bata akatikati ti akodoro ti ala, Hitler alï na ngangu na sese ti aSoviétique na lango 22 ti juin ngu 1941. Fade fade, Union Soviétique ague na mbage ti Grande-Bretagne. Aturugu ti Union Soviétique aluti ngangu mingi na gbele aturugu ti Zamani atä guengo na li ni na loro mingi so ala sala kozoni. Na lango 6 ti nze ti décembre ngu 1941, ahon na ngangu aturugu ti Zamani na Moscou. Na ndade ni, Japon, so ate mbele na Zamani, abi anene ngombe na ndo Pearl Harbor, na Hawaii. Tongana lo mä tene so, Hitler atene na azo so asala kusala ndulu na tele ti lo: “Fadeso e lingbi ti tï na yâ bira ni mbeni pepe.” Na lango 11 ti nze ti décembre, na ndara pepe lo bi tene ti bira na kodoro ti États-Unis. Me lo hinga nzoni pepe ngangu ti Union Soviétique nga na États-Unis. Tongana aturugu ti Union Soviétique alondo na bira na mbage ti tö, na aturugu ti Grande-Bretagne na ti Amérika akanga lege na mbage ti do, a ninga pepe ye ni aga nde na Hitler. Oko na oko, aturugu ti Zamani aglisa ando so ala mu kozoni. Na peko ti so Hitler afâ tele ti lo, Zamani ayeda so a hon lo na ngangu, na lango 7 ti nze ti mai ngu 1945.

²² Ange atene: “Fade aturugu [ti aNazi] so lo to ala asala si Ndo ti Nzoni-kue aga sioni, même gbada ti bira ni, ala lungula offrande so azo-na-wa lâ na lâ, lakue.” Na Juda, na ngoi ti giriri, Ndo ti Nzoni-kue ayeke mbage ti temple ti Jérusalem. Ye oko, tongana aJuif ake Jésus, Jéhovah ake ala nga na temple ti ala. (Matthieu 23:37–24:2) A to nda ni na kozo siècle N.E., temple ti Jéhovah ayeke mbeni temple ti yingo; ndo ti lo ti nzoni ahon kue ayeke kâ na ayayu, na a yeke na mbeni sedu ti yingo na ndo sese, ndo so ala so asa yingo na ndo ti ala, aita ti Jésus, Kota Prêtre, ayeke sala kusala na yâ ni. A to nda ni na angu 1930, “azo mingi so asi singo” avoro Nzapa na tele ti tanga ti ala so asa yingo na ndo ala, na tongaso a lingbi ti tene so ala sala ‘na Lo na yâ temple ti Nzapa.’ (Apocalypse 7:9, 15; 11:1, 2; aHébreu 9:11, 12, 24) Na yâ akodoro so lo komande giriri, gbia ti banga abuba sedu so ayeke na ndo sese ti temple na salango ngangu lakue na tanga ti ala so asa yingo na ndo ala nga na amba ti ala. Salango ngangu ni akpengba mingi na tongaso a lungula “offrande so azo-na-wa lâ na lâ,” so ayeke sadaka ti sepela so amu na gbele azo kue na iri ti Jéhovah. (aHébreu 13:15) Ye oko, atä aye ti sana ti ngangu so, aChrétien be-ta-zo so asa yingo na ndo ala, legeoko na “ambeni ngasangbaga,” azia pepe ti fa tene na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue. —Jean 10:16.

‘AYÄ YE TI SIONI MINGI’

²³ Tongana nda ti Use Bira so Amu Sese Kue ayeke ga ndulu, mbeni ye asi, a lingbi na tene so ange ti Nzapa afa kozoni. “Ala yä ye ti sioni mingi so asala si ye aga yangbato.” (Daniel 11:31b) Jésus nga asala giriri tene ti “sioye.” Na kozo siècle, a yeke aturugu ti Rome so aga na Jérusalem na ngu 66 N.E. ti neka kengo yanga ti aJuif.c—Matthieu 24:15; Daniel 9: 27.

²⁴ A “yä” “sioye” wala “ye ti sioni” wa na ngoi ti laso? A lingbi ti duti mbeni “sioni” tarango peko ti Royaume ti Nzapa. A yeke la ni Bungbi ti Amara, bengba nyama ti ngonda so ague na yâ kota bukulugbu-ti-bingo, so ti tene lo duti mbeni pepe tongana mbeni bungbi teti siriri ti sese kue, na ngoi so Use Bira so Amu Sese Kue atï. (Apocalypse 17:8) Ye oko, “nyama ti ngonda” ayeke la ni ndulu “ti sigigi na bukulugbu-ti-bingo.” A yeke ye so lo sala tongana, na lango 24 ti nze ti octobre ngu 1945, azi yanga ti Bendo ti Gigi so la ni akodoro 50 ayeke na yâ ni, so na popo ni awara ngbele Union Soviétique. A yeke tongaso si a zia na sese “ye ti sioni mingi” so ange asala tene ni kozo, Bendo ti Gigi.

²⁵ Zamani ayeke mbeni oko ti akota wato ti gbia ti mbongo na ngoi ti a-use bira so amu sese kue na lo duti tongana gbia ti banga. Fade zo wa ayeke duti na ndo so na peko ti lo?

[Akete Tene na Gbe ni]

MO MANDA NYEN?

• Angangu ti komande wa asala giriri kusala tongana gbia ti banga na gbia ti mbongo na nda ni ti siècle 19?

• Na lege wa, na ngoi ti Kozo Bira so Amu Sese Kue, nda ti bira ni “ayeke tongana kozo gango ti lo pepe” teti gbia ti banga?

• Tongana nyen, na peko ti Kozo Bira so Amu Sese Kue, Hitler asala si Zamani aga mbeni ngangu ti komande so a lingbi ti ba tongana kete ye pepe na ndo sese?

• Nda ti kengo tele na popo ti gbia ti banga na gbia ti mbongo na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue aduti tongana nyen?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1. Na lege ti mbeni wasenda-mbaï, akodoro wa amu li ni na Poto na siècle 19 ni?

2. Angangu ti komande wa ayeke giriri “gbia ti banga” na “gbia ti mbongo” na nda ti siècle 19 ni?

3, 4. (a) Zo wa aga kozo togbia ti Reich ti Zamani, na a leke mbele wa? (b) Poroso ti Kaiser Guillaume ayeke la ni so wa?

5. Na lege wa agbia use aduti “na table oko,” na ala tene nyen na popo ti ala?

6, 7. (a) Na lege wa gbia ti banga ‘akiri na sese ti lo mveni’? (b) Gbia ti mbongo asala nyen tongana lo ba konongo yâ ti ngangu ti gbia ti banga?

8. Na lege wa Kodoro-togbia ti Zamani awara “ye mingi”?

9. Na lege wa bê ti gbia ti banga ake “mbele ti nzoni-kue”?

10, 11. Ye nyen asala si Kozo Bira so Amu Sese Kue atï, nga na lege wa a yeke na “lâ ni so A diko awe”?

12. Tongana nyen, na ngoi ti Kozo Bira so Amu Sese Kue, aye atambela pepe ‘tongana kozo gango ni’?

13, 14. (a) ‘Abateau ti Kittim’ so aga ti ke gbia ti banga aduti nyen mbilimbili? (b) Ambeni bateau ti Kittim wa aga na pekoni na ngoi ti Kozo Bira so Amu Sese Kue?

15. Lawa si bê ti gbia ti banga “aso”?

16. Na lege ti prophétie, fade tingo ti gbia ti banga na yâ bira ayeke sala nyen na ndo ti lo?

17. Ye nyen asala si Adolf Hitler ako na ndo mbata ti gbia?

18. Na lege wa Hitler ‘asala ye so bê ti lo aye’?

19. Zo wa Hitler aga na mbage ti lo tongana lo yeke gi maboko?

20. Gbia ti banga asala kusala na “aturugu” wa, nga na tele ti zo wa?

21. Tongana nyen ye aga nde na tele ti gbia ti banga na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue, na nda ni ayeke nyen?

22. Na lege wa gbia ti banga ‘abuba’ Ndo ti Nzoni-kue na “a lungula offrande so azo-na-wa lâ na lâ”?

23. “Ye ti sioni mingi” ayeke nyen na kozo siècle?

24, 25. (a) “Ye ti sioni mingi” na ngoi ti laso ayeke nyen? (b) Lawa na tongana nyen ‘a yä ye ti sioni mingi’?

[Tableau/Afoto na lembeti 268]

AGBIA NA DANIEL 11:27-31

Gbia ti Banga Gbia ti Mbongo

[Foto]

Gbia Woodrow Wilson na Gbia George V

[Foto]

A sala ngangu na aChrétien mingi na yâ akando ti salango sana na zo

[Foto]

Amokonzi ti Chrétienté amu maboko na Hitler

[Foto]

Kutukutu so afâ Archiduc François-Ferdinand na yâ ni

[Foto]

Aturugu ti Zamani, Kozo Bira so Amu Sese Kue

[Foto na lembeti 257]

Na Yalta, na ngu 1945, kozo gbenyon-gbia ti Grande-Bretagne Winston Churchill, gbia ti États-Unis Franklin Roosevelt na kota zo ti Union Soviétique Joseph Staline amä tele na ndo aye so ala leke ti mu na sese ti Zamani, lekengo mbeni fini ngorogbia na Pologne na lekengo mbeni kota bungbi teti zia na sese Bendo ti Gigi

[Afoto na lembeti 258]

1. Archiduc François-Ferdinand 2. Amangboko ti Zamani 3. Amangboko ti Grande-Bretagne 4. Lusitania 5. Tene ti salango bira ti États-Unis

[Afoto na lembeti 263]

Na pekoni so Japon, so amu mbage ti Zamani na ngoi ti bira ni, abi anene ngombe na ndo Pearl Harbor, Adolf Hitler atene na bê ti lo biani so lo yeke so ande benda