Chapitre Bale Use Na Ndo Ni Osio
Sese Amu Maboko Oko Pepe
1, 2. (a) Ngbanga ti nyen kota mbito agbu azo ti Jérusalem? (b) Teti ye so asi na Jérusalem, ahundango tene wa alondo?
MBITO asala azo ti Jérusalem mingi, na a yeke na lege ni! Assyrie, kodoro-togbia so ayeke na ngangu ahon na ngoi ni kâ, asala bira “na akodoro kue ti Juda so ayeke na gbagba ti bira, na lo kamata akodoro ni.” Fadeso, angangu turugu ti Assyrie aye ti ga na kpale na kota gbata ti Juda. (2 aGbia 18:13, 17) Fade Gbia Hizqiya na azo ti Jérusalem ayeke sala nyen?
2 Teti so ambeni gbata ti sese ti lo atï awe, Hizqiya ahinga so Jérusalem alingbi ti luti pepe na gbele aturugu ti Assyrie. Na ndo ni, a hinga azo ti Assyrie tongana azo so ayeke sala sana mingi na ayeke sala ye na ngangu ahon. Aturugu ti mara so azia kota mbito mingi na yâ azo, na tongaso ngoi na ngoi awato ti lo akpe ti tiri na lo! Na yâ ngoi ti ngangu so, azo ti Jérusalem alingbi ti gi maboko na ndo wa? Mbeni lege ti kpe aturugu ti Assyrie ayeke dä? Na tongana nyen mara ti ye tongaso asi na awakua ti Nzapa? Ti kiri tene na ahundango ndo so, a lingbi e kiri na peko na e ba alege ti salango ye ti Jéhovah na mbage ti mara so ate mbele na lo ngu mingi kozoni.
Kengo Mabe na Israël
3, 4. (a) Lawa nga tongana nyen yâ ti mara ti Israël akangbi na royaume use? (b) Sioni tongo nda ni wa Yarobam amu na akete mara 10?
3 Na popo ti ngoi so Israël azia Égypte ti si na kui ti Salomon, molenge ti David, so ti tene ahon ngu 500 mingi pepe, akete mara 12 ti Israël abungbi ti ga mbeni mara oko. Na peko ti kuâ ti Salomon, Yarobam apusu akete mara bale oko ti banga ti sala kpengba-li na da ti David, na pekoni mara ni akangbi na a ga royaume use. Kangbingo tele so asi na ngu 997 K.N.E.
4 Yarobam ayeke kozo gbia ti Israël, royaume ti banga. Lo gue na azo ti lo na yâ kengo tene ti mabe na ziango mbeni bungbi ti aprêtre so ayeke na lege ni pepe nga na vorongo abagara na place ti bungbi ti aprêtre ti sewa ti Aaron na vorongo Jéhovah alingbi na ndia. (1 aGbia 12:25-33) So ayeke la ni ye ti sioni mingi na lê ti Jéhovah. (Jérémie 32:30, 35) Teti nda ti tene so nga teti ambeni, Jéhovah azia lege na Assyrie ti sala Israël na ngba. (2 aGbia 15:29) Gbia Hoshéa atara ti fâ joug ti Assyrie na lekengo tene ti lingo na Égypte, me ye so lo leke ti sala alï ngu.—2 aGbia 17:4.
Israël Ague na Ndo ti Bata Tele ti Wataka
5. Israël agi maboko na mbage ti zo wa?
5 Jéhovah aye ti sala si li ti azo ti Israël aga dä.a Tongaso lo tokua prophète Isaïe ti gue na gbotongo mê so: “Vundu aga na azo so azu na Egypte ti gi azo ti sala na ala, ala so azia bê ti ala na ambarata, na apuse ti mbarata, teti puse ni ayeke mingi, na teti azo ti mbarata ayeke ngangu mingi, me ala yä lê ti ala na Lo Ti Nzoni-kue ti Israël pepe, na ala gi L’Eternel pepe!” (Esaïe 31:1) So tâ kota kpale! Israël azia bê ti lo mingi na ambarata nga na apuse ti bira ahon ti zia ni na Jéhovah, Nzapa so ayeke fini. Na yâ bango ndo ti Israël so ayeke ti mitele, ambarata ti Égypte ayeke mingi nga na ngangu. Égypte ayeke duti ande biani mbeni nzoni wamungo maboko na gbele aturugu ti Assyrie! Ye oko, azo ti Israël ayeke ga hio ti hinga so mbele ti ala ti mitele na Égypte ayeke ye senge.
6. Ngbanga ti nyen na guengo na mbage ti Égypte Israël afa na gigi so lo yeke na mabe oko pepe na Jéhovah?
6 Na lege ti mbele ti Ndia, awakodoro ti Israël nga na ti Juda amu tele ti ala na Jéhovah. (Exode 24:3-8; 1 Chronique 16:15-17) Na gingo maboko ti Égypte, Israël afa na gigi so lo yeke na mabe pepe na Jéhovah na lo ba na nene ni pepe andia so andu mbele ti nzoni-kue so. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so na lege ti atene ti mbele so, Jéhovah aze ti bata awakua ti lo tongana ala sala gi na lo oko. (Lévitique 26:3-8) Jéhovah abata tene ti zendo ti lo: fani mingi lo fa so lo yeke ‘Gbada Ti Bira na lâ ti vundu.’ (Psaume 37:39; 2 Chronique 14:1, 8-11 [14:2, 9-12, NW]; 17:3-5, 10) Na ndo ni, na lege ti Moïse, wasalango-songo ti mbele ti Ndia, Jéhovah ahunda na ala so ayeke duti ande agbia ti Israël ti kono pepe teti ala wungo ti ambarata. (Deutéronome 17:16) Na batango kpengba-tene so, agbia ayeke fa so ala zia bê ti ala na ndo batango ndo ti “Lo Ti Nzoni-kue ti Israël.” Vundu ni ayeke so, amokonzi ti Israël ayeke na mara ti mabe tongaso pepe.
7. A-Chrétien ti laso alingbi ti manda nyen na dutingo na mabe pepe ti Israël?
7 Na ndo so ye ti manda ayeke dä teti aChrétien laso. Israël aba ndo giriri na mbage ti mungo maboko ti Égypte so lê aba me pepe na maboko ti ngangu mingi ahon so Jéhovah ayeke mu. Legeoko nga na ngoi ti e, aChrétien alingbi ti sala nzala ti zia bê ti ala na yâ ye so, na lege ti mitele, ayeke bata ndo (nginza na banque, kota ndo, songo na akota zo ti sese), ahon ti zia bê na Jéhovah. Tâ tene, amokonzi ti sewa so ayeke Chrétien aba na nene ni kungba ti ala ti mu aye ti mitele na azo ti ala. (1 Timothée 5:8) Me ala zia beku ti ala pepe na yâ akungba ti mitele. Ala bata ti kpe “tene ti bê” kue so asala zo. (Luc 12:13-21) Oko “Ndo Ti Bata Tele na lâ ti vundu” ayeke Jéhovah Nzapa.—Psaume 9:10 (9:9, NW); 54:9 (54:7, NW).
8, 9. (a) Atä so na lege ti kode ti bira aba ni tongana nzoni ye, ye so Israël aleke ayeke ga ande na nyen, na ngbanga ti nyen? (b) Kangbi wa ayeke na popo ti azendo ti azo na azendo ti Jéhovah?
8 A lingbi ti tene so Isaïe ayeke he amokonzi ti Israël so ate mbele na Égypte na lege ti atene so: “Lo yeke na ndara nga, fade Lo sala si sioye aga, na Lo kiri Lo gbian yanga ti Lo pepe, me fade Lo londo ti ke azo ti da ti awasiokpari, na ti ke afon azo so asala sioye.” (Esaïe 31:2) Amokonzi ti Israël abi peut-être bê ti ala so ala yeke na ndara. Me, Wasalango ndagigi kue ayeke na ndara ahon kue pepe? Na lege ti kode ti bira, a lingbi ti ba so maboko so Israël agi na mbage ti Égypte ayeke na lege ni. Ye oko, tengo mara ti mbele ti poroso tongaso ayeke ye ti pitan ti yingo na lê ti Jéhovah. (Ezéchiel 23:1-10) Tongaso, Isaïe afa so fade Jéhovah ayeke “sala si sioye aga.”
9 Azo kue ahinga so a lingbi ti zia bê pepe na ndo azendo so azo asala, na batango ndo so ala mu aluti mbilimbili pepe. Nde na so, a hunda na Jéhovah pepe ti ‘kiri ti gbian yanga ti lo.’ Fade lo sala biani ye so lo mu zendo ni. Tene ti lo ayeke kiri na lo senge pepe.—Esaïe 55:10, 11; 14:24.
10. Fade ye nyen asi na Égypte nga na Israël?
10 Fade azo ti Égypte abata Israël nzoni? Oko pepe. Isaïe atene na Israël: “Azo ti Egypte ayeke gi zo, ala yeke Nzapa pepe; ambarata ti ala ayeke gi mi, ala yeke yingo pepe; na tongana L’Eternel aye tïtî Lo, fade zo so asala na ala apika gere ti lo, na zo so azo asala na lo, fade lo tï, na ala kue akui legeoko.” (Esaïe 31:3) Fade lo so amu maboko (Égypte) na lo so amu maboko na lo (Israël) ayeke pika gere, ala yeke tï, na a futi ala tongana Jéhovah aye tïtî lo ti fâ ngbanga na lege ti Assyrie.
Tingo ti Samarie
11. Asiokpari wa Israël abungbi na ndo tele, na ye ti pekoni ayeke nyen?
11 Na yâ be-nzoni ti lo Jéhovah atokua fani mingi aprophète ti wa Israël ti gbian bê ti lo na ti kiri na lege ti vorongo so ayeke na sioni oko pepe. (2 aGbia 17:13) Atä so kue, Israël angbâ ti zia siokpari na ndo siokpari: nde na vorongo abagara, mara ni ayeke bi tele ti lo na yâ gingo bendo, na sioni vorongo ti Baal, na lo yeke sala kusala na akeke ti vorongo ti nzoni-kue nga na ando-nduzu. Azo ti Israël ayeke “sala si amolenge ti ala ahon na yâ wâ,” ala mu na sadaka na ayingo sioni lengo ti yâ ti ala. (2 aGbia 17:14-17; Psaume 106:36-39; Amos 2:8) Ti kaï sioni ti Israël, Jéhovah amu yanga: “Fade gbia ti Samarie ahon tongana kete keke na lê ti ngu.” (Osée 10:1, 7) Na ngu 742 K.N.E., aturugu ti Assyrie asala bira na Samarie, kota gbata ti Israël. Na peko ti sengo kando so aninga ngu ota, a kinda Samarie, nga na ngu 740 K.N.E., royaume ti akete mara bale oko aglisa.
12. Kusala wa Jéhovah azia na sese na ngoi ti e, na ye wa ayeke si na ala so ake ti mä gbotongo mê ni?
12 Na ngoi ti e, Jéhovah aleke mbeni kusala ti fango tene na ndo sese kue ti gboto mê ti “azo kue na ndo kue ti gbian bê ti ala.” (Kusala 17:30; Matthieu 24:14) Ala so ake lege ti salut so Nzapa amu ayeke ga ande tongana “kete keke” so akungbi; fade a futi ala tongana mara ti Israël so ake tene ti mabe. Me ti ala so azia bê ti ala na Jéhovah, fade ‘sese ni aga ye ti héritier ti ala, na fade ala duti dä lakue.’ (Psaume 37:29) Tongaso a yeke lege ti ndara ti tï pepe na yâ a-oko glisango lege ti ngbele royaume ti Israël! E zia bê ti e kue na Jéhovah ti wara salut.
Ngangu ti Songo Zo ti Jéhovah
13, 14. Atene ti dengo bê wa Jéhovah amu na Sion?
13 Jérusalem, kota gbata ti Juda, ayeke na akilomètre kete na ma ti Israël na mbage ti mbongo. Azo ti Jérusalem ahinga ye so asi na Samarie. Fadeso oko ngangu wato so afuti kodoro so ayeke na mbage ti banga ti sese ti ala aye ti ga na kpale na ala. Fade ala manda ye na lege ti ye so asi na Samarie?
14 Atene ti Isaïe so aga na peko adë bê ti azo ti Jérusalem. Prophète ni amu na ala beku so Jéhovah angbâ lakue ti ndoye mara so lo te mbele na ni: “L’Eternel atene tongaso na mbi, Legeoko tongana bamara wala pendere bamara atoto na ndo ti nyama so lo gbu lo, na tongana a hiri aberger mingi mingi ti tomba lo, yanga ti ala amu mbito na lo pepe, na lo kpe teti wuluwulu ti ala pepe, tongaso fade L’Eternel Ti Sabaoth azu ti sala bira na ndo Hoto ti Sion na kete hoto ni.” (Esaïe 31:4) Tongana mbeni pendere bamara na ndo nyama so lo gbu, fade Jéhovah abata na wâ Sion, gbata ti lo ti nzoni-kue. Atä aturugu ti Assyrie apika kate, azia mbito na bê, asala wuluwulu, ye oko Jéhovah ayeke zia ande pepe ti sala ye so lo leke na bê ti sala.
15. Jéhovah asala ye na azo ti Jérusalem na be-ti-ndoye nga na nzobe wa?
15 Ba fadeso na mara ti be-ti-ndoye wa nga na nzobe wa Jéhovah ayeke sala ande ye na azo ti Jérusalem: “Legeoko tongana andeke ahulu na ndo da ti ala, fade L’Eternel Ti Sabaoth abata Jérusalem tongaso; fade Lo bata na Lo zi Jérusalem, fade Lo hon na ndo ni na Lo sö Jérusalem.” (Esaïe 31:5) Mama ti ndeke ayeke duti lakue ndulu ti bata amolenge ti lo. Na zingo yâ ti kpangbi ti lo, lo yeke hulu na ndo amolenge ti lo na lê ti lo aza ti gi ye ti sioni kue so alingbi ti si. Tongana mbeni ye ti sioni asi, lo yeke zu fade fade ti mu maboko na amolenge ti lo. Legeoko nga, fade Jéhovah ayeke bata na ndoye azo ti Jérusalem ngbanga ti azo ti Assyrie so amu yâ ti kodoro.
“I Kiri”
16. (a) Hiringo ndo ti nzobe wa Jéhovah amu na azo ti lo? (b) Lawa a ba polele kengo tene ti azo ti Juda? Fa nda ni.
16 Fadeso Jéhovah adabe ti awakua ti lo so ala sala siokpari na lo wa ala ti zia lege ni na ti kiri: “O amolenge ti Israël, i kiri na Lo so i ke tene ti Lo mingi.” (Esaïe 31:6) A yeke gi Israël, royaume ti akete mara bale oko, si asala kpengba-li pepe. Azo ti Juda, so ayeke nga “amolenge ti Israël,” ague ayo na ‘kengo tene’ ti ala. A yeke ba ande ni polele ngoi kete na pekoni so Isaïe ako nda ti tokua ti lo ti prophétie tongana Manassé, molenge ti Hizqiya, aga gbia. Na yâ mbaï ti Bible, “Manassé ahanda azo ti Juda na azo ti Jérusalem si ala sala sioni ahon amara so L’Eternel afuti ala.” (2 Chronique 33:9) Mo ba ye so! Jéhovah afuti amara ti a-païen ngbanga ti so ala yeke sioni mingi na yâ sioye ti ala, me azo ti Juda, so ayeke na yâ asongo ti mbele na lo, akiri aduti sioni mingi ahon azo ti amara so!
17. Na lege wa tambelango ti aye ti laso akpa so ayeke la ni na Juda na gbe ti Gbia Manassé?
17 Na tongo nda ti siècle 21 ni, tambelango ti aye akpa ti so ayeke la ni na Juda na lâ ti Manassé. Yâ ti sese akangbi mingi ahon ngbanga ti akengo tele ti lege ti vorongo, ti mara, na ti akete mara. Azo kutu mingi aba pasi na lege ti asioni kusala ti fango zo, salango sana na zo, gbungo wali na ngangu, nga na ye so ahiri ni zingo mbeni mara ti zia mbeni nde na place ni. Biani, azo na amara (mbilimbili ala ti Chrétienté) ague ayo na ‘kengo tene’ ti ala. Ye oko, a lingbi e hinga biani so fade Jéhovah ayeke ngbâ lakue pepe ti kanga lê na ndo sioye. Ngbanga ti nyen? Teti aye so asi na ngoi ti Isaïe.
A Sö Jérusalem
18. Gbotongo mê wa Rabshaqé amu na Hizqiya?
18 Agbia ti Assyrie aba giriri so ahongo na ngangu ti ala na ngoi ti bira alondo na anzapa ti ala. A wara na yâ ti buku Ancient Near Eastern Texts ambeti ti Assourbanipal, mbeni gbia ti Assyrie so atene a yeke anzapa si afa lege na lo: “Assour, Bel, Nebo, anzapa ti kota, aseigneur [ti lo], so ayeke tambela (lakue) na tele [ti lo], [tongana lo] hon na ngangu (akpengba) turugu . . . na ngoi ti mbeni kota bira.” Na ngoi ti Isaïe, Rabshaqé, so aga na iri ti Gbia Sennakérib ti Assyrie, afa na yâ tene so lo tene na Gbia Hizqiya so lo mä nga na bê so anzapa ayeke lï na yâ ti abira ti azo. Lo gboto mê ti gbia ti aJuif so ti zia bê ti lo pepe na ndo Jéhovah ti wara salut, teti lo tene so anzapa ti ambeni mara awara lege pepe ti bata azo ti ala na gbele kota ngangu ti bira ti azo ti Assyrie.—2 aGbia 18:33-35.
19. Hizqiya asala ye tongana nyen na gbele gingo tene ti Rabshaqé?
19 Gbia Hizqiya asala ye tongana nyen? Tondo ti Bible atene: “Tongaso, tongana gbia Ezéchias amä tene so, lo suru bongo ti lo, lo kanga bongo ti mua na tele ti lo, na lo gue na yâ da ti L’Eternel.” (2 aGbia 19:1) Hizqiya ahinga so gi mbeni zo Oko si alingbi ti mu maboko na lo na yâ kpale so amu mbito mingi. Lo sala tele ti lo kete na lo gi maboko ti Jéhovah.
20. Fade Jéhovah ayeke sala nyen teti Juda, na ala lingbi ti manda ye wa na lege so?
20 Jéhovah amu na lo fango lege so lo yeke gi. Na lege ti prophète Isaïe, lo tene: “Na lâ ni kâ, fade i oko oko kue i ke ayanda ti argent, na ayanda ti lor ti i, so i sala na maboko ti i so asala sioye.” (Esaïe 31:7) Tongana Jéhovah atiri ande teti mara ti lo, a yeke fa na gigi nda ti anzapa ti Sennakérib: ala yeke ye senge. A yeke mbeni ye ti manda so azo ti Juda alingbi ti bata ni. Atä dutingo be-ta-zo ti Gbia Hizqiya, sese ti Juda, tongana ti Israël, asi singo na yanda. (Esaïe 2:5-8) Tongana ala ye ti kiri ti leke songo na Jéhovah, a lingbi azo ti Juda agbian bê teti asiokpari ti ala na ‘zo oko oko kue ake anzapa ti lo’ so ayeke ye senge.—Ba Exode 34:14.
21. Na lege ti prophétie, tongana nyen Isaïe afa ye so Jéhovah ayeke sala ti futi zo ti Assyrie?
21 Na pekoni, Isaïe afa na lege ti prophétie tongana nyen Jéhovah ayeke futi wato ti Juda so amu mbito mingi: “Fade zo ti Assyrie atï na lege ti épée, me a yeke épée ti zo pepe; fade A fâ lo na épée, me a yeke épée ti zo pepe; fade lo kpe épée, na apendere koli ti lo asala kusala teti mbeni zo.” (Esaïe 31:8) Na ngoi so bira ni ayeke londo, a hunda pepe na azo ti Jérusalem ti gboto même épée ti ala. Fade a yeke épée ti Jéhovah, na pepe ti azo, si ayeke futi awalombe ti aturugu ti Assyrie. Ti Sennakérib, gbia ti Assyrie, a lingbi “lo kpe épée.” Na peko ti kuâ ti aturugu ti lo 185 000 so ange ti Jéhovah afâ ala, lo kiri na ndo ti lo. Ngoi kete na pekoni, amolenge ti lo mveni afâ lo na ngoi so lo yeke sambela na gbele nzapa ti lo Nisrok.—2 aGbia 19:35-37.
22. Laso aChrétien alingbi ti manda nyen na ndo ye so asi na Hizqiya na aturugu ti Assyrie?
22 Zo oko pepe, atä Hizqiya lo mveni, abi bê pepe na lege so Jéhovah ayeke zi na Jérusalem na gbe ti aturugu ti Assyrie. Ye oko, salango ye ti Hizqiya na ngoi ti kpale azia mbeni pendere tapande teti ala so ayeke hon na yâ atara laso. (2 aCorinthien 4:16-18) Mbito asala la ni Hizqiya, ye so ayeke na lege ni tongana e mä sango ti azo ti Assyrie so aye ti ga na kpale na Jérusalem. (2 aGbia 19:3) Ye oko, lo duti na mabe na Jéhovah, na lo gi fango lege ti Lo, na pepe ti azo. Ye ti nzoni ayeke so a hiri deba nzoni na ndo Jérusalem! Ngoi na ngoi aChrétien so ayeke kpe mbito ti Nzapa laso alingbi nga ti gi bê ti ala mingi tongaso na gbele kpale. Na yâ aye mingi, a yeke na lege ni ti sala mbito. Ye oko, tongana e ‘zia na tïtî Jéhovah ye kue so i gi bê ti i dä,’ fade lo bata e. (1 Pierre 5:7, NW) Fade lo mu maboko na e ti hon ndo ti mbito ti e, na lo kpengba e si e gbu ngangu na yâ ye so ayeke yengi e.
23. Ngbanga ti nyen mbito agbu Sennakérib me Hizqiya pepe?
23 Na nda ni, kota mbito agbu Sennakérib, me pepe Hizqiya. Lo lingbi ti gue na mbage ti zo wa? Isaïe afa tene ni kozo: “L’Eternel so wâ ti Lo ayeke na Sion, na four ti Lo ayeke na Jérusalem, Lo tene, . . . Fade tênë ti lo ahon na lege ti mbito, na mbito agbu akota zo ti lo tongana ala ba bendere.” (Esaïe 31:8, 9) Anzapa ti Sennakérib, “tênë ti lo,” ndo ti bata tele so lo zia bê ti lo na ni, azia lo. A lingbi ti tene so, ala ‘hon na lege ti mbito.’ Na mbage, akota zo ti Sennakérib mveni alingbi ti sala ye mingi pepe teti lo. Kota mbito agbu nga ala.
24. Tokua wa so ayeke polele e lingbi ti manda na lege ti ye so asi na zo ti Assyrie?
24 Mbage ti prophétie ti Isaïe so amu mbeni tokua so ayeke polele teti zo kue so aye ti tiri na Nzapa. Mbeni ye ti bira oko, mbeni ngangu oko, mbeni kode oko alingbi pepe ti kanga lege na aye so Jéhovah aleke ti sala. (Esaïe 41:11, 12) Na mbage, fade suingo bê aku ala so atene ala yeke sala na Nzapa, me ala zia lo ti gi batango tele na yâ aye ti mitele. Zo kue so ‘ayä lê ti lo na Lo Ti Nzoni-kue ti Israël pepe’ ayeke ba Jéhovah so ‘asala si sioye aga.’ (Esaïe 31:1, 2) Biani, oko tâ ndo ti bata tele so aninga ayeke Jéhovah Nzapa.—Psaume 37:5.
[Kete tene na gbe ni]
a Peut-être, akozo ota versê ti Esaïe chapitre 31 asala tene mbilimbili na Israël. Na andangba versê omene ni a ba peut-être Juda.
[Foto na lembeti 319]
Suingo bê aku ala so azia bê ti ala na yâ aye ti mitele
[Foto na lembeti 322]
Legeoko tongana bamara so abata nyama so lo gbu, fade Jéhovah abata gbata ti lo ti nzoni-kue
[Afoto na lembeti 324]
Yâ ti sese akangbi ngbanga ti akengo tele ti lege ti vorongo, ti mara, na ti akete mara
[Foto na lembeti 326]
Hizqiya ague la ni na da ti Jéhovah ti gi maboko