Biblia Polyglotta Compluti​—Mbeni kpengba gbakuru na yâ mbaï

NDULU na ngu 1455, mbeni kota gbiango ye abâ gigi na yâ sigingo na Bible. Johannes Gutenberg asala kusala na mbeni masini ti petengo mbeti ti sigigi na kozo Bible so a sala ni na mara kode so. Fadeso, a yeke wara gi pëpe aBible oko oko so a sû ni na maboko. A lingbi fadeso ti sigigi na wungo ti aBible mingi nga na mbeni ngele so ayeke ngangu pëpe. Gi ngoi kete na pekoni, Bible aga buku so a kangbi ni mingi ahon atanga ni kue na ndo sese.

Bible ti Gutenberg ayeke lani na yanga ti Latin. Me hio, awandara ti Poto abâ so ala yeke na bezoin ti mbeni Bible so a lingbi ti zia bê na atënë ti yâ ni, na so a sû ni na yanga ti Hébreu nga na Grec, akozo yanga so a sû na Bible. Église Catholique abâ Bible ti Vulgate so a sû na yanga ti Latin gi tongana oko Bible so a yeda na ni. Ye oko, akota kpale use ayeke dä. Na siècle 16 ni, mingi ti azo amä lani yanga ti Latin pëpe. Na mbage, na yâ ngu saki oko so ahon awe, azo so asû lani peko ti Bible ti Vulgate asala gbâ ti afaute.

Awandara na azo so ayeke kiri peko ti atënë ni ayeke lani na bezoin ti mbeni Bible so ayeke na akozo yanga so a sû na ni, nga na mbeni Bible so a leke peko ti yanga ti Latin ni nzoni. Na ngu 1502, kota bua Jiménez de Cisneros, wamungo wango na Gbia-wali Isabella I ti Espagne na ndo atënë ti poroso nga na ti vorongo, amû desizion ti mû na ala ye so atia ala, me gi na mbeni mbeti oko. A hinga kpengba gbakuru so na yâ mbaï ti kiringo na peko ti Bible na iri ti Biblia Polyglotta Compluti. Cisneros aye lani ti sigigi na mbeni Polyglotta wala mbeni Bible so a sû ni na ayanga nde nde, so na yâ ni a yeke wara ambilimbili tënë ti yanga ti Hébreu, Grec na Latin, nga na ambeni mbage ni na yanga ti Araméen. A ngbâ lani ti tara gere ti petengo ambeti tarango; tongaso, hunzingo kua so ayeke fa mbeni guengo na li ni ti kode ti petengo ambeti.

Cisneros ato nda ti kota kusala ti lo so na vongo angbele mbeti ti yanga ti Hébreu so a sû na maboko, so mingi ni ayeke na Espagne. Lo ro nga ambeni mbeti so a sû na yanga ti Grec na Latin. Aye so ayeke lani gunda ti atënë ti yâ ti Bible ni so ayeke sû na ayanga nde nde. Cisneros amû kua ti bungbingo na lekengo ambeti so kue na awandara so a bungbi ala oko na fini da senda-gi ti Alcalá ti Henares (Espagne). Mbeni oko ti awandara so lo hiri lo ayeke lani Érasme ti Rotterdam, me kota zo ti hingango ayanga ti kodoro so ake tisango ndo ni.

Awandara ni amû lani ngu bale-oko ti sala kota kua ti bungbingo aye so. Na pekoni, kua ti petengo ni amû ambeni ngu osio na ndo ni. Akpale ti salango kua ni ayeke mingi, teti so azo ti petengo ambeti na Espagne ayeke pëpe na akode ti petengo agere-mbeti ti yanga ti Hébreu, Grec na Latin. Tongaso, Cisneros amû kota wakode-kua ti petengo mbeti, Arnaldo Guillermo Brocario, ti leke agere-mbeti teti petengo ambeti na ayanga ti kodoro so. Na nda ni, azo ti petengo ambeti ni ato nda ti sigigi na aBible ni na ngu 1514. A hunzi ti pete ambage omene ni kue na lango 10 ti juillet 1517, gi nze osio kozoni na kuâ ti kota bua ni. Wungo ti ambeti kue so a sigigi na ni lani ayeke ndulu na ngbangbo omene tongaso, nga na oko ngoi ni so, Inquisition wala fango ngbanga na ndo kengo tënë ti mabe abe na kodoro ti Espagne.a

Ziango ni na ndo lembeti

A yeke wara sango mingi na ndo lembeti oko oko ti Bible so. Na yâ ambage osio so Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Hébreu ayeke dä, atënë ti Bible ti Vulgate asigigi na bê ti lembeti oko oko; ti yanga ti Hébreu na mbage ti koti, na ti yanga ti Grec na mbage ti gati; nga na popo ti atënë ti Grec, a zia atënë so a kiri pekoni na yanga ti Latin. Na yanga ti lembeti ni na mbage ti koti, a zia agunda ti ambeni tënë ti yanga ti Hébreu. Nga na gbe ti lembeti oko oko, a yeke atënë so ague oko na Pentateuque wala akozo buku oku ti Bible. Awasungo mbeti ni ayôro nga na yâ ni atënë ti yâ ti Targoum ti Onkelos (mbeni fango peko ti akota tënë ti yâ ti akozo buku oku ti Bible na yanga ti Araméen), legeoko na mbeni so a kiri pekoni na yanga ti Latin.

A yeke wara na yâ oku mbage ti Polyglotta ni Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Grec, so a sala ni na a-colonne use. Mbeni colonne ni afa atënë so a sû na yanga ti Grec, na mbeni nde afa a-oko tënë ni so alondo na Bible ti Vulgate ti yanga ti Latin. A zia ambeni kete gere-mbeti na tele ti atënë ni ti fa na wadikongo ye ni tënë ti yâ ti colonne oko oko so alingbi na mba. Atënë ti yâ ti Polyglotta ni so a sû na yanga ti Grec ayeke lani kozo buku ti Mbeti ti Nzapa kue so a sû na yanga ti Grec wala “Testament ti Fini”, so a pete ni; nga ngoi kete na pekoni, a pete mbeni so Érasme aleke ni.

So awandara asala lani kusala mingi ti leke gere ti atënë ti mbage oku ni nzoni, a sala gi afaute 50. Ndani la si awakasango ndo ti laso abâ so mbage oku ni ayeke nzoni mingi ahon atënë ti yanga ti Grec so Érasme asû na so azo ahinga ni mingi. Pendere kode so a sû na ni ayeke legeoko tongana angbele gere-mbeti ti yanga ti Grec so ayeke pendere mingi. Na yâ buku ti lo, Petengo mbeti na yanga ti Grec na siècle bale-oko na oku (Angl.), R. Proctor atene: “A yeke gonda kodoro ti Espagne teti so lo leke, tongana akozo gere-mbeti ti lo ti petengo na ambeti ti yanga ti Grec, mara ti apendere gere-mbeti so ade a sala ni lâ oko pëpe.”

Na yâ mbage omene ti Polyglotta ni, a yeke wara aye ti mungo maboko nde nde teti mandango Bible: mbeni bakari ti yanga ti Hébreu na Araméen, mbeni fango nda ti a-iri ti yanga ti Grec, Hébreu na ti Araméen, mbeni kode ti tenengo yanga ti Hébreu nga na mbeni index ti bakari ti yanga ti Latin. Kite ayeke dä pëpe so a gonda Biblia Polyglotta Compluti tongana mbeni “ye ti dabe na kode ti sungo atënë nga na azo so ahinga ti kiri peko ti Mbeti ti Nzapa nzoni mingi.”

Cisneros ayeke lani na beku so Polyglotta ni ayeke “zingo nzara ti azo ti manda mbeti ti Nzapa”, me lo ye pëpe si azo ni kue awara Bible. Ti lo, “a lingbi a honde aye so ayeke na yâ Tënë ti Nzapa si senge zo agbu nda ni pëpe.” Nga, lo mä na bê so “a lingbi Mbeti ti Nzapa angbâ gi na ayanga ti kodoro ota so Nzapa azia lani lege si a sû na atënë so ayeke na li ti keke ti croix ti Molenge ti lo.”b Teti tënë so, a yôro pëpe na yâ Biblia Polyglotta Compluti ambeni tënë so a kiri pekoni na yanga ti Espagnol.

Bible ti Vulgate, nde na akozo yanga so a sû na ni

Bible so a sû na ayanga nde nde adü ambeni mango tele pëpe na popo ti awandara so asigigi na ni. A mû lani kua ti lekengo yâ ti atënë ti Bible ti Vulgate ti zia na yâ Polyglotta na kota wandara ti kodoro ti Espagne, Antonio de Nebrija.c Atâa so Église Catholique abâ lani Bible ti Vulgate ti Jérôme tongana oko Bible so alingbi ti sala na kusala, Nebrija abâ so a hunda ti haka ni na atënë so a sû na akozo yanga ti Hébreu, Araméen na Grec. Lo ye lani ti leke agirisango lege so asigigi polele, so alï lani na yâ acopie ti Bible ti Vulgate so ayeke dä na ngoi ni kâ.

Ti leke atënë so ayeke na lege ni pëpe so ayeke na popo ti Bible ti Vulgate nga na akozo yanga so a sû na ni, Nebrija awa Cisneros mingi na lege so: “Zia yanga ti Hébreu na Grec akiri aga lumière teti lege ti vorongo ti e. Futa ala so amû tele ti ala na kua so.” Na lo mû nga wango-tene so ge: “Na ngoi kue so mbeni gbiango ye ayeke sigigi na yâ atënë ti Testament ti Fini so a sû na yanga ti Latin, a lingbi e haka ni na atënë ti yanga ti Grec. Na ngoi kue so mango tele ayeke pëpe na popo ti atënë nde nde ti yanga ti Latin wala na popo ti atënë ti Testament ti Giriri so a sû na yanga ti Latin nga na Grec, a lingbi e gi nda ni mbilimbili na lege ti tâ lingu ni so ayeke na yanga ti Hébreu.”

Kiringo tënë ti Cisneros ayeke lani nyen? Na yâ kozo tënë ti Bible ti lo so a sû na ayanga nde nde, Cisneros afa bibe ti lo polele tongaso: “E zia Bible ti yanga ti Latin ti saint Jérôme na popo ti Synagogue [Mbeti ti Nzapa na yanga ti Hébreu] nga na Église ti Tö [Mbeti ti Nzapa na yanga ti Grec], legeoko tongana a zia Jésus, fä ti Église Catholique, na popo ti azo ti nzi so a kanga ala na nduzu na tele ti lo.” Tongaso, Cisneros ake ti tene Nebrija aleke yâ ti Bible ti Vulgate ti lingbi na atënë ti akozo yanga so a sû na ni. Na nda ni, Nebrija ake ti tene a zia iri ti lo na ndo mbeni ye so a kiri pekoni na lege ni pëpe.

Comma Johanneum

Atâa so Bible ti Alcalá ti Henares, so a sû ni na ayanga nde nde, aduti lani mbeni kota kapa na yâ sigingo na ambeni tënë na yâ ti akozo yanga so a sû na Bible, so a leke yâ ni nzoni, ngoi na ngoi, salango ye ti akotara ayeke na ngangu na ndo hingango ye ti azo ni. Bible ti Vulgate ayeke lani ye so azo abâ ni na nene ni mingi. Ye so asala si fani mingi, azo so ayeke kiri na peko ti atënë ni ayeke gbian yâ ti Mbeti ti Nzapa na yanga ti Grec wala “Testament ti Fini”, ti lingbi na yanga ti Latin ahon ti gbian atënë ti yanga ti Latin ti lingbi na atënë ti yanga ti Grec. Mbeni oko ti atapande ni ayeke atënë so a sû na gbe ti yingo pëpe so a hinga ni na iri ti comma Johanneum.d A wara atënë so lâ oko pëpe na yâ mbeni oko ti angbele mbeti ti yanga ti Grec so a sû na maboko. A yeke polele so a yôro atënë so na yâ ni ngu ngbangbo mingi na peko ti so Jean asû mbeti ti lo. Nga, atënë ni so asigigi pëpe na yâ angbele mbeti ti yanga ti Latin ti Bible ti Vulgate so a sû na maboko. Tongaso, Érasme azi atënë so na yâ “Testament ti Fini” so lo sû na yanga ti Grec.

Azo so ayeke kiri peko ti Bible so a sû na ayanga nde nde aye pëpe ti zi ni, teti so versê so ayeke mbage ti atënë ti Bible ti Vulgate asala asiècle mingi awe. Tongaso, ala bata ni na yâ mbeti ti yanga ti Latin, nga ala mû desizion ti kiri pekoni na ti yôro ni na yâ atënë ti yanga ti Grec si a-colonne ni use kue alingbi tele.

Gunda ti kiringo peko ti afini Bible

Kota ti Biblia Polyglotta Compluti ayeke gi pëpe so a yeke kozo Bible ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Grec nga na Bible ti Septante so a pete ni. Legeoko tongana a mû “Testament ti Fini” ti yanga ti Grec so Érasme asû ti kiri peko ti Bible na ambeni yanga nde, a mû atënë ti yâ ti Biblia Polyglotta Compluti, so ayeke na yanga ti Hébreu, ti kiri peko ti ambeti ti Bible so a sû na Hébreu na yanga ti Araméen.e William Tyndale asala lani kusala na atënë ti Hébreu ti Bible so tongana gunda ti kiringo peko ti Bible ti lo na yanga ti Anglais.

Tongaso, kua ti awakode so asigigi na Biblia Polyglotta Compluti ayeke lani kota ye mingi na yâ guengo na li ni ti kode ti kiringo peko ti Bible. Sigingo na ni asi na mbeni ngoi so na Poto, nzara ti azo teti Bible akono, na a to nda ti wa azo ti kiri peko ti Bible na yanga ti kodoro ti azo ni. Bible so a sû ni na ayanga nde nde aduti mbeni kota kapa so amû maboko ti leke yâ ti atënë ti Mbeti ti Nzapa ti yanga ti Grec na Hébreu, nga ti bata ni. Angangu kue so a sala ague oko na ye so bê ti Nzapa aye, so a yeke ti ‘tara tënë ti yanga ti Jéhovah,’ “tënë ti Nzapa ti e [so] angbâ lakue lakue.”​—Psaume 18:31; Esaïe 40:8; 1 Pierre 1:25.

[Kete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 29]

Kota bua Jiménez de Cisneros

[Lingu ti foto ni]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Foto na lembeti 30]

Antonio de Nebrija

[Lingu ti foto ni]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Lingu ti foto na lembeti 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid