Bible royale: Mbeni ye so a leke ni na kode

NA TONGO nda ti ngu 1 500, mbeni mangboko alondo lani na Espagne ti gue na zoa ti Italie. Na yâ ni, mbeni gbä ti kota ngele ayeke dä: Bible Polyglotte ti Complute kue so a pete ni na popo ti ngu 1514 ti si na 1517. Me, gi hio tongaso, mbeni kota pupu alondo. Azo ti mangboko ni atiri ti bata ni, me ye ni ahon ngangu ti ala. Mangboko ni alï ngu na kota mosoro ti lo ni kue.

Kota ndao so apusu azo ti sala mbeni fini Bible Polyglotte. Na nda ni, kpengba wapetengo mbeti, Christophe Plantin, ayeda ti sala kota kua so. Lo ye lani si mbeni zo ti nginza afuta kota kua so, tongaso lo hunda gbia ti Espagne, Philippe ti Use ni, ti duti kota patron ni. Me kozoni si lo yeda, gbia ni ahunda awandara ti Bible nde nde ti kodoro ti Espagne, so na popo ni kpengba wandara ti Bible, Benito Arias Montano. Lo tene na Gbia Philippe: “Nde na ti mû maboko na Nzapa nga na Église Catholique, ye so ayeke ga ande na kota gonda mingi na ndo kota iri ti mo ti Gbia nga na ndo nengo ti mo.”

Ti kiri ti sala lani mbeni fini Polyglotte ti Complute ayeke duti mbeni kota kua so afa ndara ti azo, tongaso Gbia Philippe ayeda ti mû maboko kue na pialo ti Plantin. Lo mû na Arias Montano kota kua ti salango ye so a hiri ni fadeso Bible royale, wala Polyglotte ti Anvers.a

Philippe aye lani si kua ti Bible so ague na li ni; tongaso lo hunda ti bâ lembeti oko oko so ala leke yâ ni awe. Biani, bê ti Plantin anzere lani pëpe ti tene mbeti ni alondo ague juska na Espagne, ti tene gbia ni adiko ni na lo leke yâ ni, si a kiri na lo na Anvers. Na nda ni, Philippe awara lani gi kozo lembeti ti Bible ni so a pete ni na masini, na peut-être ambeni kozo lembeti ni. Me, na yâ ti ngoi so, Montano ague na li ni na yâ lekengo yâ ti Bible ni, na akpengba wafango-mbeti ti Louvain ota nga na molenge-wali ti Plantin amû maboko na lo.

Mbeni koli so aye tâ Bible ngangu

Tele ti Arias Montano ayapu na popo ti awandara ti Bible so ayeke na Anvers. Lo yeke ndulu ti woko bango ndo ti lo, ye so asala si Plantin aye lani lo mingi, na ala ngbâ kamarade nga ala sala kua maboko na maboko juska na lâ ti kuâ ti ala. Montano ayeke lani gi mbeni kpengba wandara pëpe, me lo ye nga Tënë ti Nzapa ngangu mingi.b Teti lo de lani maseka, lo gi kozoni ti hunzi a-ekole ti lo ndali ti tene lo bi tele ti lo kue gi na mandango Mbeti ti Nzapa.

Ti Arias Montano, a lingbi kiringo peko ti Bible aduti tâ gi tongana ti so ayeke na yâ kozo yanga ti kodoro so a sû na ni. Lo gi ti sala ni tâ gi tongaso, ti mû na wadikongo mbeti lege ti diko tâ Tënë ti Nzapa. Lo mû gi peko ti tënë ti Érasme, so awa ândö awandara ti “fa tënë ti Christ tâ gi tongana ti so a sû ni na yâ akozo yanga ti kodoro so a sû na Bible.” Teti angu ngbangbo mingi, a honde na azo nda ti Tënë ti Nzapa na yâ akozo yanga ti kodoro so a sû na Bible, ngbanga ti so abible so a kiri pekoni na yanga ti Latin akpengba mingi.

Ziango ni na ndo lembeti

Akugbe-mbeti kue so ândö Alfonso de Zamora aleke na akiri abâ yâ ni ti tene lo sala na Polyglotte ti Complute, Arias Montano awara ni, na lo sala kua na ni ti sala na Bible royale.c

A sala Bible royale kozoni ti tene aduti use Bible so a kiri a leke yâ ni na peko ti Polyglotte ti Complute; me a bâ so a yeke gi senge kua ti kiringo ti leke yâ ti atënë ni pëpe. A mû mbage ti Bible ti Complute so a sala ni na yanga ti Hébreu na ti Grec so alondo na Septante, ti sala na Bible royale; a zia nga dä afini tënë nga na ambeni tënë na andangba lembeti ni. Na nda ni, Bible royale ni ayeke lani na ambage miombe. Petengo ni na masini amû lani ngu oku, ti londo na ngu 1568 ti si na ngu 1572: kete ngoi biani tongana a bâ ngangu ti kua ni. Na nda ni, a pete na masini abible ni 1 213.

Atâa so a bâ lani Bible ti Complute ti ngu 1517 tongana mbeni “nzoni tapande ti kode ti sungo mbeti,” fini Bible royale ni ahon lo na kpengba kode so a leke na lo nga na aye so ayeke na yâ ni. Bible so aga ândö mbeni kpengba ye na yâ mbaï ti petengo mbeti na masini, na mingi ahon so, na yâ hakango abible nde nde so a kiri pekoni.

Awato ti Tënë ti Nzapa alondo

Me mo ye ti bâ, awato ti Bible so a kiri pekoni na lege ni alondo. Atâa so bua ti abua ayeda na Bible royale wala Polyglotte ti Anvers, nga so azo ane Arias Montano teti lo yeke mbeni kpengba wandara ti Bible, ala kä lo na da-ngbanga ti Église. Awato ni atene so Bible ti lo Montano ni afa so mbage so a sû na Latin, (so alondo na Bible ti Sanctes Pagnino), ayeke na lege ni mingi, alingbi na akozo yanga so a sû na Bible, ahon ti Vulgate so a kiri pekoni angu ngbangbo mingi kozoni awe. Ala tene nga so Montano abi lê ti lo na yâ angbele yanga ti kodoro ti Bible ndali ti tene lo sala mbeni Bible so ayeke tâ na lege ni: ye so ague nde na ye so Église afa.

Da-ngbanga ti Église atene même so “gbia [ti Espagne] awara gonda mingi pëpe na ziango iri ti lo na ndo ti kua ni.” Ala fa so bê ti ala aso na Montano, so asala kua mingi pëpe na Bible ti Vulgate so Église ahunda. Atâa atënë so kue, ala wara lege ti bungbi atënë ti fä ngbanga na li ti Montano wala na ndo Bible ti lo pëpe. Na nda ni, azo ayamba lani Bible royale pendere mingi, na lo ga lani mbeni ye ti kua na yâ asenda-gi nde nde nde.

Mbeni nzoni ye ti kiri na peko ti Bible

Atâa so a sala ândö Bible royale ti tene a kangbi ni na azo pëpe, hio tongaso, lo ga mbeni ye ti kusala ti awakiringo peko ti Bible. Legeoko tongana Polyglotte ti Complute so abâ gigi kozo na lo, Bible royale amû maboko na azo ti leke yâ ti acopie ti Mbeti ti Nzapa so ayeke dä. Lo mû maboko nga na awakiringo peko ti Bible ti gbu nda ti ayanga ti kodoro so. Na lege ti Bible royale, azo awara lege ti kiri peko ti abible mingi ti ayanga ti kodoro ti Poto pendere mingi. Na tapande, mbeni buku (The Cambridge History of the Bible) atene so awakiringo peko ti kpengba Bible du roi Jacques ti ngu 1611, asala kusala na Bible royale ti kiri peko ti angbele yanga ti kodoro so a sû na Bible. A yeke lani na lege ti Bible royale so si a sala na akpengba Bible Polyglotte use na yâ ti ngu 1600.​—Bâ encadré “A-Bible so ayanga ti kodoro nde nde ayeke na yâ ni”.

Mbeni nzoni ye so Bible royale amû lege ti sala ayeke so, awandara ti Poto amû ni ti sala, ti kozoni, Fini Testament (so ayeke na yanga ti Grec) na yanga ti Araméen. Bible ti Araméen ayeke lani na yanga ti Latin so a kiri pekoni tâ gi tongana ti angbele yanga ti kodoro ni. So ayeke ândö mbeni fini ye so ayeke mû maboko, teti Bible ti Araméen ayeke mbeni oko ti angbele Bible so a kiri peko ti Fini Testament so a sala ni ândö na yanga ti Grec. Bible ti Araméen abâ gigi na peko ti ngu 400; a sala lo na lege ti akugbe-mbeti so ayeke ti ngu 100 ni. Mbeni buku (The International Standard Bible Encyclopedia) atene so “Bible ti Peshitta syriaque [wala ti yanga ti Araméen] amû maboko mingi ti haka atënë ti yâ ti aBible nde nde, na mingi ti azo ahinga ni tongaso. Lo yeke oko ti angbele ye nga akota ye so afa aye so azo ti giriri asala.”

Atâa ngu-ingo so alondo lani ngangu, wala gingo tënë ti azo ti Église ti Espagne akanga lege pëpe na Polyglotte ti Complute so a leke yâ ni pendere mingi ti tene lo kiri lo bâ gigi na ngu 1572, na fini iri ti Bible royale. Mbaï ti Bible royale ayeke mbeni tapande ti angangu so azo asala na bê ti ala kue ti bata Tënë ti Nzapa.

Wala ala hinga ândö ye dä wala pëpe, kua so ala sala ni na bê ti ala kue ague oko na ta tënë ti prophétie ti Esaïe. Ngu 3000 tongaso kozoni, lo tene: “Pele ahule, na kongo ni akpi; me fade tënë ti Nzapa ti e angbâ lakue lakue.”​—Esaïe 40:8.

[Akete tënë na gbe ni]

[Kete tënë na lembeti 13]

“Fade tënë ti Nzapa ti e angbâ lakue lakue”

[Lingu ti foto na lembeti 12]

A-BIBLE SO AYANGA TI KODORO NDE NDE AYEKE NA YÂ NI

Federico Pérez Castro, so ayeke mbeni wandara, atene so “tongana a tene mbeni Bible ayeke Polyglotte, a ye ti tene so atënë ti yâ ni ayeke na ayanga ti akodoro nde nde. Mingi ni, tënë ni andu aBible so a wara na yâ ni aversê ni kue na angbele yanga so a sû na ni. Tongana a bâ gi nda ti tënë so, aBible so ayanga nde nde ayeke na yâ ni ayeke mingi pëpe.”

1. Polyglotte ti Complute (1514-1517): A yeke kota-bua Cisneros la amû nginza si a sala na ni. A pete ândö ni na Alcalá de Henares, kodoro ti Espagne. A yeke na ambage omene, aversê ni ayeke na ayanga osio: Hébreu, Grec, Araméen na Latin. Awakiringo peko ti Bible ti ngu 1500 ni azia lani dä aversê ni na yanga ti Hébreu na Araméen ti haka na atënë ni.

2. Polyglotte ti Anvers wala Bible royale (1568-1572): A yeke Benito Arias Montano si asala ni; lo zia na ndo aversê ti Bible ti Complute aversê ti Bible ti Peshitta ti Fini Testament ti yanga ti Grec nga na Targum (yanga ti Hébreu so a fa nda ti atënë ni na Araméen) so Jonathan asala ni. Na yâ mbeti ni na yanga ti Hébreu, a zia ambeni ye tongana akpotona ndo agere-mbeti ni; a kiri a leke yâ ni alingbi na mbeti ti Hébreu so Jacob ben Hayyim asala. Bible so aga mbeni oko ye so awakiringo peko ti Bible asala na kua ti ala.

3. Polyglotte ti Paris (1629-1645): A yeke Guy Michel le Jay, mbeni wagbungo koko ti France la amû nginza si a sala na ni. A sala lo na lege ti Bible royale, atâa so ambeni mbage ni ayeke na yanga ti Samaritain na Arabe.

4. Polyglotte ti Londres (1655-1657): A yeke Brian Walton si a sala ni, na lege ti na Bible royale. A wara na yâ ti Bible so angbele Tënë ti Nzapa na yanga ti azo ti Éthiopie na ti Perse, atâa so ala use kue azi nda ti ambeni tënë ti Bible pëpe.

[Lingu ti afoto ni]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Foto na lembeti 9]

Philippe ti Use ni, gbia ti Espagne

[Lingu ti foto ni]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Foto na lembeti 10]

Arias Montano

[Lingu ti foto ni]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Foto na lembeti 10]

Akozo masini ti petengo na mbeti na Anvers, Belgique

[Lingu ti foto ni]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Afoto na lembeti 11]

Na gati: Christophe Plantin, na li ti kozo lembeti ti Bible royale.

[Lingu ti foto ni]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Foto na lembeti 11]

Na nduzu: Exode chapitre 15 so a kangbi tënë ni na ndo lembeti ni osio

[Lingu ti foto na lembeti 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Lingu ti foto na lembeti 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid