O se Mea e Sili Atu na i lo o ʻOa o Aikupito

UA AOFIA ai Mose i tagata ua sili ona iloga o le talafaasolopito. O tusi e fā o le Tusi Paia—mai le Esoto e oo atu i le Teuteronome—e toetoe lava o feutagaʻiga a le Atua ma Isaraelu e ala i le taʻitaʻiga a Mose o loo faamatalaina ai. Na ia taʻitaʻia la latou Malaga Ese mai Aikupito, na puluvagaina e ia le feagaiga o le Tulafono, ma taʻitaʻia atu Isaraelu i tuaoi o le Nuu Folafolaina. Na tausia aʻe Mose i le aiga o Farao, ae na avea o ia ma taʻitaʻi tofia o tagata o le Atua, na fai foʻi ma perofeta, se faamasino, ma o se tusitala faagaeeina e le Atua. Peitaʻi, ‘na matuā agamalu o ia e sili lava i tagata uma.’—Numera 12:3.

O le tele o faamatalaga o le Tusi Paia e faatatau iā Mose e faasino atu lava i le 40 tausaga mulimuli o lona olaga, e aofia ai le vaitaimi mai le faasaʻolotoina o Isaraelu i le nofo pologa e oo atu i le maliu o Mose ina ua 120 tausaga le matua. Sa leoleo mamoe Mose i Mitiana mai le 40 e oo atu i le 80 o ona tausaga. Ae ua faapea mai se tasi tusi, “atonu o le vaega o lona soifuaga e pito sili ona fia iloaina, lea e matuā lē o manino mai lava,” o le uluaʻi 40 o ona tausaga, mai lona fanau mai seʻia oo ina sola ese mai Aikupito. Ae o ā mea e mafai ona tatou malamalama i ai e faatatau i lenei taimi? Na faapefea i tulaga na ola aʻe ai Mose ona aafia ai le ituaiga o tagata na iai o ia? O ā taaʻiga sa ia ono lolo atu i ai? O ā luʻi na ono fesagaʻi ma ia? Ma o le ā e mafai e nei mea ona aʻoaʻoina ai i tatou?

Nofo Pologa i Aikupito

Ua faamatalaina mai e le tusi o Esoto e faapea, na amata ona mataʻu se Farao i tagata Isaraelu na aumau i Aikupito ona ua faatoʻateleina lo latou faitau aofaʻi. I lona talitonu faapea sa faia e ia se “togafiti poto,” na taumafai ai e faaitiitia lo latou faitau aofaʻi e ala i le faamalosia o i latou e fai galuega mamafa ma sasaina e pule sauā—e latou te amoina avega mamafa, faia le omea, ma le gaosiaina o piliki e tusa ai o tusaga o aso taʻitasi.—Esoto 1:8-14; 5:6-18.

O le faamatalaga lenei e uiga i Aikupito lea na fanau ai Mose, e tutusa lelei ma faamaoniga a le talafaasolopito. O nisi tusi tāʻai anamuā ma se ata na tusia i se tuugamau, ua faamatalaina ai le gaosiaina o piliki i le omea e pologa i le meleniuma lona lua T.L.M., pe i luma atu foʻi. O pule na gafa ma le sapalaiina o piliki na faatulagaina pologa i ni vaega e tai toʻa 6 i le taʻi toʻa 18, i le vaavaaiga a se fomeni po o se taʻitaʻi o le vaega. Sa tatau ona eliina mai le ele e fai ai piliki ma ʻau o saito sa lauina atu i le mea o loo gaosia ai. Na asuina mai e tagata faigaluega mai atunuu eseese vai ma palu ai le ele faatasi ma au o saito i suōtā. Na maua mai ai le tele o laina piliki faatafafā lē tutusa. Ona laʻuina loa lea e tagata faigaluega amoga piliki ua uma ona faamalō i le lā i le nofoaga o loo faia ai le galuega, o nisi taimi e faaaogā ai auala faaapefaʻi e feʻaʻei ai. E saofafaʻi pe fesavalivaliaʻi solo tagata Aikupito e vaavaaia galuega ma a latou sasa, a o latou tulimataʻia le faiga o galuega.

I se tasi o faamaumauga o fuainumera anamua ua faasino atu ai i le 39,118 piliki e gaosia e tagata faigaluega e toʻa 602, o lona fua faatatau e tusa ma le 65 piliki a le tagata e fai i le aso. Ua faapea mai se faamatalaga mai le senituri lona 13 T.L.M.: “Na faia e tamāloloa . . . e tusa ai ma o latou tusaga o piliki i aso taʻitasi.” E tai tutusa lelei lava lenei faamatalaga ma mea na faatonuina atu i tagata Isaraelu e fai e pei ona faamatalaina i le tusi o Esoto.

Sa lē taulau ona faaitiitia e faiga sauā le faitau aofaʻi o tagata Eperu. Na i lo lenā, “ua . . . faatiga [tagata Aikupito] ia i latou, ua atili ai ona faatoateleina, . . . ua atuatuvale i latou i le fanauga a Isaraelu.” (Esoto 1:10, 12) O lea, na muaʻi poloaʻiina ai e Farao fafine faatosaga e mulimuli atu i ona tagata uma ina ia fasiotia pepe tama uma a tagata Isaraelu faatoʻā fananau mai. I le taimi o nei tulaga mataʻutia, na fanau mai ai e Iokapeta ma Amaramo se pepe tama aulelei, o Mose.—Esoto 1:15-22; 6:20; Galuega 7:20.

Na Faalafi, na Maua, ma na Vaetamaina

Na teena e matua o Mose le faatonuga mataʻutia a Farao ma la faalafiina ai la laʻua pepe tama. Pe na la faia faapea e ui sa faataamilo solo sipai ma ē e suʻeina fale ina ia saʻilia pepe meamea? E tatou te lē o mautinoa. Po o le ā lava le tulaga, ae ina ua mavae le tolu masina sa lē toe mafai loa e mātua o Mose ona toe faalafiina o ia. O lea na faia ai e lona tinā sa atuatuvale se ato kome, ma puluti i le pulu safeta ina ia lē sao i ai se vai, ma faataoto ai loa lana tama i totonu. I se isi itu, na usitaia e Iokapeta le poloaʻiga, e ui sa lē tusa ai ma lana gaoioiga na fai le uiga moni o le faatonuga a Farao e lafoaʻi i le Naila pepe tama Eperu uma faatoʻā fananau mai. Na faalatalata atu i ai Miriama, le tuafafine matua o Mose ina ia mataʻiina.—Esoto 1:22–2:4.

E tatou te lē iloa pe na manatu Iokapeta ia maua e le afafine o Farao ia Mose pe a sau i le vaitafe e taʻele, ae o le mea lenā na tupu. Na iloa e le alo tamaʻitaʻi faapea o se tama a se tagata Eperu. O le ā la na ia fai? Pe na ia usitai i lona tamā ma faatonuina ai ina ia fasiotia? E leai, sa gaoioi o ia e pei o le masani a le toʻatele o fafine. Na gaoioi o ia ma le agaalofa.

E leʻi umi ae oo ane Miriama i ona tafatafa. Na fesili atu o ia: ‘Ou te alu ea e aami se fafine failele o sā Eperū na te tausia le tama ma oe?’ E manatu nisi e ese le mālie o lenā faamatalaga. Ua tuufaafeagai le mea ua fai e le tuafafine o Mose ma le manatu sa iā Farao, o lē na faufau ma ana faufautua e faia se “togafiti poto” i tagata Eperu. O le mea moni, na faatoʻā mautinoa lava le tulaga saogalemu o Mose ina ua malie le alo tamaʻitaʻi i le tonu a lona tuafafine. “Ina alu ia,” na tali atu ai le afafine o Farao, ma faavave atu ai loa Miriama ma valaau i lona tinā e alu atu. Ona o se fuafuaga atamai, na faafaigaluegaina ai Iokapeta e tausia aʻe lana lava tama faatasi ai ma se puipuiga tautupu.—Esoto 2:5-9.

O le agaalofa o le alo tamaʻitaʻi na mautinoa le eseese ma uiga sauā o lona tamā. Sa leʻi faapea ua faavaleaina pe ua faasesēina o ia e uiga i le tamaitiiti. Na uunaʻia o ia i le alofa māfana e vaetamaina le tama, ma o lona ioe e aumaia se fafine sā Eperu na te tausia aʻe le tama, e taʻu mai ai sa leʻi iā te ia uiga faailogatagata o lona tamā.

Le Tausiaina Aʻe ma le Faaaʻogaina

‘Ona ave lea o le tama e Iokapeta, ma na ia tausia. Ua matua le tama, ona ia avatu lea i le afafine o Farao, i le ua fai ai mana tama.’ (Esoto 2:9, 10) E lē o taʻua i le Tusi Paia le umi na ola aʻe ai Mose i ona matua moni. E manatu nisi sa iai pea o ia seʻia oo ina teʻa ma le susu—lua i le tolu tausaga—ae atonu na umi atu. O loo taʻua i le Esoto e faapea “ua matua” o ia a o iai pea i ona matua, o lea la e lē o mautinoa tonu lona matua. Ae po o le ā lava le tulaga na iai, e mautinoa sa faaaogāina e Amaramo ma Iokapeta lenā taimi ina ia iloa ai e la laʻua tama lona tupuaga Eperu ma aʻoaʻoina ai o ia e faatatau iā Ieova. O lo la taulau manuia i le tāmauina o le faatuatua ma le naunau mo le amiotonu i le loto o Mose, na iloaina i se taimi mulimuli ane.

Ina ua toe foʻi i le afafine o Farao, na aʻoaʻoina ai Mose “i le poto uma lava o Aikupito.” (Galuega 7:22) Na aofia ai i lenā aʻoaʻoga le fuafuaga ina ia agavaa ai Mose mo tulaga faalemalo. O le tele o aʻoaʻoga i Aikupito na aofia ai le matematika, fua kiometeri, tusi ata, faufale, ma isi tomai faapitoa ma le faasaienisi. Atonu na mananaʻo foʻi le aigātupu ina ia aʻoaʻoina o ia i lotu a Aikupito.

E foliga mai na maua e Mose ana aʻoaʻoga faapitoa faatasi ai ma isi fanau a tupu. O isi o i latou sa mauaina foʻi nei aʻoaʻoga maualuluga o “fanau a tupu o isi malo, ia na auina mai i Aikupito pe na ave faapagota e Aikupito ina ia ‘aʻoaʻoina’ ona toe faafoʻi lea e pule o ni auauna” tuutoina iā Farao. (The Reign of Thutmose IV, a Betsy M. Bryan) O fale e tausia ma aʻoaʻoina ai tamaiti ia e sosoo ma le maota o le tupu, e foliga mai e toleniina ai talavou e auauna i tulaga maualuga i le maota o le tupu.a O tusitusiga na tusia i vaitaimi e taʻua o le Malo Tutotonu ma le Malo Fou o Aikupito, ua faaalia ai sa taʻua nisi o faafeao a Farao ma tagata maualuluga o le malo i le taʻu faaaloalo o se “Tamaitiiti o le Fale e Tausi Aʻe ai Tamaiti,” tusa lava pe ua matutua.

Sa ono tofotofoina Mose i le ola aʻe ai i le maota o le tupu. Na mafai ona ia maua ai le tamaoaiga, le anoanoaʻi o mea faitino, ma le pule. Na iai foʻi ma lamatiaga tau amio. Na faapefea la ona tali atu i ai Mose? O fea na tuu i ai lona faamaoni? Pe sa avea moni o ia o se tagata tapuaʻi iā Ieova, o se uso o tagata Eperu na puapuagatia, pe sa sili atu iā te ia mea uma na ofoina mai e Aikupito faapaupau?

Se Filifiliga e Matuā Tāua

I le 40 o ona tausaga, o le taimi lea ua tatau ai ona avea o ia ma Aikupito maoʻi, ae na ‘⁠alu atu o ia e vaai i avega mamafa a ona uso.’ O lana gaoioiga lea na faia mulimuli ane ai na faaalia ai sa lē na ona ia fia iloa; ae na ia faanaunau e fesoasoani iā i latou. Ina ua ia vaaia le tagata Aikupito o loo sasaina le tagata Eperu, ona ia faasalavei atu lea, ma fasioti i lē na faasauā. O lenā gaoioiga na faaalia ai sa iai le loto o Mose i ona uso. O le tagata lea na oti e foliga mai o se tagata o le malo, na fasiotia a o faataunuuina ona tiute. I le manatu o tagata Aikupito, na tatau iā Mose ona faamaoni iā Farao. Peitaʻi, na uunaʻia foʻi Mose e le naunau mo le faamasinotonu, o se uiga na faaalia atili i le aso na sosoo ai ina ua ia aʻoaʻia se tagata Eperu, o lē na ia fasia ma le lē tonu lana aumea. Na faanaunau Mose e faasaʻoloto tagata Eperu mai le tigā o le nofo pologa, ae ina ua iloaina e Farao lona fulitua iā te ia ma taumafai ai e fasiotia o ia, ona sola ai loa lea o Mose i Mitiana.—Esoto 2:11-15; Galuega 7:23-29.b

Sa lē tutusa le taimi na manaʻo ai Mose e faasaʻoloto tagata o le Atua ma le taimi na finagalo i ai Ieova. Peitaʻi, sa faaalia e ana gaoioiga lona faatuatua. Ua faapea mai le Eperu 11:24-26: “O le faatuatua na le mafai ai Mose, ina ua matua o ia, ona ia taʻua o ia o le tama a le afafine o Farao, ua filifili e ia ia agaleagaina o ia faatasi ma tagata o le Atua e lelei ai, a e aua le ia te ia le fiafia i le agasala e vave mavae.” Aiseā? “Ua manatu o ia i le upu faifai ona o Keriso, o le oa lea e sili i faaputugāoa o Aikupito; auā sa faanaunau o ia i le taui.” O le faaaogāina faapitoa o le taʻu lenei “o Keriso,” o lona uiga o “lē ua faauuina,” lea e fetaui iā Mose i le uiga faapea na mulimuli ane mauaina e ia le tofiga faapitoa tuusaʻo mai iā Ieova.

Seʻi mafaufau! Na tausia aʻe Mose i se tulaga e na o tagata maualuluga lava o Aikupito sa mafai ona mauaina. O lona tulaga na mafai ai ona ia mauaina se galuega e sili ona lelei ma fiafiaga uma lava e manatu i ai, peitaʻi na ia teena na mea uma lava. Na ia iloa e lē ōgatasi le alofa mo Ieova atoa ma le naunau i le faamasinotonu ma le ola ai i le maota o Farao, o lē e faasauā. O le poto ma le manatunatu loloto i folafolaga a le Atua i ona augātamā o Aperaamo, Isaako, ma Iakopo na māfua ai ona sili atu iā Mose le mauaina o le finagalo malie o le Atua. O le iʻuga, na mafai ai e Ieova ona faaaogā Mose i se tulaga e sili ona tāua e faataunuuina ai Ana fuafuaga.

O i tatou uma lava o loo feagai ma filifiliga po o ā mea e sili ona tāua. E pei o Mose, atonu o loo e fesagaʻi ma se filifiliga faigatā. Pe e tatau ona e tuua ni masaniga patino po o ni tulaga sologa lelei o loo iai, tusa lava po o ā ni faataulagaina e faia ai? Pe afai o le filifiliga lenā o loo e fesagaʻia, ia manatua na manatu Mose i la laʻua faigāuō ma Ieova o se mea e sili atu ona tāua na i lo o ʻoa o Aikupito, ma sa leʻi faanoanoa ai o ia.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa i le itulau 11]

Tuutuuga o le Tausia Aʻe o Tamaiti

E masani lava ona faasusuina e tinā a latou lava pepe. Peitaʻi, ua faapea mai le tagata tomai faapitoa o Brevard Childs i le Journal of Biblical Literature, “i nisi o taimi i aiga maualuluga i atunuu i [Sasaʻe Lata Mai] sa masani ona totogiina ai se tausitama e faasusuina le pepe. O lenei faiga sa taatele foʻi i tulaga sa lē mafai ai e se tinā ona fafagaina sana lava tama pe ua lē iloa foʻi po o ai le tinā. E tauaveina e le tausitama avega tauave o le tausiaina aʻe o le tamaitiiti faapea foʻi ma le faasusuina i le taimi ua fuafuaina e tusa ai o le tuutuuga.” Na faasaoina mai ni tusi tāʻai anamuā lava mai atunuu i Sasaʻe Lata Mai o loo iai tuutuuga o le tausia aʻe o tamaiti. O nei tusitusiga ua faamaonia ai o se faiga lea na salalau atu i Aikupito mai le vaitaimi o tagata Sumeria, e oo atu i le vaitaimi mulimuli o le faiga faa-Eleni. O vala tutusa o nei tusitusiga, o faamatalaga e uiga i tagata na aofia ai, o le taimi atoa na faia ai le tuutuuga, le tulaga o galuega, o fuafuaga maʻoti e faatatau i le fafagaina, o faasalaga pe a lē faia mea e manaʻomia mo lea tuutuuga, o le totogi, ma le auala e totogiina ai. E masani lava, “o le umi o le taimi e tausia aʻe ai tamaiti e oo atu i le lua i le tolu tausaga,” ua faamatala mai e Childs. “E tausia aʻe e le tausitama le tamaitiiti i lona lava aiga, ae e iai taimi e manaʻomia ai ona faafoʻi atu le tamaitiiti i lē e ana e vaai po o lelei le tausiga.”

[Ata i le itulau 9]

O le gaosiaina o piliki i Aikupito ua tai tutusa lava ma aso o Mose, e pei ona faaalia ai i se ata o aso anamua

[Faamatalaga i Ata]

Luga: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; lalo: Erich Lessing/Art Resource, NY