Bantu mbalombene kupua ngoshi su?
Bantu abaluiyaa ngoshi bua tubingilo tui bungi. Bangi abaluiyaa bua mianda ya politike, bua kupua bulanda, na bua’shi bebakitshine mianda na kululama. Bangi namu abaluiyaa bua kuata kipindi kia nsenga na bupeta buipanka. Bantu be bungi abaluiyaa pa muanda wa kisamba sunga kipuilo kiabo. Bantu bakuete kukita kinyi bua kuimika ngoshi na kutuesha butaale? Mbalombene kobesha su?
Drazen_/E+ via Getty Images
MBULAMATADI IKUETE KUTOMPA KUPUA BULANDA
Kepatshila: Nshalelo a bantu alumbulukie. Bino abikuasha bua’shi bantu bekale na nshalelo emumune, muanda pe bantu na nshalelo muilekene nyi abifuisha ngoshi.
Kiabidi bukopo kuibikita: Abitungu’shi mbulamata ishintuule mushindo wayo wa kufubisha makuta. Mu 2022, abapuandikisha’shi mu nsenga ishima, mbatushe dolare midiyo 34,1 bua kulumbuula nshalelo a bantu mu maumbo e bungi. Anka, ano makuta ngapeela ngofu pabeapuandikisha na makuta abadi batuushe mu kino kipua kimune bua kupa basalayi.
“Tuibatuushe makuta e bungi bua kukuasha baaba be mu ngoshi pamutue pa kukita bia’shi ngoshi tayitukanga na kukita bia’shi kuikale nka butaale.”—António Guterres, secrétaire général des Nations unies.
Akiamba Bible: Mbulamatadi ya pa nsenga i kukuasha balanda, anka tangilombene kupua bulanda bua loso.—Deteronome 15:11; Mateo 26:11.
MBULAMATADI AYISAMBA BUA KUTUESHA BUTAALE
Kepatshila: Besambe mu butaale na kuata bitshibilo abikuasha bantu ba mpese yoso.
Kiabidi bukopo kuibikita: Lupese lumune lui kupela kuisamba, kupela kutumikila kitshibilo kiabadi baate, sunga kupela kuikikumiina. Bitshibilo bia butaale biabataa tabiyishaa, mafuku nka apela abebipele.
“Kuisamba t’akobeshaa kutuesha butaale. Kuipushena bua kupua ngoshi nkulombene kutusha ingi ngoshi.”—Raymond F. Smith, American Diplomacy.
Akiamba Bible: Abitungu bantu “bakimbe butaale.” (Misambo 34:14) Anka bantu be bungi lelo uno, “bakutue lulamato, . . . bashi na kikudi kia butaale, . . . basha mapala abidi.” (2 Timote 3:1-4) Uno muikeelo wi bubi aukutshisha bakunkushi ba politike be na mashimba e buwa bua kupua ngoshi.
KUTUULA MA MPUTU
Kepatshila: Kupelesha sunga kukatusha bi na ngoshi bioso, bu ma armes nucléaires, armes chimiques, na ma armes biologiques.
Kiabidi bukopo kuibikita: Ke bungi maumbo aapelaa kutuula ma mputu muanda aatshinyi’shi tala ashimisha bukome buao sunga kukutua bia kuikaluila. Kutuula ma mputu t’akukatusha kabingilo akatakula bantu bua kulua ngoshi.
“Mbulamatadi i bungi ibaadi ilee’shi ayituulu ma mputu kunyima kua 1991, ta ngilombashe mulayilo wayo, mpa na kupeelesha mianda ayituusha masaku, kupoosha kuikakena kui pankatshi pa maumbo, na ku nfudiilo nkutuesha butaale na kuiyikeela pa nsenga.”—“Défendre Notre Avenir Commun: Manuel parlementaire.”
Akiamba Bible: Abitungu bantu batuule bi na ngoshi biabo na ‘bate mpete yabo ya ngoshi beyifushe bintu bia kudima nabio.’ (Yeshaya 2:4) Anka bua kupua ngoshi, abitungu bantu bakite mianda i bungi, muanda muishimba dia muntu nyi amufikaa bu ntomboshi.—Mateo 15:19.
MBULAMATADI AYIPUSHENA BUA’SHI NGOSHI TAYITUKANGA
Kepatshila: Maumbo ngepushene bua kuikuashena nsaa yabatuuku dimune dia ku ano maumbo ngoshi. Biabia, dingi eumbo aditshinyi kutuuka dimune dia ku ano maumbo ngoshi, muanda aditshinyi kulua na maumbo e bungi.
Kiabidi bukopo kuibikita: Moo wa kulua na maumbo e bungi, tanyi aufuisha butaale. Ke bungi maumbo t’aanemekaa milayilo yao, sunga kuipushena kia kukita su batuuka dimune dia ku maumbo aabo ngoshi.
“Sunga biabidi’shi Pacte de la Société des Nations na Organisation des Nations Unies bakuete kufuba ngofu bua’shi mbulamatadi ipushene, bino ta mbikutshishue maumbo bua kuituukena ngoshi.”—“Encyclopedia Britannica.”
Akiamba Bible: Ke bungi abikalaa buwa kuikuashena. (Mulungudi 4:12) Anka, ta tuibalombene kutengiela’shi mbulamatadi ya bantu itueshe butaale na kukaluilua. “Tanukulupilanga mwi bakata, sunga mwi bantu, abo bashii balombeene kupaasha: muuwa wabo awisheete, beealushe ku lufuufi; dyaady’efuku, mpàngo yaabo aikafudiila.”—Misambo 146:3, 4, Biible Bifundwe Biiselele.
Sunga maumbo e bungi akuete kukita muao moso bua kutuesha butaale, ngoshi ikiayitungunuka na kutuuka.