Ideja hyn në judaizëm, në të ashtuquajturin krishterim dhe në islamizëm

«Midis të tjerash, feja është një mënyrë për të pajtuar njerëzit me faktin që një ditë ata duhet të vdesin, qoftë me premtimin e një jete më të mirë përtej varrit, qoftë me një rilindje ose të të dyjave bashkë.»​—GERHARD HERM, AUTOR GJERMAN.

1. Në cilën bindje themelore e bazojnë premtimin e tyre për jetën pas vdekjes shumica e feve?

NË BËRJEN e një premtimi për një jetë të përtejme, pothuajse çdo fe varet në bindjen se një njeri ka një shpirt që është i pavdekëshëm dhe që pas vdekjes udhëton në një ambient tjetër ose transmigron në një krijesë tjetër. Siç u vërejt në pjesën pararendëse, bindja në pavdekësinë njerëzore ka qenë një pjesë përbërëse e feve të Lindjes që nga fillimi i tyre. Por, ç’mund të themi për judaizmin, të ashtuquajturin krishterim dhe islamizmin? Si u bë ky mësim qendror në këto fe?

Judaizmi thith konceptet greke

2, 3. Sipas një enciklopedie (Encyclopaedia Judaica), a mësonin shkrimet e shenjta hebraike pavdekësinë e shpirtit?

² Rrënjët e judaizmit shtrihen rreth 4.000 vjet prapa, tek Abrahami. Shkrimet e shenjta hebraike filluan të shkruheshin në shekullin e 16-të p.e.s. dhe përfunduan kur tashmë Sokrati dhe Platoni formuan teorinë e pavdekësisë së shpirtit. A mësonin këto shkrime pavdekësinë e shpirtit?

³ Një enciklopedi (Encyclopaedia Judaica) përgjigjet: «Vetëm në periudhën pas-biblike u vendos një bindje e qartë dhe e qëndrueshme në pavdekësinë e shpirtit . . . dhe kjo u bë një nga gurët e themelit të besimeve judaike dhe të krishtere.» Ajo shton, gjithashtu: «Në periudhën biblike personi konsiderohej si i tërë. Kështu, shpirti nuk dallohej qartë nga trupi.» Judenjtë e hershëm besonin në ringjalljen e të vdekurit dhe kjo, siç vë në dukje kjo enciklopedi, «duhet dalluar nga bindja në . . . pavdekësinë e shpirtit».

4-6. Si u bë doktrina e pavdekësisë së shpirtit «një prej gurëve të themelit» të judaizmit?

⁴ Si u bë, atëherë, kjo doktrinë «një prej gurëve të themelit» të judaizmit? Përgjigjen na e jep historia. Në vitin 332 p.e.s., Aleksandri i Madh, pushtoi një pjesë të madhe të Lindjes së Mesme me një fushatë të rrufeshme. Kur arriti në Jerusalem, judenjtë e pritën krahëhapur. Sipas historianit jude të shekullit të parë, Jozef Flaviu, ata madje i treguan atij profecinë nga libri i Danielit, shkruar 200 vjet para, që përshkruante qartë pushtimin e Aleksandrit në rolin e «mbretit të Greqisë». (Danieli 8:5-8, 21) Pasardhësit e Aleksandrit vazhduan planin e tij të helenizimit, duke depërtuar nëpër të gjitha pjesët e perandorisë me gjuhën, kulturën dhe filozofinë greke. Ishte e pashmangshme një përzierje e të dy kulturave, asaj greke dhe asaj judaike.

⁵ Herët, në shekullin e tretë p.e.s., kishte filluar përkthimi i parë i Shkrimeve Hebraike në greqisht, i quajtur Septuaginta. Përmes saj shumë johebrenj filluan të respektonin dhe të bëheshin të afërt me fenë judaike, disa madje duke u kthyer në të. Judenjtë, nga ana tjetër, po familjarizoheshin me mendimet greke dhe disa u bënë filozofë, diçka tërësisht e re për ta. Pilo i Aleksandrisë, i shekullit të parë të e.s., ishte një filozof i tillë jude.

⁶ Pilo e nderonte thellë Platonin dhe u orvat ta shpjegonte judaizmin me terma të filozofisë greke. «Duke krijuar një sintezë unike të filozofisë platonike dhe traditës biblike,​—thotë një libër (Heaven​—A History),​—Pilo përgatiti rrugën për mendimtarët e mëvonshëm të krishterë [si edhe ata judenj].» Por, cila ishte bindja e Pilos për shpirtin? Libri vazhdon: «Për të, vdekja e rivendos shpirtin në gjendjen e tij fillestare, të paralindjes. Duke qenë se shpirti i përket botës frymore, jeta në trup nuk bëhet gjë tjetër veçse një episod i shkurtër, shpesh i mjerë.» Ndër mendimtarët e tjerë judenj, të cilët besonin në pavdekësinë e shpirtit, përfshihen Isak Izraeli, mjeku shumë i njohur jude i shekullit të 10-të dhe Moisi Mendelson, një filozof gjermano-jude i shekullit të 18-të.

7, 8. (a) Si e përshkruan shpirtin Talmudi? (b) Çfarë thotë më vonë literatura mistike judaike rreth shpirtit?

⁷ Gjithashtu, një libër që ka influencuar thellësisht mendimin dhe jetën judeje është Talmudi, përmbledhja e shkruar e atij që quhet ligj gojor, me komente dhe shpjegime të mëvonshme të këtij ligji, të përpiluara prej rabinëve nga shekulli i dytë i e.s. deri në Mesjetë. «Rabinët e Talmudit,​—thotë një enciklopedi (Encyclopaedia Judaica),​—besonin në ekzistencën e vazhdueshme të shpirtit pas vdekjes.» Talmudi flet madje edhe për të vdekurit që takojnë të gjallët. «Ndoshta për arsye të influencës së platonizmit,​—thotë një enciklopedi (Encyclopædia of Religion and Ethics),​—[rabinët] besonin në paraekzistencën e shpirtrave.»

⁸ Literatura mistike judaike e mëvonshme, Kabbalah, shkon madje aq larg sa mëson rimishërimin. Në lidhje me këtë bindje, një enciklopedi (The New Standard Jewish Encyclopedia) bën të ditur: «Duket se ideja e ka origjinën në Indi. . . . Në Kabbalah për herë të parë shfaqet në librin Bahir dhe pastaj, nga Zohari e më tej, u pranua gjerësisht nga mistikët, duke luajtur një rol të rëndësishëm në besimin dhe literaturën hasidike.» Në Izrael, sot, rimishërimi pranohet në një masë të madhe si një mësim judaik.

9. Cili është këndvështrimi i shumicës së fraksioneve të judaizmit të sotëm për sa i përket pavdekësisë së shpirtit?

⁹ Prandaj, ideja e pavdekësisë së shpirtit hyri në judaizëm përmes influencës së filozofisë greke dhe koncepti është pranuar sot nga shumica e fraksioneve të saj. Çfarë mund të themi për futjen e këtij mësimi në të ashtuquajturin krishterim?

I ashtuquajturi krishterim adopton mendimet e Platonit

10. Çfarë përfundimi nxori një studiues i shquar spanjoll, në lidhje me besimin e Jezuit në pavdekësinë e shpirtit?

¹⁰ Krishterimi i vërtetë filloi me Krishtin Jezu. Në lidhje me Jezuin, Migel de Unamuno, një studiues i shquar spanjoll i shekullit të 20-të, shkroi: «Ai besonte, përkundrazi, në ringjalljen e mishit, sipas mënyrës judaike, jo në pavdekësinë e shpirtit, sipas mënyrës platonike [greke]. . . . Provat për këtë mund të shihen në çdo libër të ndershëm interpretimi.» Ai përfundoi: «Pavdeksia e shpirtit . . . është një dogmë filozofike pagane.»

11. Kur filloi të depërtonte filozofia greke në krishterim?

¹¹ Kur dhe si depërtoi kjo «dogmë filozofike pagane» në krishterim? Një enciklopedi (New Encyclopædia Britannica) vë në dukje: «Nga mesi i shekullit të 2-të të e.s., të krishterët që kishin pak përgatitje në filozofinë greke, filluan të ndienin nevojën për të shprehur besimin e tyre në termat e kësaj filozofie, si për kënaqësinë e tyre intelektuale, ashtu edhe me qëllim që të kthenin paganët e arsimuar. Filozofia që iu përshtatej atyre më mirë ishte platonizmi.»

12-14. Çfarë roli luajtën Origjeni dhe Agustini në përzierjen e filozofisë platonike në krishterim?

¹² Dy filozofë të tillë të hershëm ushtruan një influencë të madhe mbi doktrinat e të ashtuquajturit krishterim. Njëri ishte Origjeni i Aleksandrisë (rreth vitit 185-254 të e.s.) dhe tjetri, Agustini i Hipos (354-430 e.s.). Në lidhje me ta, një enciklopedi (New Catholic Encyclopedia) pohon: «Shpirti u përcaktua si një substancë frymore dhe një koncept filozofik u formulua për natyrën e tij, vetëm me Origjenin në Lindje dhe Shën Agustinin në Perëndim.» Mbi ç’bazë i formuan konceptet e tyre për shpirtin, Origjeni dhe Agustini?

¹³ Origjeni ishte një nxënës i Klementit të Aleksandrisë, i cili ishte, siç thotë enciklopedia e mësipërme, «i pari nga baballarët që huazoi hapur traditën greke mbi shpirtin». Idetë e Platonit mbi shpirtin duhet të kenë influencuar thellësisht Origjenin. «[Origjeni] përfshiu në doktrinën e krishtere të gjithë dramën kozmike të shpirtit, të cilën ai e mori nga Platoni»,​—vë në dukje teologu Vërner Yegër në Revistën Teologjike të Havardit.

¹⁴ Agustini konsiderohet nga disa në të ashtuquajturin krishterim si mendimtari më i madh i antikitetit. Përpara se të kthehej në «krishterim», në moshën 33-vjeçare, Agustini kishte një interes të madh për filozofinë dhe ishte bërë një neoplatonist.a Pas kthimit të tij, ai mbeti neoplatonik në mendimet e tij. «Mendja e tij ishte furra e shkrirjes, në të cilin feja e Dhjatës së Re ishte pothuajse plotësisht e përzierë me traditën platonike të filozofisë greke»,​—thotë një enciklopedi (The New Encyclopædia Britannica). Një enciklopedi tjetër (New Catholic Encyclopedia) pranon se «doktrina [e shpirtit] e Agustinit, e cila u bë standard në Perëndim deri vonë në shekullin e 12-të, i detyrohet shumë . . . neoplatonizmit».

15, 16. Interesi në mësimet e Aristotelit, në shekullin e 13-të, a e ndryshoi pikëpamjen e kishës për mësimin e pavdekësisë së shpirtit?

¹⁵ Në shekullin e 13-të, mësimet e Aristotelit po fitonin popullaritet në Evropë, në një shkallë të madhe për shkak të vënies në dispozicion në latinisht të veprave të dijetarëve arabë, të cilët kishin komentuar gjerësisht mbi shkrimet e Aristotelit. Një dijetar katolik, i quajtur Tomas Akuinas, u prek thellë nga mendimet aristoteliane. Për shkak të shkrimeve të Akuinas, pikëpamjet e Aristotelit ushtruan një influencë më të madhe mbi mësimin e kishës nga ato të Platonit. Kjo prirje, megjithatë, nuk preku mësimin rreth pavdekësisë së shpirtit.

¹⁶ Aristoteli mësoi se shpirti ishte pandashmërisht i lidhur me trupin e nuk vazhdon ekzistencën individuale pas vdekjes dhe, në qoftë se te njeriu ekzistonte diçka e përjetshme, ajo ishte intelekt abstrakt dhe jopersonal. Kjo mënyrë e të konsideruarit të shpirtit nuk ishte në harmoni me bindjen e kishës për shpirtrat personalë që i mbijetojnë vdekjes. Prandaj, Akuinasi modifikoi pikëpamjen e Aristotelit për shpirtin, duke shpallur që pavdekësia e shpirtit mund të provohet nga arsyeja. Kështu, bindja e kishës në lidhje me pavdekësinë e shpirtit mbeti e pacënuar.

17, 18. (a) A parashtroi Reforma e shekullit të 16-të një reformë në mësimin për shpirtin? (b) Cili është pozicioni i shumicës së grupeve të të ashtuquajturit krishterim për pavdekësinë e shpirtit?

¹⁷ Gjatë shekujve të 14-të dhe 15-të, në pjesën e hershme të Rilindjes, pati një gjallërim të interesit mbi Platonin. Familja e famshme Mediçi në Itali, ndihmoi për të ngritur madje një akademi platonike në Firence, për të nxitur studimin e filozofisë së Platonit. Gjatë shekullit të 16-të dhe 17-të interesi për Aristotelin u venit. Edhe reforma e shekullit të 16-të nuk parashtroi një reformë në mësimin për shpirtin. Megjithëse Reformistët Protestantë e kundërshtuan mësimin e purgatorit, ata pranonin idenë e ndëshkimit ose shpërblimit të përjetshëm.

¹⁸ Kështu, mësimi i pavdekësisë së shpirtit mbizotëron në shumicën e grupeve të të ashtuquajturit krishterim. Duke vërejtur këtë, një filozof dhe psikolog amerikan shkroi: «Feja, në fakt, për pjesën më të madhe të njerëzve në botën perëndimore, do të thotë pavdekësi dhe asgjë tjetër. Perëndia është prodhuesi i pavdekësisë.»

Pavdekësia dhe islamizmi

19. Kur u themelua islamizmi dhe prej kujt?

¹⁹ Islamizmi u themelua me thirrjen e Muhamedit për të qenë një profet, kur ai ishte rreth 40 vjeç. Përgjithësisht nga myslimanët besohet se atij iu dhanë zbulesat gjatë një periudhe prej rreth 20 deri 23 vjetësh, rreth vitit 610 të e.s. deri në vdekjen e tij në vitin 632 të e.s. Këto zbulesa janë regjistruar në Kuran, libri i shenjtë i myslimanëve. Që nga koha kur islamizmi erdhi në ekzistencë, në judaizëm dhe në të ashtuquajturin krishterim kishte depërtuar koncepti platonik i shpirtit.

20, 21. Çfarë besojnë myslimanët për jetën e përtejme?

²⁰ Myslimanët besojnë se besimi i tyre është pika kulmore e zbulesave të dhëna hebrenjve dhe të krishterëve të kaluar. Kurani citon edhe Shkrimet Hebraike edhe Shkrimet Greke. Por, në mësimin e pavdekësisë së shpirtit, Kurani nuk përputhet me këto shkrime. Kurani mëson se njeriu ka një shpirt që vazhdon të jetojë pas vdekjes. Flet, gjithashtu, për ringjalljen e të vdekurve, për një ditë gjykimi dhe për fatin përfundimtar të shpirtit: ose jetë, në një kopsht qiellor të parajsës, ose ndëshkim në një ferr të zjarrtë.

²¹ Myslimanët besojnë se shpirti i një personi të vdekur shkon në Barzah apo «Ndarësin», «vendi ose gjendja në të cilën njerëzit do të jenë pas vdekjes dhe para Gjykimit». (Sura 23:99, 100, Kurani i Shenjtë, shënimi) Shpirti është i vetëdijshëm atje, duke përjetuar atë që quhet «Ndëshkimi i Varrit», nëse personi ka qenë i lig ose duke gëzuar lumturinë, nëse ai ka qenë i besueshëm. Por, të besueshmit duhet, gjithashtu, të vuajnë disa tortura për shkak të mëkateve të pakta të tyre të kryera kur ishin të gjallë. Në ditën e gjykimit, secili merr fatin e tij të përjetshëm, i cili i jep fund kësaj gjendjeje të ndërmjetme.

22. Çfarë teorish të ndryshme prezantuan disa filozofë arabë në lidhje me fatin e shpirtit?

²² Ideja e pavdekësisë së shpirtit në judaizëm dhe në të ashtuquajturin krishterim u shfaq për shkak të influencës platonike, kurse në islamizëm koncepti kishte lindur që nga fillimet e tij. Kjo nuk do të thotë që dijetarët arabë nuk janë përpjekur të sintetizojnë mësimet islamike dhe filozofinë greke. Në fakt, bota arabe ishte influencuar në një masë të madhe nga vepra e Aristotelit. Dijetarët e shquar arabë si Avicena dhe Averroës shtjelluan dhe përpunuan në hollësi mendimin aristotelian. Megjithatë, në përpjekjet e tyre për të harmonizuar mendimet greke me mësimin mysliman rreth shpirtit, ata zhvilluan teori të ndryshme. Për shembull, Avicena deklaroi se shpirti personal është i pavdekshëm. Averroës, nga ana tjetër, argumentoi kundër kësaj pikëpamjeje. Pavarësisht nga këto pikëpamje, pavdekësia e shpirtit mbetet besimi i myslimanëve.

23. Çfarë qëndrimi mbajnë judaizmi, i ashtuquajturi krishterim dhe islamizmi në lidhje me pavdekësinë e shpirtit?

²³ Prandaj është e qartë, judaizmi, i shtuquajturi krishterim dhe islamizmi, të gjitha këto mësojnë doktrinën e pavdekësisë së shpirtit.

[Shënimi]

[Figura në faqen 14]

Pushtimi nga Aleksandri i Madh çoi në përzierjen e kulturave greke dhe judaike

[Figurat në faqen 15]

Origjeni dhe Agustini u përpoqën të përzienin filozofinë platonike me Biblën

[Figurat në faqen 16]

Avicena, lart, deklaroi se shpirti personal është i pavdekshëm. Averroës argumentoi kundër kësaj pikëpamjeje