A soekoe di libisma e soekoe wan njoen grontapoe seti
„KARTA no de foe sori wi pe wi e go, na a njoen grontapoe disi di wisrefi e meki. Ala di a grontapoe e loekoe go baka na den neigitenti jari foe orlokoe, foe strei, foe a no froetrow foe makandra, meki wi loekoe go na fesi toe — na wan njoen jarihondro èn wan njoen doesoenjari tiri foe vrede, fri èn foe sani waka boen”.
Presidenti George Bush foe Amerkankondre ben taki den sani disi tapoe 1 januari 1990. Ini wan srefi sortoe boskopoe, presidenti Mikhail Gorbachov foe Soviet-Unie, ben taki foe wrokomakandra ini den jari 1990, foe fri „a grontapoe foe frede èn a no froetrow foe makandra, foe fetisani di no de fanowdoe, foe politiek prakseri nanga sroedati leri di no e fiti moro ini a ten disi, èn foe skotoe di sma srefi ben poti a mindri libisma èn a mindri kondre.” Na so a Mainichi Daily News foe Japan foe 3 januari 1990 e skrifi.
A de krin taki den ben froewakti foeroe srefisrefi. Wan jari a baka, dati ben de so ete. Tapoe 29 januari 1991 ini a State of the Union boskopoe, presidenti Bush ben poti prakseri tapoe orlokoe ini a Persia Golf èn a ben taki: „San de ini kefar de moro leki wan pikin kondre [Koewèit], a de wan bigi idea — wan njoen grontapoe seti pe den e hari nâsi di no de a srefi kon na makandra, foe di den alamala e feti baka a srefi marki foe meki na universeel winsi foe na libisma famiri kon troe: vrede nanga seikerfasi, fri èn reti.”
Wan soekoe di no fri foe broko-ede
Foeroe problema e hendri libisma ini a soekoe di a e soekoe wan njoen grontapoe seti. Trobi di e feti nanga wapen seiker de wan foe den problema. Te Time koranti foe 28 januari 1991 e sori tapoe feantifasi di ben de ini a ten dati na mindri Irak nanga Koewèit, a e taki: „Neleki fa den bom ben fadon èn den raket ben frei, na so a howpoe tapoe wan njoen grontapoe seti ben meki presi gi a broeja foe ala dei.” A koranti e taki ete: „No wan sma moesoe abi na switi prakseri taki a njoen grontapoe seti di den ben meki bigi foe en, de kaba ofoe srefi de krosibei.
Noiti sma ben kan doro internationaal wrokomakandra, èn disi e hendri den moeiti foe libisma foe meki wan njoen grontapoe seti kon. Ini wan raport di kon na ini a poeblikâsi The World & I [A grontapoe nanga mi] (januari 1991), koniman ben ondrosoekoe „a dorosei politiek foe den supermakti di e opo ede kon èn a krakti di kande dati sa abi tapoe a njoen grontapoe seti.” Na skrifiman e bosroiti: „Historia e sori taki a lin a mindri orlokoe èn vrede na wan doinwan srefi ini moro boen ten. Internationaal wrokomakandra, spesroetoe a mindri den maktikondre, de toemoesi prenspari foe komoto na wan boen fasi foe a Kowroe Orlokoe go na a njoen grontapoe seti.”
Den problema foe wi libipresi e hendri a njoen grontapoe seti di foeroe sma e si ini den prakseri. Ini State of the World 1991 (a raport foe a Worldwatch Institute), Lester R. Brown ben taki: „No wan sma kan taki nanga seikerfasi san a njoen grontapoe seti sa gersi. Ma, efoe wi wani foe meki a ten di e kon wani taki foeroe gi a famiri-lo di e kon na wi baka, dan den bigi moeiti di de fanowdoe foe drai na go na baka foe wi libipresi tapoe a planeet, sa basi grontapoe afersi ini den foeroe tintin jari di moesoe kon.” A raport e tjari kon na fesi taki a pori foe na loktoe ben „doro heimarki di ben de wan kefar gi na gesontoe na ini hondrohondro foto èn heimarki di ben de wan kefar gi den prani ini ipi-ipi kondre. A ben taki moro fara: „Neleki fa a nomroe foe libisma di e libi na grontapoe e kren, na so a nomroe foe prani nanga meti foe difrenti sortoe e saka. Na pori foe a natuurlijk libikontren nanga a doti foe en, e meki den difrenti sortoe foe libi na grontapoe kon moro mendri. Na kon moro waran foe a temperatuur nanga a kon doin foe na ozon laag, ben sa kan meki den lasi di wi e lasi kon moro bigi.”
A de krin, taki na soekoe di libisma e soekoe wan njoen grantapoe seti lai nanga problema. A soekoe sa waka boen? Wi kan taki, dati wan njoen grontapoe seti de krosibei? Efoe a de so, dan fa a sa kon troe?