Fu San Ede Yu Kan Frutrow Bijbel Profeititori
KOWNU PIRUS fu Epirus na a noord-westsei fu Grikikondre ben de ini wan wan strei di ben go nanga langa, nanga a Gran Kownukondre Rome. Fu di a ben wani sabi srefisrefi fa a strei disi ben o waka, meki a ben go suku rai na a santapresi fu Delfi pe kibritori ben e tyari kon na krin. Ma a ben kan frustan a piki di a ben kisi na wan fu den tu fasi di e kon now: (1) „Mi e taki dati yu, manpikin fu Eakus, kan wini den Romesma. Yu sa go, yu sa drai kon baka, noiti yu sa lasi libi na ini a feti.” (2) „Mi e taki dati den Romesma kan wini yu, manpikin fu Eakus. Yu sa go, noiti yu sa drai kon baka, yu sa lasi libi na ini a feti.” A ben frukisi fu frustan a piki di a gado gi en na a santapresi na a fosi fasi di kari dya, èn fu dati ede a ben go doro fu feti nanga Rome. Den ben wini Pirus krinkrin.
Den kefal disi ben meki taki sma no ben taki bun fu den piki di den gado fu owruten ben gi, fu di den piki fu den no ben de krin fu frustan èn den ben de fu frustan na moro leki wan fasi. ¿Ma fa a de nanga Bijbel profeititori? Son sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki dati den profeititori di de fu feni na ini Bijbel no de moro bun leki den piki di den gado ben gi na den santapresi. Den sabiman disi di e gi komentaar tapu tori fu buku e denki taki sani di Bijbel taki na fesi ben de wan koni fasi nomo fu taki san o pasa na ini a tamara. Den ben e denki tu, taki den sani disi ben kon fu mansma di ben koni srefisrefi èn di ben luku sani kefalek srapu, èn di moro furu ben de fu a grupu fu priester. Soleki fa sma e denki, dan den man disi ben si na fesi fa son situwâsi ben o waka trutru, soso fu di den ben abi ondrofeni noso fu di den ben abi spesrutu koneksi. Efu wi e teki den difrenti eigifasi fu Bijbel profeititori gersi den piki di den gado ben gi na den santapresi, dan wi sa abi moro bun wrokosani fu kon na a yoisti bosroiti.
Penti Di De Kontrari Makandra
Na eigifasi fu den piki fu den gado fu den santapresi ben de, taki den ben dangra fu frustan. Na Delfi fu eksempre, den piki di ben gi ben taki na wan fasi di sma no ben man frustan bun. Disi ben meki taki a ben de fanowdu gi den priester fu fruklari den èn fu gebroiki wortu di sma ben kan gi wan tra fruklari na den. Wan heri moi eksempre fu disi na a piki di Krusus, a kownu fu Lidia, kisi. Di a ben go suku rai na a sma di wan gado ben taki nanga yepi fu en, dan a sma ben taigi en: „Efu Krusus e pasa a Halysliba, a sa pori wan makti gran kownukondre.” ¡Fu taki en leti, dan a „makti gran kownukondre” di ben kisi pori ben de di fu ensrefi! Di Krusus ben waka pasa a Halysliba fu go nanga tranga na ini Kapadosia, dan Sirus fu Persia ben pori en.
Tra fasi leki den heiden gado di ben gi piki na den santapresi, dan sma sabi Bijbel profeititori na a fasi fa sani taki soifri èn de krin fu frustan. Wan eksempre na a profeititori fu a fadon fu Babilon, di skrifi na ini a Bijbel buku Yesaya. So wan 200 yari bifo a sani disi ben pasa, a profeiti Yesaya ben taki finifini èn soifri na fesi taki Medo-Persia ben sa wini Babilon. A profeititori ben tyari kon na krin taki a winiman ben sa abi a nen Sirus, èn a ben sori a taktik fu drei wan liba di ben de leki wan dipi kanari di ben kibri a foto èn fu pasa den opo doro go na ini wan foto di ben meki kon tranga. Ala den sani disi ben kon tru na wan soifri fasi (Yesaya 44:27–45:2). Bijbel ben taki soifri na fesi tu taki te fu kaba, no wán sma ben sa libi na ini Babilon.—Yesaya 13:17-22.
Luku a warskow disi tu di de krin fu frustan èn di a profeiti Yona ben meki bekènti: „Ete fotenti dei, èn Ninifei sa drai tapu” (Yona 3:4). ¡Wi no kan frustan a sani disi na tu fasi! A boskopu ben abi so wan bigi krakti èn ben de so krin fu frustan taki den man fu Ninifei wantewante „ben bigin poti bribi na ini Gado, èn den ben meki bekènti fu hori wan faste èn den ben weri saka leki krosi”. Leki wan bakapisi fu a berow di den ben abi, meki Yehovah no ben tyari rampu kon na tapu den Ninifeisma na a ten dati.—Yona 3:5-10.
Den sma ben gebroiki piki di wan gado ben gi na wan santapresi leki wan wrokosani fu abi politiek makti. Tiriman nanga srudati fesiman furutron ben gebroiki a fruklari di den ben lobi, so taki den ben kan meki den eigi afersi nanga sani di den ben wani du go na fesi, èn na so fasi den ben meki taki „a ben sori leki a ben kon fu gado”. Ma den profeiti boskopu fu Gado ben gi sondro fu hori den sani na prakseri di sma ben denki noso ben firi.
Fu gi wan eksempre: A profeiti fu Yehovah, Natan, no ben meki sani hori en fu piri-ai gi Kownu David di ben meki fowtu (2 Samuèl 12:1-12). Na a ten di Kownu Yerobeam II ben tiri a tin-lo kownukondre fu Israèl, dan den profeiti Hosea nanga Amos ben krutu den opruru kownu nanga den sma di ben horibaka gi den, na wan krasi fasi, fu di den ben fadon komoto na bribi èn fu di den ben tyari densrefi na wan fasi di no ben gi Gado grani (Hosea 5:1-7; Amos 2:6-8). A warskow di Yehovah ben gi na a kownu nanga mofo fu a profeiti Amos ben krakti srefisrefi: „Mi sa opo kon teige na oso fu Yerobeam nanga wan feti-owru” (Amos 7:9). Na oso fu Yerobeam ben wai puru.—1 Kownu 15:25-30; 2 Kroniki 13:20.
Moro furu, sma ben musu pai wan prijs gi wan piki di wan gado ben gi na wan santapresi. A sma di ben pai moro ben sa kisi a piki di a ben lobi. Den wan di ben go suku rai na den santapresi na Delfi pe den gado ben tyari kibritori kon na krin, ben pai diri gi bodoi di no ben warti noti, èn na so fasi den ben furu a tempel fu Apolo nanga tra oso nanga furu gudu. Kontrari fu disi, Bijbel profeititori nanga warskow ben gi sondro taki sma ben musu pai gi dati èn sondro taki den ben teki sma partèi kwetikweti. A profeiti èn krutuman Samuèl ben kan aksi na wan opregti fasi: „¿Fu na anu fu suma mi teki tyuku fu tapu mi ai nanga dati?”—1 Samuèl 12:3.
Fu di sma ben kan kisi piki fu wan gado soso na spesrutu presi, dan wan sma ben musu du furu muiti fu waka go drape fu kisi den piki. Gi moro furu sma, a ben de tumusi muilek fu doro na moro furu fu den presi dati fu di den ben de na presi soleki Dodona na tapu a Tomarusbergi na Epirus nanga Delfi na a bergikontren fu mindrisei fu Grikikondre. Moro furu, na soso den gudu sma nanga den sma di ben abi makti ben kan go suku rai na den gado na den santapresi disi. Boiti dati, „a wani fu den gado” ben tyari kon na krin na wan tu dei na ini a yari nomo. Na wan heri tra fasi a de nanga Yehovah Gado, di seni den profeiti boskopuman fu en langalanga go na den sma, so taki den ben kan meki den profeititori bekènti di den sma ben musu yere. Fu eksempre, di den Dyu ben de na ini katibo na Babilon, dan Gado ben abi no moro mendri leki dri profeiti di ben dini na mindri a pipel fu en — Yeremia na ini Yerusalem, Esekièl nanga den katiboman, nanga Danièl na ini a mamafoto fu a Gran Kownukondre Babilon.— Yeremia 1:1, 2; Esekièl 1:1; Danièl 2:48.
Piki di den gado ben gi na den santapresi moro furu ben gi te sma ben de den wawan, so taki a sma di ben kisi a piki ben kan gebroiki san a piki fu den gado ben wani taki fu en eigi bun. Na a tra sei, furutron Bijbel profeititori ben gi na fesi fu ala sma so taki ala sma ben kan yere a boskopu èn ben kan frustan san a wani taki. Furutron a profeiti Yeremia ben taki na publiki na ini Yerusalem, ala di a ben sabi taki a boskopu fu en no ben pôpi na mindri den fesiman nanga den sma di ben libi na ini a foto.—Yeremia 7:1, 2.
Na ini a ten disi, sma e si piki di den gado e gi na den santapresi leki wan pisi fu owruten historia. Den no abi no wan trutru waarde ini na aladei libi gi sma di e libi na ini den muilek ten disi fu wi. No wan fu den piki disi di wan gado e gi na wan santapresi e taki fu a ten fu wi noso fu a tamara fu wi. Na wan heri tra fasi, Bijbel profeititori de wan pisi fu „a wortu fu Gado [di] de libilibi èn [di] abi krakti” (Hebrewsma 4:12). Den profeititori fu Bijbel di kon tru kaba e sori fa Yehovah e handri nanga sma èn den e tyari prenspari pisi fu den prakseri nanga a persoonlijkheid fu en kon na krin. Boiti dati, prenspari Bijbel profeititori musu kon tru ete na ini a krosibei tamara. Di a ben taki fu san o pasa na ini a tamara, dan na apostel Petrus ben skrifi: „Nyun hemel [a hemel Mesias Kownukondre] nanga wan nyun grontapu [wan regtfardiki libisma libimakandra] de di wi e fruwakti akruderi en [Gado] pramisi, èn na ini den disi, regtfardikifasi sa de.”—2 Petrus 3:13.
A syatu teki di wi teki Bijbel profeititori gersi den piki di den gado fu falsi relisi e gi na wan santapresi kande sa meki yu kon na a srefi bosroiti leki a wan di de ini a buku nanga a nen The Great Ideas: „So fara leki a abi fu du nanga a sabi di sma di man dede sabi sani na fesi, dan den Hebrew profeiti ben sori taki den de aparti. Tra fasi leki den heiden lukuman noso leki sma di e taki sani na fesi, . . . den no abi fu gebroiki koni noso triki fu kon sabi kibritori fu Gado. . . . Tra fasi leki den sma di wan gado ben taki nanga yepi fu den, dan moro furu den profeititaki fu den profeiti fu Gado krin fu frustan. Awansi fa a no fa, a prakseri de fu tyari a marki di Gado abi ini den sortu tori disi kon na krin, èn no fu kibri en, fu di Ensrefi e winsi taki libisma musu si na fesi fa Gado o tiri sani.”
¿Yu Sa Frutrow Bijbel Profeititori?
Yu kan frutrow Bijbel profeititori. Fu taki en leti, yu kan meki Yehovah nanga a kontru fu en profeiti wortu a moro prenspari sani na ini yu libi. Bijbel profeititori a no wan skrifi tori di no abi krakti fu sani di taki na fesi èn di kon tru kaba. Furu profeititori di de fu feni na ini den Buku fu Bijbel e kon tru now noso den sa kon tru na ini a krosibei tamara. Efu wi e luku fa sani waka na ini a ten di pasa, dan wi kan abi a frutrow dorodoro taki so srefi den profeititori disi sa kon tru. Fu di den sortu profeititori dati e poti prakseri tapu a ten fu wi èn den abi fu du nanga wi tamara, dan a de wan bun sani fu wi si den leki wan seryusu sani.
Yu kan frutrow seiker tapu a Bijbel profeititori di Yesaya 2:2, 3: „A musu pasa na ini den kaba pisi fu den dei [taki] a bergi fu na oso fu Yehovah sa poti kon steifi moro hei leki na ede fu den bergi . . . Èn furu pipel sa go èn taki: ’Kon, un pipel, meki wi opo go na a bergi fu Yehovah, . . . èn a sa leri wi fu den pasi fu en, èn wi sa waka na tapu den futupasi fu en.’” Na ini a ten disi, milyunmilyun sma trutru e teki na hei anbegi fu Yehovah èn den e leri fu waka na tapu den futupasi fu en. ¿Yu sa grabu na okasi fu leri moro fu a pasi fu Gado èn teki soifri sabi na ini yu fu en èn fu den sani di a abi na prakseri fu du, èn na so fasi waka na tapu den futupasi fu en?—Yohanes 17:3.
A kontru fu wan tra Bijbel profeititori e aksi fu wi taki wi musu du wan sani. Na wan profeiti fasi, a psalm singiman ben singi fu a ten di de krosibei e kon: „Den ogri sma srefi sa koti puru . . . Ete wan syatu pisi ten nomo èn a godelowsuwan no sa de moro” (Psalm 37:9, 10). San yu denki de fanowdu so taki wi kan wai pasi gi a pori di de fu kon tapu den godelowsuwan, èn so srefi tapu den wan di no e lespeki Bijbel profeititori? A srefi psalm e piki: „Den wan di e howpu tapu Yehovah na den wan di sa abi grontapu leki a gudu fu den” (Psalm 37:9). Fu howpu tapu Yehovah wani taki fu frutrow den pramisi fu en dorodoro èn fu tyari wi libi kon akruderi den markitiki fu en.—Odo 2:21, 22.
Fa a libi sa de te den wan di e howpu tapu Yehovah sa abi grontapu? Agen, Bijbel profeititori e tyari kon na krin taki wan glori tamara e wakti libisma di e gi yesi. A profeiti Yesaya ben skrifi: „Na a ten dati den ai fu den breniwan sa kon opo, èn srefi den yesi fu den dofuwan sa kon opo. Na a ten dati a malengriwan sa kren neleki wan dia, èn a tongo fu a babaw-wan sa bari fu prisiri ede. Bika na ini a gran sabana watra sa kuku kon na tapu, èn bigi kriki na ini a woestijngron” (Yesaya 35:5, 6). Na apostel Yohanes ben skrifi den wortu disi di e gi wi a dyaranti: „A [Yehovah] sa figi puru ala watra na den ai, èn dede no sa de moro, no wan sari, no wan babari, no wan pen no sa de moro. Den fositen sani pasa kaba. Èn a Sma di ben sidon na tapu a kownusturu, ben taki: . . . ’Skrifi, bika den wortu disi de getrow èn tru.’”—Openbaring 21:4, 5.
Yehovah Kotoigi sabi taki Bijbel na a buku nanga profeititori di wi kan poti wi bribi na tapu. Èn den e agri dorodoro nanga a frumane fu na apostel Petrus: „A profeitiwortu meki kon moro fasti gi wi; èn a ben sa bun te unu e poti prakseri na en tapu neleki na tapu wan lampu di e skèin na ini wan dungru presi, te leki deibroko èn wan deistari opo kon na ini un ati” (2 Petrus 1:19). ¡A trutru howpu fu wi de taki yu sa kisi deki-ati fu den tumusi moi howpu di Bijbel profeititori e gi fu a ten di e kon!
[Faki/Prenki na tapu bladzijde 6]
A SANTAPRESI FU DELFI pe wan gado ben tyari kibritori kon na krin ben de a moro pôpiwan na ini Grikikondre fu owruten.
Smoko ben drungu na umapriester èn ben meki taki a ben kon hei
[Prenki]
Na umapriester ben e sidon na tapu wan sturu èn ben taki sani na fesi nanga yepi fu wan gado
Sma ben bribi taki den wortu di ben kon fu en mofo, ben de sani di a gado Apolo ben tyari kon na krin
[Sma di abi a reti fu den prenki]
Sturu: Fu a buku Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Prenki na tapu bladzijde 7]
Sani di ben taki na a santapresi fu Delfi pe wan gado ben tyari kibritori kon na krin, no ben de fu poti bribi na tapu srefisrefi
[Sma di abi a reti fu a prenki]
Delfi, Grikikondre
[Prenki na tapu bladzijde 8]
Yu kan abi frutrow dorodoro na ini Bijbel profeititori di e taki fu a nyun grontapu