Waktitoren LIBRARY TAPU INTERNET
Waktitoren
LIBRARY TAPU INTERNET
Sranantongo
  • BIJBEL
  • BUKU
  • KONMAKANDRA
  • w03 15/7 blz. 24-28
  • Ugarit​—Wan owruten foto pe sma ben e anbegi Bâal

Felem no de na a pisi disi.

Sorry, wan sani no go bun di wi pruberi fu drai a felem.

  • Ugarit​—Wan owruten foto pe sma ben e anbegi Bâal
  • A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2003
  • Edeprakseri
  • A srefi sortu tori
  • Wan foto pe furu trakondre-sma ben e kon
  • Den e kon sabi fa sani ben de na ini owruten
  • Den feni tumusi prenspari sani di skrifi
  • Na anbegi na ini a foto fu Bâal
  • Wan sani di e kibri wi gi a heiden bribi
  • Difrenti na mindri na Ugarit tekst nanga Bijbel
  • Den sani di skrifi na ini Bijbel e komoto fu na Ugarit tekst?
  • A Bâ-al anbegi — A strei foe wini na ati foe den Israèlsma
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1999
  • A opo taki gi a tru anbegi
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2008
  • Now na a ten fu handri
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2005
  • Yehovah du wan bigi sani na tapu Karmel-bergi
    Moi les di yu kan leri fu Bijbel
Moro sani
A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2003
w03 15/7 blz. 24-28

Ugarit​—Wan owruten foto pe sma ben e anbegi Bâal

NA INI a yari 1928, a plugu fu wan gronman fu Siria tuka nanga wan ston di ben de na tapu wan grebi. A grebi disi ben abi owruten stonpatu nanga kroiki na ini. A gronman disi no ben sabi srefisrefi o prenspari den sani disi ben de di a ben feni. Di wan Fransi grupu fu sabiman fu owruten sani yere fu na onfruwakti sani disi di ben pasa, dan a yari baka dati den go na a presi dati. A sabiman Claude Schaeffer ben teki fesi na ini a grupu disi.

A no ben teki langa baka dati di den diki wan pisi ston puru na ini a gron, èn a sani di ben skrifi na tapu a ston dati yepi a grupu fu sabiman fu kon sabi sortu presi ben de drape fosi. A presi ben de Ugarit, „wan fu den moro prenspari foto fu owruten na ini den kondre fu a Mindri-Owstusei”. A skrifiman Barry Hoberman ben taki srefi: „Nowan owruten sani di sma feni, yepi wi so furu fu kon frustan Bijbel moro bun; srefi den Dede Se Lolo no du dati.”​—The Atlantic Monthly.

Wan foto pe furu trakondre-sma ben e kon

Ugarit ben de na tapu wan pikin bergi di sma ben e kari Ras Shamra, èn a ben de na a syoro fu a Mindrikondre Se, wan kontren di sma sabi now leki a noordsei fu Siria. Ugarit ben de sosrefi wan gudu foto èn ala sortu pipel ben e libi na ini a foto dati na a ten fu a di fu tu yarihondro b.G.T. Ugarit ben de wan kownukondre, èn a kontren fu a kownukondre disi ben langa sowan 60 kilometer komoto fu a Kasiusbergi go na a noordsei te go miti a presi Tell Sukas di de na a zuidsei. Èn fu Tell Sukas 30 te go miti 50 kilometer fu a Mindrikondre Se di de na a westsei, te go miti na Orontes Lagipresi na a owstusei.

Meti ben lai na ini Ugarit, wan kontren pe a no ben waran tumusi ma a no ben kowru tumusi tu. Na ini a kontren drape sma ben e prani difrenti sortu siri-nyanyan, sma ben e meki olijf-oli, win, èn den ben e koti bon fu seri leki udu, wan sani di no ben de fu feni srefisrefi na ini Mesopotamia nanga Egepte. Boiti dati, a foto ben didon na wan presi pe seriman fu difrenti kondre ben e pasa, èn fu dati ede a ben de wan fu den fosi prenspari foto pe sma fu ala sortu kondre ben kon fu du bisnis. Na Ugarit, seriman fu den èilanti fu a Egeus Se, fu presi soleki Anatolia, Babilon, Egepte, nanga tra pisi fu a Mindri Owstusei ben e du bisnis nanga kopro, bronsu, nanga sani di den ben prani, èn nanga wan lo tra sani di sma ben meki na ini a foto dati.

Aladi Ugarit ben de wan gudu kondre, toku a ben de so ala ten taki a kownukondre disi ben de na ondro a makti fu wan tra kownukondre. A foto ben de te na a noordsei fu a Gran Kownukondre Egepte, teleki a tron wan pisi fu a Gran Kownukondre fu den Hètsma na ini a di fu 14 yarihondro b.G.T., èn sma no ben anbegi a tru Gado na ini a Kownukondre disi. Ugarit ben musu pai belastingmoni èn a ben musu seni srudati fu go feti gi a Kownukondre disi. Di „Pipel fu a Se”a bigin tyari pori kon na ini Anatolia (san de now na mindrisei Torkukondre) nanga a noordsei fu Siria, dan den Hètsma komanderi a foto Ugarit fu seni srudatigrupu nanga fetisipi fu kon feti gi den. Leki bakapisi fu dati, sma ben kan broko kon fri na ini Ugarit, èn krosibei fu a yari 1200 b.G.T., a foto disi kisi pori dorodoro.

Den e kon sabi fa sani ben de na ini owruten

A pori fu Ugarit ben meki taki wan bun bigi bergi tan abra. A bergi disi hei sowan 20 meter èn e teki moro leki 25 hectare. Wan di fu siksi pisi nomo fu a kontren disi diki puru. Na ini a brokopresi disi sabiman fu owruten sani feni san ben tan abra fu wan bun bigi paleisi di ben abi pikinmoro wán hondro kamra nanga sowan siksi fesidyari. A paleisi disi ben teki pikinmoro 10.000 fokanti meter. A paleisi ben abi kran nanga peipi di ben e tyari watra kon na inisei, sosrefi wasi-oso, nanga wan peipi sistema di ben tyari doti watra go na dorosei. Sturu, tafra nanga tra sani di ben de na ini a paleisi ben abi pisi gowtu, diri blaw ston, noso ivoor na den tapu. Den sabiman feni bigi pisi ivoor di sma ben gebroiki leki moimoi gi bedi noso tra sani, èn na ivoor disi ben koti na heri wan moi fasi. Den feni sosrefi wan dyari di ben abi wan skotu na en lontu èn yu ben kan saka wan trapu fu go na wan watra-olo; ala den sani disi ben meki a paleisi kon moro moi.

A foto nanga na opo presi na en lontu ben lai nanga tempel fu Bâal nanga Dagan.b Den tempel toren disi ben hei sowan 20 meter, èn den ben abi wan pikin fesisei kamra di ben e tyari sma go na wan tra kamra na inisei pe a popki fu a gado ben de. Wan trapu ben tyari sma go na wan balkon pe a kownu ben e teki presi na difrenti seremonia. A ben kan de so taki te neti, noso te sibibusi ben de, sma ben e leti faya tapu den toren disi fu den tempel fu tyari den sipi kon na lanpe, sondro fu meki den tuka nanga tra sani. Den botoman ben gi Bâal-Hadad, a gado fu ogri winti, grani te ala sani ben waka bun nanga den. Èn a no de fu taki dati den 17 ston ankra di sma feni na ini a tempel fu en, na ofrandi di den botoman ben e tyari gi a gado disi fu sori en taki den ben de nanga tangi na ati.

Den feni tumusi prenspari sani di skrifi

Den sabiman feni dusundusun skrifiplanga fu kleidoti na ini a brokopresi fu Ugarit. Den sani di skrifi abi fu du nanga ekonomia afersi, krutu-afersi, politiek afersi, èn nanga afersi di ben abi fu du nanga a fasi fa a kondre ben seti. Den sani disi skrifi na ini aiti difrenti tongo èn na feifi difrenti fasi. A grupu fu Schaeffer feni sani di skrifi na ini wan tongo di sma no sabi ete te nanga a dei fu tide, èn den kari a tongo dati na Ugarit-tongo. A tongo disi abi 30 difrenti spikri-skrifimarki, èn a de wan fu den moro owru alfabet di sma feni oiti.

Boiti taki den Ugarit dokumenti ben taki fu aladei afersi, sonwan fu den ben taki fu tori di e meki sma kon frustan den kerki leri nanga gwenti fu a ten dati moro bun. Soleki fa a sori, dan na anbegi fu Ugarit ben gersi a wan di den Kanansma, di ben libi krosibei fu den, ben abi. Soleki fa Roland de Vaux e taki, dan den tekst disi „e sori soifri fa a libimakandra fu a kondre Kanan ben de, syatu bifo den Israelsma ben teki a kondre disi abra.

Na anbegi na ini a foto fu Bâal

A Ras Shamra dokumenti e taki fu moro leki 200 mangado nanga umagado. A moro prenspari gado ben de El, èn sma ben e kari a gado disi a tata fu den gado èn fu libisma. Èn Bâal-Hadad, a gado fu ogri winti, ben de „a tiriman fu den wolku” èn „masra fu grontapu”. Den dokumenti e kari a gado El wan koni owruman di abi wan weti barba èn di de fara fu libisma. Ma Bâal na wan tranga gado di e suku nomo fu kisi moro makti èn di wani tiri den gado èn sosrefi libisma.

A kan de so taki sma ben e leisi den owruten dokumenti disi te den ben e hori fesa di ben abi fu du nanga na anbegi fu den, soleki a nyun yari fesa noso a fesa fu a kotiwroko. Ma sma no sabi soifri san den tekst disi wani taki. Wan puwema di e taki fu wan kesekese na mindri den gado, dan Bâal e wini Yamm, a lobi manpikin fu a gado El, a gado fu a se. Kande na fu di Bâal ben wini a strei disi, meki den botoman fu Ugarit ben kon frutrow na tapu taki Bâal ben o kibri den na se. Di Bâal lasi a feti nanga a gado Mot, dan a go libi na dede kondre. Leki bakapisi fu dati wan dreiten kon, èn ala den sani di libisma ben gwenti fu du kon na wan kaba. Anat, di de a wefi fu Bâal èn sosrefi a sisa fu en, na a umagado fu lobi nanga orluku. A e kiri Mot èn a e gi Bâal libi baka. Bâal e kiri den manpikin fu Athirat (noso Ashera), a wefi fu El, èn a e tron kownu baka. Ma seibi yari baka dati, Mot e drai kon baka.

Son sma feni taki a puwema disi e prenki den difrenti pisi ten fu a yari di e kenki ibri yari. Leki bakapisi fu dati a waran pisi ten fu a yari e teki abra fu a pisi ten pe alen e fadon di e meki taki ala bon e kisi libi baka, èn baka dati a moro kowru pisi ten fu a yari e kon. Tra sma feni taki den seibi yari di e pasa èn e kon baka, abi fu du nanga a frede di libisma frede taki angriten nanga dreiten o kon. Awansi fa a no fa, a pipel fu Ugarit ben feni en wan prenspari sani taki Bâal ben de a moro prenspari gado, bika na so fasi ala sani ben o waka bun nanga den. Sabiman Peter Craigie e taki: „Sma ben e anbegi Bâal nanga a marki fu sorgu taki a ben tan a moro prenspari gado; den anbegiman fu en ben e bribi taki, soso te en ben tan a moro prenspari gado, dan sani ben o waka bun nanga den sani di den ben prani èn nanga den meti di libisma ben abi so tranga fanowdu fu tan na libi.”

Wan sani di e kibri wi gi a heiden bribi

Wan sani di de krin fu si na ini den tekst di den sabiman feni, na a dotifasi fu na Ugarit bribi. A buku The Illustrated Bible Dictionary e taki: „Den tekst e sori den takru bakapisi di ben kon fu di sma ben e anbegi den gado disi. Dati ben kon fu di den gado disi ben lobi orloku, den ben lobi fu du hurudu nanga sma di ben poti spesrutu fu a sani dati na a tempel, den ben e wiki sekslostu nanga den sani di den ben e du, èn den sani disi ben tyari pori kon na ini a libimakandra.” De Vaux e taki: „Te wan sma e leisi den puwema disi, dan a e kon frustan fu san ede den Hebrewsma fu owruten di ben de trutru bribiman fu Yahweh, èn sosrefi den bigi profeiti, ben e tegu gi na anbegi disi.” A Wet di Gado ben gi a nâsi Israel fu owruten ben kibri sma gi a falsi anbegi disi.

Den sma na ini Ugarit ben gwenti fu du lukuman-wroko, den ben gwenti fu suku marki na ini den stari, èn fu du bonuwroko. Den no ben suku marki na ini den stari wawan, ma den ben e suku den tu na ini a dedeskin fu yongu beibi di kruwa èn di dede na ini den mama bere, èn na ini den inibere fu meti di den ben srakti. Historia skrifiman Jacqueline Gachet e taki: „Sma ben bribi taki te den ben tyari wan ofrandi fu wan meti di den ben srakti akruderi den gwenti fu den, dan a gado di den ben tyari na ofrandi disi gi, ben e tron wán nanga a meti disi. Den ben e bribi tu taki a yeye fu a gado dati ben tron wán nanga a yeye fu a meti dati.” „A sani disi ben meki taki, te den anbegiman ben leisi den marki di den ben si na ini den inibere fu den meti disi, dan den ben man kon sabi soifri san den gado ben wani. Te den anbegiman ben wani sabi fa sani ben o waka na ini a ten di ben o kon, noso fa fu handri na ini wan spesrutu situwâsi, dan den gado disi ben kan taigi den dati” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.). Tra fasi leki den sma disi, den Israelsma no ben musu abi noti fu du nanga den sani dati.​—Deuteronomium 18:9-14.

A Wet fu Moses ben taki krin taki den Israelsma no ben musu abi seks demakandra nanga meti (Lefitikus 18:23). Fa den Ugaritsma ben e si a sani dati? Na ini den dokumenti di den sabiman feni, Bâal abi seks demakandra nanga wan pikin kaw. Sabiman fu owruten sani, Cyrus Gordon, e taki: „Efu sma feni taki Bâal ben kenki kon tron wan mankaw fu du a sani disi”, dan wi no kan taki dati fu den priester fu en di ben e du den srefi sani di den ben e bribi taki Bâal ben du.”

Den Israelsma ben kisi a komando disi: „Un no musu koti un eigi skin gi wan dede sili” (Lefitikus 19:28). Ma di Bâal dede, dan a gado El „koti en skin nanga wan nefi, èn a meki marki na tapu en skin nanga wan srebinefi, a koti en seifesi èn sosrefi en kakumbe”. Soleki fa a sori, dan den anbegiman fu Bâal ben gwenti fu koti den skin te den ben hori seremonia di ben abi fu du nanga na anbegi fu den.​—1 Kownu 18:28.

Wan Ugarit puwema e sori taki den anbegiman fu a Kanan bribi ben gwenti fu bori wan pikin krabita na ini merki te den ben e hori seremonia gi a gado fu den, so taki a gado disi ben kan meki den kisi bogobogo nyanyan nanga meti. Ma na ini a Wet fu Moses, den Israelsma ben kisi a komando: „Yu no musu bori wan pikin krabita na ini a merki fu en mama.”​—Exodus 23:19.

Difrenti na mindri na Ugarit tekst nanga Bijbel

Fosi sma ben vertaal na Ugarit tekst soso nanga yepi fu a Hebrewtongo di gebroiki na ini Bijbel. Peter Craigie e taki: „A Hebrew tekst fu Bijbel e gebroiki furu wortu di sma no sabi san den wani taki, èn son leisi sma no sabi den wortu disi srefisrefi; bifo a di fu 20 yarihondro; den sma di e poti a wan tongo abra na ini a trawan pruberi na difrenti fasi fu rai san den wortu disi wani taki. Ma te den srefi wortu disi de na ini na Ugarit tekst, dan dati kan yepi wi fu frustan den moro bun.”

Fu gi wan eksempre, wan Hebrew wortu di skrifi na Yesaya 3:18, moro furu e vertaal leki „edebanti”. Wan Ugarit wortu di e komoto fu a srefi rutu leki a wortu dati wani taki ’a son’, èn sosrefi ’umagado fu a son’. Fu dati ede, a ben kan de so taki den umasma fu Yerusalem di kari na ini a profeititori fu Yesaya, ben weri pikin gowtu noso solfru sani di ben meki leki a son èn sosrefi „moi sani di ben meki leki a mun”. A kan taki den ben e weri den sani disi fu gi grani na den gado fu Kanan.

A Masoreet tekts e taki na Odo 26:23 taki, „krasi mofobuba nanga wan takru ati” na a srefi leki wan kleipatu di abi „solfru doti” na en tapu. Na ini na Ugarit-tongo, sma vertaal den wortu disi so: „Leki a brenki kloru di de na tapu wan kleipatu.” A Nieuwe-Wereldvertaling e vertaal na odo disi na a yoisti fasi: „Leki a brenki solfru kloru di de tapu wan pisi fu wan kleipatu, na so wan sma de di abi krasi mofobuba nanga wan takru ati.”

Den sani di skrifi na ini Bijbel e komoto fu na Ugarit tekst?

Son sabiman di ondrosuku den Ras Shamra tekst feni taki wan tu pisi fu Bijbel teki puru fu puwema di den Ugaritsma ben skrifi. André Caquot, wan memre fu a Fransi Instituut, e taki tu dati „na anbegi fu den Israelsma komoto fu a kulturu fu den Kanansma”.

Mitchell Dahood fu a Pontifical Biblical Institute na ini Rome e taki fu Psalm 29: „Den anbegiman fu Yahweh teki a psalm disi puru fu wan owru singi di den Kanansma ben e singi gi Bâal, a gado fu sibibusi . . . Now pikinmoro ibri wortu na ini a psalm de fu feni na ini den moro owru tekst fu den Kanansma.” Sma abi leti fu denki so fasi? Nôno, kwetikweti!

Sabiman di e denki tra fasi fu a tori disi e taki dati sma no abi leti kwetikweti te den e taki dati sani na ini a Hebrew tekst na a srefi leki sani di skrifi na ini na Ugarit tekst. Nowan-enkri Ugarit tekst e kruderi dorodoro nanga Psalm 29”, na so sabiman fu kerki tori, Garry Brantley, e taki. „Sma di e taki dati Psalm 29 (noso iniwan tra bijbeltekst) teki puru fu na Ugarit tekst e bribi wan sani di heiden pipel ben e bribi sondro taki den ben abi buweisi gi dati.”

Wi kan taki dati den sani di skrifi na ini Bijbel teki puru fu na Ugarit tekst fu di ala tu tekst disi abi den srefi sortu wortu, den srefi sortu puwema, èn fu di den skrifi na a srefi fasi? We, wi musu fruwakti taki Bijbel sa kruderi nanga na Ugarit tekst na spesrutu presi. A buku The Encyclopedia of Religion e taki: „Den tekst disi e kruderi nanga makandra te a abi fu du nanga a fasi fa den skrifi èn nanga den sani di skrifi na ini den, fu di den e komoto fu pikinmoro a srefi kulturu. Aladi den pipel fu Ugarit nanga Israel no ben de na ini a srefi kontren, èn aladi den no ben libi na a ini a srefi ten, toku a kulturu fu den ben e kruderi nanga makandra. Den tu pipel disi ben e gebroiki den srefi sortu wortu na ini den puwema fu den, èn sosrefi na ini den sani di ben abi fu du nanga na anbegi fu den. Fu dati ede Garry Brantley e taki: „A no fiti fu taki dati den sani di skrifi na ini Bijbel komoto fu heiden bribi, soso fu di wan tu wortu di Bijbel gebroiki e kruderi nanga fasi fu den bribi dati.

Te fu kaba, wi musu taki dati efu sani de na ini a Bijbel di e kruderi nanga den Ras Shamra tekst, dan dati abi fu du soso nanga a fasi fa den skrifi, ma no nanga den leri. Sabiman fu owruten sani, Cyrus Gordon, e taki: „A libi na ini Ugarit no ben kruderi srefisrefi nanga a krin fasi fa Bijbel e taki fu sani di fiti èn fu a fasi fa sma musu tyari densrefi.” Iya, den someni sani di no e kruderi nanga makandra na ini den tekst disi, furu moro leki den sani di e kruderi nanga makandra.

Ondrosuku di sma du fu na Ugarit pipel, sa tan yepi bijbelstudenti fu kon frustan a kulturu, a historia, èn sosrefi a libimakandra fu den Bijbel skrifiman èn fu a heri Hebrew nâsi. Te sma sa ondrosuku den Ras Shamra tekst moro fara, dan dati kan yepi wi fu frustan a Hebrewtongo fu owruten moro bun. Ma san moro prenspari, na taki den sani fu owruten di sma feni na Ugarit e tyari a difrenti kon na krin na mindri a fisti Bâal anbegi nanga a soifri anbegi fu Yehovah.

[Futuwortu]

a Furu sma sabi den „Pipel fu a Se” leki botoman fu den èilanti na ini a Mindrikondre Se èn fu den kondre na a syoro fu a Se dati. Kande den Filistiasma ben de wan fu den pipel disi.​—Amos 9:7.

b Son sabiman feni taki a tempel fu Dagan na a tempel fu a gado El, ma sma abi difrenti denki fu a tori disi. Roland de Vaux, na wan Fransi sabiman nanga professor na a Yerusalem Skoro fu Bijbel Studie. A sabiman disi e taki dati Dagan, namku a Dagon fu Krutuman 16:23, nanga 1 Samuel 5:1-5 na a trutru nen fu a gado El. A buku The Encyclopedia of Religion e taki dati kande „sma ben si Dagon leki [El] son leisi. Den tekst fu a Ras Shamra e kari Bâal a manpikin fu Dagan, ma wi no sabi soifri san a wortu „manpikin” wani taki dyaso.

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 25]

Owruten sani di sma feni na Ugarit e yepi wi fu kon frustan den Buku fu Bijbel moro bun

[Karta/Prenki na tapu bladzijde 24, 25]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

A Gran Kownukondre fu den Hètsma na ini a di fu 14 yarihondro b.G.T.

MINDRIKONDRE SE

Eufraat

KASIUSBERGI (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SIRIA

EGEPTE

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Wan pikin popki fu Bâal nanga wan kan di meki leki na ede fu wan meti: Musée du Louvre, Paris; wan skedrei fu a kownu-oso: © D. Heron-Hugé pour „Le Monde de la Bible”

[Prenki na tapu bladzijde 25]

San tan abra fu a doromofo fu a tempel

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Wan Ugarit puwema kan yepi wan sma fu kon frustan Exodus 23:19 moro krin

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Musée du Louvre, Paris

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Wan monumenti fu Bâal

Wan gowtu preti di e sori fa sma e onti

Wan ivoor dosu nanga wan prenki fu wan umagado di e gi sma ipi-ipi meti nanga bogobogo nyanyan

[Sma di abi a reti fu den prenki]

Ala den fowtow na fu: Museé du Louvre, Paris

    Sranantongo buku (1978-2025)
    Log Out
    Log In
    • Sranantongo
    • Seni en gi wan sma
    • Settings
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gebruiksvoorwaarden
    • Privacybeleid
    • Privacyinstellingen
    • JW.ORG
    • Log In
    Seni en gi wan sma