MWBR18 10 Verwijzing gi Wi Kresten libi nanga a preikiwroko studie-buku
1-7 OKTOBER
GUDU NA INI GADO WORTU | YOHANES 9, 10
„Yesus e sorgu gi den skapu fu en”
nwtsty fowtow
Skapupen
Wan skapupen ben de wan presi di ben abi wan skotu na en lontu fu kibri den skapu gi fufuruman nanga tra ogri meti. Na drape den skapuman ben e poti den skapu fu den te neti. Na ini Bijbel ten, skapupen no ben abi daki èn yu ben abi difrenti sortu. Yu ben abi sosrefi pikinwan nanga bigiwan. Nofo tron den skapupen disi ben abi ston skotu nanga wán doro nomo (Nu 32:16; 1Sa 24:3; Sef 2:6). Yohanes e taki dati sma di ben wani go na ini a skapupen, ben musu „waka na a doro” pe yu ben abi „a man di e hori wakti na a doro” (Yoh 10:1, 3). Na ini son skapupen difrenti skapuman ben kan poti den skapu fu den drape te neti, èn wan man ben e hori wakti na a doro. Te mamanten, a man di ben e hori wakti ben e opo a doro gi den skapuman. Ibri skapuman ben e kari den skapu fu en, èn den skapu ben sabi a sten fu a skapuman fu den èn den ben e go na en (Yoh 10:3-5). Yesus ben e taki fu a sani disi fu sori fa a ben e sorgu gi den disipel fu en.—Yoh 10:7-14.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 10:16
tyari den kon: Noso „tiri”. A Griki wortu ago di gebroiki dyaso wani taki „tyari den kon” noso „tiri den”. Wan owruten Griki Bijbel dokumenti fu a yari 200 Baka Krestes, e gebroiki wan tra Griki wortu (sinago) di furu tron e vertaal nanga „tyari kon na wán”. Yesus, a Bun Skapuman e tyari den skapu kon na wán di de fu a skapupen disi (noso a „pikin ipi” na Lu 12:32). A e tiri den, a e kibri den, a e gi den nyanyan èn a e du dati tu nanga den tra skapu fu en. Ala den skapu disi e tron wán ipi di abi wán skapuman. Na agersitori disi e sori krin taki den bakaman fu Yesus ben o abi wánfasi.
Diki moro dipi
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 9:38
boigi gi en: Noso „go didon langalanga na tapu a gron (fu sori lespeki); gi grani na en”. Te a Griki wortu proskineo abi fu du nanga a grani di sma e gi wan gado, dan a e vertaal nanga „anbegi” (Mt 4:10; Lu 4:8). Ma na ini a tekst disi a breniman di Yesus ben dresi, ben e si Yesus leki a sma di ben e teki presi gi Gado èn a boigi gi en. A no ben e si en leki Gado srefi, noso leki wan gado, ma a ben e si en leki „a Manpikin fu libisma” di Bijbel ben taki fu en, noso a Mesias di ben kisi makti fu Gado (Yoh 9:35). Soleki fa a sori, dan a boigi gi Yesus na a srefi fasi leki fa sma na ini Bijbel ten ben e boigi fu gi grani na wan sma. Den sma dati ben e boigi gi profeiti, gi kownu, noso gi tra sma di ben e teki presi gi Gado (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Kw 1:16; 2Kw 4:36, 37). Nofo tron sma ben e boigi gi Yesus fu sori taki den ben de nanga tangi taki a ben fruteri den sani fu Gado, noso den ben du dati fu di den ben e si en leki a sma di Gado ben feni bun.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 10:22
wan fesa . . . pe den sma ben memre a ten di den Dyu ben gi a tempel abra na Gado: A Hebrew nen fu a fesa disi na Hanuka (tyanuka), san wani taki „gi abra”. A fesa disi ben hori aiti dei langa èn a ben bigin tapu 25 Kislef, dati na a kaba fu december. (Luku sgd Pisi 19.) Den ben e hori a fesa disi fu memre a ten di den gi a tempel na ini Yerusalem abra baka na Yehovah na ini a yari 165 Fosi Krestes. Kownu Antiokus IV Epifanes fu Siria, ben tegu gi Yehovah, a Gado fu den Dyu, èn dati meki a ben doti a tempel. Fu eksempre, a ben bow wan altari na tapu a bigi altari na ini a tempel fu Gado, pe sma ben e tyari ofrandi ibri dei. Tapu 25 Kislef fu a yari 168 Fosi Krestes, Antiokus srakti wan agu na tapu na altari èn a natinati a heri inisei fu a tempel nanga a supu di a ben meki nanga wan pisi fu na agu disi. Na so a doti a tempel. A bron den portu fu a tempel, a broko den priester kamra puru, a teki a gowtu altari tyari gowe, sosrefi a tafra pe den e poti den brede di tyari leki ofrandi gi Gado, nanga a gowtu kandratiki. Baka dati, a gi a tempel fu Yehovah abra na a falsi gado Seus fu Olympus. Tu yari baka dati, Yudas Makabeyus teki a foto nanga a tempel abra baka. Baka di a krin a tempel, den gi a tempel abra baka na Yehovah tapu 25 Kislef fu a yari 165 Fosi Krestes. Dati ben de dri yari baka di Antiokus ben tyari a tegu ofrandi gi Seus tapu na altari di a ben bow. Baka dati sma bigin tyari ofrandi baka gi Yehovah. Bijbel no e taki dati na Yehovah meki Yudas Makabeyus wini a feti èn taki a taigi en fu seti a tempel kon bun baka. Ma Yehovah ben gebroiki man fu tra kondre, soleki Sirus fu Persia, fu du spesrutu sani fu a bun fu a tru anbegi (Yes 45:1). Dati meki wi kan frustan taki Yehovah ben kan gebroiki wan Dyu fu du a wani fu en. Bijbel e sori taki a tempel ben musu santa, so taki den profeititori di abi fu du nanga a Mesias nanga a diniwroko fu en, èn nanga na ofrandi di a ben o tyari ben kan kon tru. Boiti dati, den Leifisma ben o abi fu tan tyari ofrandi teleki a Mesias ben o tyari wan moro prenspari ofrandi, dati na a libi fu en di a gi fu a bun fu libisma (Da 9:27; Yoh 2:17; Heb 9:11-14). Den bakaman fu Krestes no kisi a komando fu hori a fesa disi di ben abi fu du nanga a tempel di ben gi abra na Gado (Kol 2:16, 17). Ma Bijbel no e taki dati Yesus, noso den disipel fu en ben e leri sma taki den no ben musu hori a fesa disi.
8-14 OKTOBER
GUDU NA INI GADO WORTU | YOHANES 11, 12
„Sori sari-ati neleki Yesus”
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 11:24, 25
Mi sabi taki a o kon na libi baka: Marta ben denki taki Yesus ben e taki fu na opobaka di sma o kisi na a lasti dei. A ben e bribi tranga na ini a leri dati. Son kerki fesiman fu a ten dati di sma ben sabi leki den Saduseiman, no ben e bribi na ini na opobaka, aladi a de krin taki a leri disi komoto fu Bijbel (Da 12:13; Mr 12:18). Yu ben abi den Fariseiman tu di ben e bribi taki a sili no man dede. Ma Marta ben sabi taki Yesus ben e leri sma fu na opobaka howpu èn taki a ben gi sma wan opobaka srefi, aladi nowan fu den sma dati ben dede so langa leki Lasarus.
Mi na a opobaka nanga a libi: A dede fu Yesus èn na opobaka fu en opo a pasi gi den dedewan fu kisi libi baka. Baka di Yesus kisi wan opobaka, Yehovah gi en a makti fu wiki den dedewan èn fu gi den têgo libi. Na Opb 1:18, Yesus e kari ensrefi „a libiwan” di abi „den sroto fu dede èn fu Grebi”. Dati meki Yesus na a howpu gi den libiwan nanga den dedewan. A pramisi wi taki a o opo den grebi èn a o gi den dedewan libi baka fu tiri makandra nanga en na hemel, noso fu libi na grontapu na ondro a tiri fu en hemel tirimakti.—Yoh 5:28, 29; 2Pe 3:13.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 11:33-35
krei: A Griki wortu di vertaal nanga „krei”, nofo tron e sori taki wan sma e krei na sowan fasi taki trawan man yere en. Bijbel e gebroiki a srefi wortu dati te a e taki dati Yesus krei di a taigi den disipel taki Yerusalem ben o kisi pori.—Lu 19:41.
a soktu dipi èn a ben kon hebi gi en trutru: Den tu Griki wortu di gebroiki makandra na ini a tekst disi e sori taki Yesus ben e sari trutru. A Griki wortu di vertaal nanga „soktu” (embrimayomai) na ini a tekst disi e sori taki Yesus ben e sari so te taki a soktu dipi. A Griki wortu di vertaal nanga „a ben kon hebi gi en” (taraso), wani taki dati wan sma e broko en ede nanga wan sani. Soleki fa wan sabiman e taki, dan na ini a tekst disi a wortu e sori taki „wan sma e firi sari trutru noso taki wan sani e hati en”. A srefi wortu dati gebroiki na Yoh 13:21 fu sori fa Yesus ben firi di a kon sabi taki Yudas ben o tori en.—Luku ete wan tu sani na Yoh 11:35.
bigin krei: A wortu di gebroiki dyaso (dakrio), komoto fu a Griki wortu di wani taki „watra-ai”, èn a de na ini tekst soleki Lu 7:38; Tor 20:19, 31; Heb 5:7; Opb 7:17; 21:4. Den tekst disi e taki moro furu fu den watra-ai fu wan sma. Na ini den Kresten Griki Buku fu Bijbel, a Griki wortu disi de fu feni soso na ini Yoh 11:35, èn a no de a srefi wortu di gebroiki na Yoh 11:33 (luku ete wan tu sani na a tekst disi) fu sori fa Maria nanga den Dyu ben e krei. Yesus ben sabi taki a ben o gi Lasarus wan opobaka, ma toku a ben hati en fu si fa den bun mati fu en ben e sari. Fu di Yesus ben lobi den mati fu en èn fu di a ben e firi gi den, meki a no ben syen fu krei na den fesi. A tori disi e sori krin taki Yesus e firi gi den wan di lasi lobiwan na ini dede.
Diki moro dipi
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 11:49
granpriester: Di Israel ben abi en eigi makti, dan wan sma ben e tan granpriester te na a dede fu en (Nu 35:25). Ma di den Romesma teki Israel abra, dan den tiriman di Rome ben poti ben abi a makti fu poti èn fu puru granpriester. (Luku Wortubuku, „Granpriester”.) Kayafas di Rome ben poti leki granpriester, ben man wroko makandra heri bun nanga Rome, èn a tan granpriester moro langa leki iniwan fu den granpriester di ben kon na en fesi. A tron granpriester na wan ten fu a yari 18 Baka Krestes, èn a tan na ini a posisi dati teleki wan ten fu 36 Baka Krestes. Di Yohanes taki dati Kayafas ben de granpriester a yari dati, dati na a yari 33, dan a musu de so taki Kayafas ben de granpriester na in a yari di den kiri Yesus.—Luku sgd Pisi 16, fu si pe sma denki taki na oso fu Kayafas ben de.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 12:42
heihei man: Dyaso a Griki wortu di vertaal nanga „heihei man” abi fu du nanga den memre fu a grankrutu fu den Dyu di den e kari Sanhedrin. Na Yoh 3:1 Bijbel e gebroiki a wortu disi fu taki fu Nikodeimus di ben de wan memre fu a grankrutu dati.
yagi den puru na ini a snoga: Noso „den puru den leki memre fu a snoga”. A Griki wortu aposinagogos de fu feni soso na ini a tekst disi èn na Yoh 12:42 nanga 16:2. Te den ben yagi wan sma puru na ini a snoga, dan sma no ben o bumui moro nanga en èn den ben o wisiwasi en. A sani disi ben kan meki a libi muilek gi a famiri fu a sma dati, fu di sma no ben o wani du nowan bisnis nanga en. Nofo tron sma ben e go na a snoga fu kisi leri, ma krutu afersi ben e hori drape tu. Den krutuman ben abi a makti fu bosroiti efu den ben musu wipi wan sma noso efu den ben o puru en leki memre fu a snoga.
15-21 OKTOBER
GUDU NA INI GADO WORTU | YOHANES 13, 14
„Mi gi unu na eksempre”
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 13:5
wasi den futu fu den disipel: Na ini owruten Israel, sma ben gwenti weri sandaal di ben abi tu pisi banti nomo. Dati meki sma futu ben e doti te den ben e waka tapu den santi pasi noso tapu den tokotoko pasi, èn te den ben de na ini den gron fu den. Na fu dati ede wan sma ben e puru en susu te a ben e go na ini wan sma oso, èn na ososma di ben abi switifasi, ben e wasi en futu gi en. Bijbel abi difrenti tekst di e taki fu a gwenti disi (Ge 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Lu 7:37, 38, 44). Di Yesus wasi den futu fu den disipel, dan a du dati fu leri den taki den musu abi sakafasi èn taki den musu dini makandra.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 13:12-14
musu: Noso „de fruplekti fu”. A Griki wortu di gebroiki dyaso, nofo tron abi fu du nanga monitori, èn a wani taki „abi wan paiman na wan sma” (Mt 18:28, 30, 34; Lu 16:5, 7). Dyaso èn na ini tra tekst, a wani taki tu dati wan sma de fruplekti fu du wan sani gi wan trawan.—1Yh 3:16; 4:11; 3Yh 8.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 14:6
Mi na a pasi, mi na san tru, èn mi na a libi: Yesus na a pasi fu di libisma man begi Gado soso nanga yepi fu en. En na „a pasi” tu fu di nanga yepi fu en wi kan meki en bun baka nanga Gado (Yoh 16:23; Ro 5:8). Yesus na san tru fu di a ben e taki san tru èn a ben e du san a ben e taki. Boiti dati, a meki bun furu profeititori kon tru di e sori na sortu prenspari fasi Gado gebroiki en fu meki a wani fu en kon tru (Yoh 1:14; Opb 19:10). Den profeititori disi tron „’iya’ [noso kon tru] nanga yepi fu en” (2Kor 1:20). Yesus na a libi fu di libisma o man kisi „a trutru libi” noso „têgo libi” nanga yepi fu a lusu-paiman fu en (1Ti 6:12, 19; Ef 1:7; 1Yh 1:7). A o kon na krin tu taki en na „a libi” gi milyunmilyun sma di o kisi wan opobaka èn di o abi a howpu fu libi fu têgo na ini Paradijs.—Yoh 5:28, 29.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 14:12
moro bigi sani leki den sani disi: Yesus no e taki dati den wondru di den disipel ben o du ben o bigi moro den wondru fu en. Na presi fu dati a e agri taki a wroko di den ben e du fu gi sma leri èn fu preiki a bun nyunsu ben o bigi moro leki san en srefi ben du. Den bakaman fu en ben o wroko wan moro bigi kontren, den ben o preiki gi moro sma, èn den ben o preiki wan moro langa pisi ten. Den wortu fu Yesus e sori krin taki a ben e fruwakti taki den bakaman fu en ben o go doro nanga a wroko fu en.
22-28 OKTOBER
GUDU NA INI GADO WORTU | YOHANES 15-17
„Unu no de wan pisi fu grontapu”
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 15:19
grontapu: Na ini a tekst disi, a Griki wortu kosmos abi fu du nanga den sma di no sabi Gado. A no abi fu du nanga den futuboi fu Gado. Yohanes na a wan-enkri Evangelie skrifiman di skrifi dati Yesus ben taki dati den bakaman fu en no de wan pisi fu grontapu. Wi e si den srefi wortu disi na ini a lasti begi di Yesus ben taki di a ben de makandra nanga den apostel fu en.—Yoh 17:14, 16.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 15:21
na fu di unu na mi disipel: Noso „fu mi nen ede”. Na ini Bijbel, a wortu „nen” abi fu du son leisi nanga a sma di abi a nen, nanga a fasi fa trawan sabi en, èn nanga ala tra sani di abi fu du nanga a sma disi. (Luku ete wan tu sani na Mt 6:9.) Na ini a tori fu Yesus, a nen fu en abi fu du tu nanga a makti nanga a frantwortu di en Tata gi en (Mt 28:18; Fp 2:9, 10; Heb 1:3, 4). Dyaso Yesus e fruklari fu san ede den sma fu a grontapu disi ben o du ogri nanga den bakaman fu en: fu di den no sabi a sma di seni mi kon. Efu den sma fu a grontapu ben sabi Gado, dan dati ben o yepi den fu frustan san a nen fu Yesus wani taki (Tor 4:12). A nen fu Yesus abi fu du nanga a frantwortu di Gado gi en leki Tiriman, a Kownu fu den kownu, di ala sma musu boigi gi fu man kisi libi.—Yoh 17:3; Opb 19:11-16; luku Ps 2:7-12.
it-2-O 356
Deki-ati
Wan Kresten abi deki-ati fanowdu fu sorgu taki den fasi nanga den denki fu den sma di no lobi Yehovah Gado, no abi krakti na en tapu. A abi deki-ati fanowdu tu fu tan gi yesi na Gado aladi grontapu e teige en. Yesus Krestes taigi den disipel fu en: „Na grontapu unu e kisi banawtu, ma hori deki-ati! Mi wini grontapu” (Yoh 16:33). Noiti a Manpikin fu Gado gi pasi taki a grontapu disi abi krakti na en tapu, ma a wini grontapu fu di a no kon de leki den sma fu grontapu. A moi eksempre fu Yesus kan gi wan sma deki-ati fu no tron wan pisi fu a grontapu disi èn fu no meki a grontapu doti en.—Yoh 17:16.
Diki moro dipi
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 17:21-23
wán: Noso „na ini wánfasi”. Yesus ben begi taki den tru bakaman fu en ben musu de „wán” èn taki den ben o wroko makandra fu doro a srefi marki, neleki fa en nanga en Tata de „wán”. Na so den e sori taki den e horibaka gi makandra èn taki den e denki a srefi (Yoh 17:22). Na 1Kor 3:6-9, Paulus e taki dati tru Kresten abi a wánfasi disi, èn den e wroko nanga makandra èn nanga Gado.—Luku 1Kor 3:8.
tron wán trutru: Na ini a tekst disi, Yesus e taki dati a Tata lobi sma di de na ini wánfasi. Disi e kruderi nanga Kol 3:14 pe skrifi: „Lobi e meki sma kon de wán trutru.” Ma a wánfasi disi no wani taki dati den alamala abi den srefi fasi, koni, noso gwenti, èn a konsensi fu den no e wroko na a srefi fasi tu. Ma a wánfasi disi wani taki dati den bakaman fu Yesus e feti a srefi feti, den e bribi den srefi sani, èn den e leri sma den srefi sani tu.—Ro 15:5, 6; 1Kor 1:10; Ef 4:3; Fp 1:27.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 17:24
fosi grontapu ben seti: A Griki wortu di wani taki „seti”, vertaal nanga „kon de nanga bere” na Heb 11:11. Fu di a Griki wortu disi vertaal nanga „fosi grontapu ben seti” na ini a tekst disi, dan a kan abi fu du nanga den pikin di Adam nanga Eva kisi. Yesus e gebroiki den wortu „fosi grontapu ben seti” te a e taki fu Abel. Kande a e du disi fu di Abel ben de a fosi libisma di ben warti fu kisi frulusu èn a fosi sma di nen ’skrifi na ini a buku fu libi, sensi a ten di grontapu seti’ (Lu 11:50, 51; Opb 17:8). Den wortu disi di Yesus taki di a begi en Papa e sori tu taki langa ten fosi Adam nanga Eva ben kisi pikin, Gado ben lobi en wan-enkri Manpikin.
29 OKTOBER–4 NOVEMBER
GUDU NA INI GADO WORTU | YOHANES 18, 19
„Yesus fruteri sma san tru”
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 18:37
fruteri sma: Na ini den Griki Buku fu Bijbel, den Griki wortu di vertaal nanga „fruteri sma” wani taki difrenti sani. Den wortu disi moro furu abi fu du nanga sani di sma taki fu di den srefi kon sabi den sani dati. Ma den wani taki sosrefi „meki bekenti, taki dati wan sani tru, taki bun fu”. Boiti taki Yesus fruteri sma tru tori di en srefi ben bribi, a ben e libi na so wan fasi taki den profeititori nanga den pramisi fu en Tata kon tru nanga yepi fu en (2Kor 1:20). Bijbel ben taki finifini san Gado o du nanga yepi fu a Kownukondre nanga a Mesias Tiriman fu en. Yesus en heri libi na grontapu èn a dede fu en, meki taki ala den profeititori di ben abi fu du nanga en kon tru, sosrefi den wan na ini a Wetfrubontu di de soso wan prenki fu san musu kon ete (Kol 2:16, 17; Heb 10:1). Sobun, den sani di Yesus taki èn di a du, yepi sma fu kon sabi san tru.
san tru: Yesus no ben taki fu ala sortu tru tori, ma a ben taki spesrutu fu den sani di Yehovah abi na prakseri fu du. Wan prenspari sani di Gado du, na taki a poti Yesus „a Manpikin fu David” leki Granpriester èn leki Tiriman fu Gado Kownukondre (Mt 1:1). Yesus ben fruklari taki a kon di a kon na grontapu, a libi fu en na grontapu èn a diniwroko fu en ben de fu fruteri sma den tru tori fu a Kownukondre. Den engel ben meki wan srefi sortu boskopu bekènti fosi Yesus gebore èn na a ten di a gebore na ini Betlehem fu Yudea, a foto pe David ben gebore.—Lu 1:32, 33; 2:10-14.
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 18:38a
San tru?: Soleki fa a sori, dan a sani disi di Pilatus aksi Yesus no ben abi fu du nanga den tru tori di Yesus ben fruteri en syatu na fesi (Yoh 18:37). Efu Pilatus ben wani sabi trutru san Yesus ben wani sori en, dan a no de fu taki dati Yesus ben o piki na aksi fu en. Ma Pilatus ben aksi en a sani dati fu di a no ben e bribi taki sma kan kon sabi san tru. A de neleki a ben taigi Yesus: „Nowan sma kan kon sabi a sani dati!” Pilatus no ben wakti srefi fu kisi piki ma a waka go na den Dyu na dorosei.
Diki moro dipi
nwtsty ete wan tu sani na Yoh 19:31
a Sabat-dei dati ben de wan bigi Sabat-dei: Ala ten 15 Nisan, a dei baka a Paskafesa, ben de wan sabat-dei, awinsi na sortu dei fu a wiki a ben fadon (Le 23:5-7). Te a dei disi ben fadon na a srefi dei fu a Sabat-dei di sma ben e hori ibri di fu seibi dei fu a wiki (a di fu seibi dei ben e bigin freida mofoneti èn a ben kaba na satra mofoneti), dan dati ben de wan „bigi” Sabat-dei. Na a sabat-dei dati ben kon baka a dei di Yesus dede tapu wan freida. Na ini a pisi ten fu a yari 29 te go miti a yari 35 Baka Krestes, a yari 33 ben de a wan-enkri yari di 14 Nisan fadon tapu wan freida. Sobun, a sani disi e sori taki Yesus dede tapu 14 Nisan fu a yari 33.