Babilon na Bigiwan — A strafu fu en
„Tapu en fesi-ede wan nen ben skrifi, wan kibritori: ’Babilon na Bigiwan, na mma fu den huru èn fu den tegu sani fu grontapu.’” „Tapu wán dey den plaag fu en sa kon, dede nanga low nanga angriten, èn den sa bron en krinkrin nanga faya, bika Yehovah Gado di e krutu en, de tranga.” — Openbaring 17:5; 18:8.
NANGA reti wi kan fruwondru fu den wortu di na apostel Yohanes ben skrifi na ini na fosi yarihondro fu wi gewone teri. Suma na a ’mma fu den huru’ disi? Fa a ben afrontu Gado taki a ben sa musu tyari so wan krutu kon tapu en? Tweyfri no de na ini taki den krutu fu Gado kontrari na huru Babilon na Bigiwan di de leki wan kibritori de seryusu. Èn tapu na gron fu dati seyker wi kan sabi suma na huru disi de èn fa na kba fu en sa abi krakti na tapu wi. — Openbaring 18:21.
Suma ofu san Babilon na Bigiwan e prenki? A beybri e taki taki grontapu tiriman e huru nanga en èn taki seriman nanga bayman e du bisnis nanga en (Openbaring 18:3). So bun a no kan de wan prenki fu politik, èn so srefi tu no fu na bigi bisnis grontapu. Fu dati-ede na di fu dri makti elementi na ini na grontapu e tan abra leki na wan enkri sani gi na titel ’mma fu den huru’. A de no wan tra sma moro leki Satan grontapu makti fu falsi fasi fu anbegi!a
Now den aksi di e kon tan abra ete: Fu san-ede, fa èn oten Babilon na Bigiwan sa kisi strafu? Ofu fu no taki en ini wortu nanga wan agersi fasi: Fu san-ede, fa èn oten na falsi relisi no sa de fu feni moro na a grontapu disi?
No kresten bericht fu na krestenhèyt
Te wi e luku na bericht fu a falsi fasi fu anbegi, dan disi kan meki wi go denki heri bun na den wortu di ben taki na owruten na profeyti fasi: „Winti den e tan say, èn wan bigi winti den sa koti” (Hoseya 8:7). Disi e kruderi nanga na gronprakseri di na kresten apostel Paulus ben tyari kon na fesi: „no kori un srefi: Gado no e meki sma spotu nanga en. San wan sma e say, na dati a sa koti tu” (Galasiasma 6:7). Na aksi de sobun: San na falsi fasi fu anbegi ben say na a heri grontapu? San a sa koti?
Yeyses Krestes ben leri taki en bakaman no wwan ben musu lobi den sma di de a den sey, ma so srefi tu den feyanti fu den (Mateus 5:43, 44). Nanga yepi fu pisi di teki puru fu den buku di skrifi na ini Hebrewtongo Paulus e fruteri soyfri fa krestensma ben musu handri nanga den feyanti fu den. A ben taki: „’Efu wan feyanti abi angri, gi en sani fu nyan; efu watra e kiri en, gi en wan sani fu dringi; bika te yu e du disi, dan yu sa poti krofaya na tapu en ede’. No meki ogri wini yu, ma tan wini ogri nanga du bun.” — Romen 12:20, 21.
Ma toku ete na historiya fu den falsi fasi fu anbegi fu na krestenhèyt abi ogri-atifasi nanga trowe fu brudu leki marki. Fositen èn disiten kroysiwaka, makandra nanga fufuru, ròs uma nanga lasi fu libisma libi, ben kisi blesi èn ben luku psa den. Na teki fu na kondre Abesiniya di fascistis Italiyakondre ben teki (na ini 1935) fu eksenpre, so srefi tu „na kroysiwaka” fu Franco na ini a ten fu na Spanyoro borgrufeti (1936-1939), den hey kerkiman fu na Katolik Kerki ben blesi den.
Kesekese ini a tori fu a leri fu Gado ben koti fu di den ben bron sma tapu udufaya. Baka di na man William Tyndale di ben poti na beybri abra ben tyari en poti-abra fu na „Nyun Testamenti” na ini Ingrisitongo kon na doro, den ben yokro en kiri na wan postu na ini 1536 èn dan den ben bron en skin. Wan pisiten afesi dati, fu di pawsu Martinus V ben aksi dati èn fu di wan ogri yeyefasi fu teki refensi ben pusu den, meki hey kerkiman ben diki den bonyo fu na man Wycliff e di ben poti a beybri abra, èn dati ben de 44 yari baka en dede, fu abi a prisiri fu kan bron den. Ini na ten fu na katolik inquisisi (krutubangi) dan dusun dusun dyu „ketter” ben lasi ala den gudu fu den, den ben pina den èn bron den tapu udufaya — ala disi na ini na nen fu Krestes! Na Sparyoro teyoloog Michael Servet di lomsu katolik nanga anitrisma ben frufolgu, na anitri Yohanes Calvijn ben gi ordru fu kiri en tapu udufaya. Na ini den tu Grontapu feti, di ben feni presi na ini na yarihondro disi, „kresten” kerki leriman ben blesi legre èn den nationalistis preykiman nanga veldpreykiman ben gi srudati tranga fu kiri sma.
Fa disi de kontrari na tru krestendom! Na apostel Paulus ben skrifi: „Weri gi yu srefi den safu lobi fu sari-ati fasi, bunfasi, sakafasi fu yeye, safri-ati fasi nanga langa pasensi leki sma di Gado ben teki puru, èn di de santa èn di Gado lobi. Tan frudrage makandra èn gi makandra pardon na wan fri fasi te a wan abi wan sani fu krage na a trawan. So leki Yehovah pardon yu na wan fri fasi, du so srefi tu. Ma weri gi yu srefi na ala den sani disi lobi, fu di a de wan volmaakti banti fu wanfasi.” — Kolosesma 3:12-14.
Paulus ben skrifi gi kresten na ini Rome: „No pay no wan sma ogri nanga ogri. Du tumusi bun sani na fesi fu ala sma. Efu a kan, so fara a e anga fu yu, de nanga vrede nanga ala sma. No teki refensi gi yu srefi, un lobiwan, ma gi pasi na atibron; bika Buku taki: ’Na refensi na fu mi; mi sa pay, Yehovah e taki’” (Romen 12:17-19). Te yu luku en fu na sey fu kresten gronprakseri dan a krestenhèyt ben misi a marki fu dati-ede. A ben say ogri-atifasi nanga hoygrifasi èn a sa koti pori.
No-kresten relisi — na bericht fu den
Ma Babilon na Bigiwan abi na ini en moro leki den relisi fu na krestenhèyt. Ala bigi relisi fu na grontapu abi prati na ini na brudupayman fu na takru barinen huru. Na syinto-relisi fu Yapan musu tyari fu eksenpre wan pisi fu na payman fu den fanatiek nanga ogri-ati yeyefasi di den Yapan srudati ben sori na a di fu tu Grontapufeti. Na historiya skrifiman Paul Johnson abi na meyne taki „fu den kon moro tranga na ini wan tranga grontapu fu strey”, den ben feni en fanowdu „fu meki wan lanti-relisi èn wan moraliteit di de gi ala sma, èn di sma sabi leki syinto nanga boesyidô [na „pasi fu na fetiman”]. . . . Na anbegi fu na keysri ben tyari kon a libi, spesrutu ini den srudati makti, èn bigin nanga den yari 1920 wan nationaal leri fu gi gwenti ben gi tapu ala skoro, kokomin dotokoe.” San ben de a bakapisi? Di Yapan ben bonbardeer na ini 1941 Pearl Harbor èn na so fasi ben go na ini na di fu tu Grontapu feti „dan na syinto anbegi . . . ben kenki fu wan primitief anbegi di pikinso sma ben e hori èn di no ben de na teri kon ini wan yepi gi wan modern, totalitair tiri fu kondre, èn na so a ben kon taki nanga wan aparti tegu lafutori fasi relisi, di te yu luku en bun ben meki taki den ben musu kaka futu gi den ogri sani fu a grontapu fu na pisiten, ben kobroyki fu santa den”.
Fu a tori fu na prati fu Indiya na ini 1947 pe kerki kesekese ben de wan sani, na historiya skrifiman Johnson ben skrifi: „So wan 5 te 6 milyun sma ben lon gwe fu den libi ede na ala sey. . .. Na nomru fu sma di ben lasi libi na a ten dati ben de 1 te 2 milyun. Berekening di meki no so lanna psa kba e taki fu 200.000 nanga 600.000.” Te na a dey fu tide kiri nanga brokosaka na ini hindulibimakandra e feni presi fu di relisi e gi tranga fu dati. Nofotron den harijan, ofu ’outcast’, fositen den ben kari den sma di yu no ben kan fasi den, de den sma di grupusma di guduman di abi doti e orga e kiri den.
Na hindubribi moksi nanga afkodrey sani (Openbaring 18:23). Na skrifiman fu Indiya Sudhir Kakar e taki fu„na kori moy sani nanga na grani di a gemiddelde hindusma abi gi na occulte, èn den duman fu en” èn a e taki moro fara: „Astroloog, lukuman, kartaman èn ooktu den sadhoes [ascetische santaman] fakirs [begiman di e du magie] èn tra kerkiman den e behandel den nanga dipi respeki bika den e si den leki sma di de ini krosibey kontakti nanga den moro hey sani di de wan tru sani.” — India Today, 30 april 1988.
Boyti fu dati, doronomo trobi de a mindri Sikhs nanga tra relisi pe son e opo. Na den trobi disi ibri relisi e poti a pisi fu en ogri-ati feti nanga kiri a tapu. Disi de soso ete wan pisi fu den froktu fu Babilon na Bigiwan.
Moro fara a de so taki na disiten historiya fu bigi feti, srakti fu sma nanga a kwinsi fu sma seyker no de wan rikomanderi gi na dyu bribi. Na ogri di sontron den memre fu na chassidische sekte fu na dyu bribi e sori gi bakaman fu tra dyu sekte èn no-dyu relisi, no kan de leki wan rikomanderi na ini Gado ay.
Te wi stuka na historiya fu na grontapu makti fu falsi relisi, dan wi kan frustan makriki fu san-ede na Moro Bigi Krutuman abi bun reyde fu tyari strafu kon tapu Babilon na Bigiwan. „Iya, na ini en den ben feni a brudu fu profeyti èn fu santawan èn fu ala sma di ben srakti” (Openbaring 18:24). Na frantiwortu di falsi relisi abi na den bigi feti fu wan kontren èn den grontapu feti ben meki a abi fowtu na ini Gado ay fu a brudu fu „ala sma di ben srakti na grontapu”.
Ini akruderi nanga na beybri kragi meki Babilon na Bigiwan e frudini fu gi en abra na pori tapu a gron fu en historiya bericht fu yeye hurudu nanga den grontapu tiriman en brudu payman na ini bigi feti èn en afkodrey wroko. Fu dati-ede Yehovah Gado ben leysi na fonisi fu a krutu taki wan kba musu kon na Satan grontapu makti fu falsi relisi. — Openbaring 18:3, 23, 24.
Fa na falsi relisi sa komoto a pasi
Ini hey agersi tongo, na buku Openbaring e fruteri fu na pori fu Babilon na Bigiwan. Na ini Openbaring wi e leysi: „Den tin ttu di yu ben si, nanga na ogri meti, den dati no sa wani si na huru na ay èn den sa meki a kon leygi èn nanga soso skin, èn den sa nyan den pisi fu en skin èn sa bron en nanga faya krinkrin.” „Den tin ttu” e agersi ala politik makti di de now na grontapu èn di e gi yepi na den Verenigde Nâsi, na ’Redi Kloru ogri meti’ di de en srefi na prenki fu na politik seti fu Ddibri di flaka nanga brudu. — Openbaring 16:2; 17:3.b
Leki fa den beybri profeytitori taki, dan den politik makti di tay na den Verenigde Nâsi, sa dray baka gi na grontapu makti fu falsi relisi èn pori en. Disi sa abi krakti na tapu ala falsi relisi. Son politik seti sori kba taki den e tegu fu na bumuy di falsi relisi e bumuy nanga kontren fu politik nanga a sociaal libi. Son socialistis kondre teki a sey fu no bribi ini wan Gado èn pikinmoro poti relisi na wan sey, so leki na ini Albaniya, noso poti en go na wan presi fu wan dinari di e gi yesi, so leki na Rosiyakondre nanga Syina. Na wan tra presi politik tiriman ati e bron srefi srefi nanga na denki fu fri sma di wantu katolik pristri abi na ini moro pôti kondre. Dan trawan e kwinsi relisi di e go bumuy nanga afersi fu ras. Srefi na ini den sokari liberaal kondre son politik man ati e bron taki den kerki leriman e go bumuy nanga politik èn nanga sociaal afersi.
Na wan sani di wi musu luku fu si sortu tra streypunt sa tyari den politik elementi na a heri grontapu kon so fara fu opo du sani kontrari na falsi relisi. Ma wán sani de seyker — na a tyari kon fu strafu na tapu Babilon na Bigiwan fu na sey fu den elementi disi no wwan sa de a wani fu den ma a so srefi tu a wani fu Gado Openbaring 17:17 e taki: „Gado ben poti en go na ini den ati fu du en prakseri, iya, fu fu na wan prakseri fu den fu gi a kownukondre fu den na a ogri meti te leki a wortu fu Gado sa kon tru.” — Teki gersi nanga Yeremiya 51:12, 13.
No meki wan misteyk. Na tyari kon fu strafu tapu Babilon na Bigiwan no sa de nomo wan sori fu politik feyantifasi kontrari kerki asrantifasi nanga a go bumuy fu den nanga sani. Den politik tiriman sa de no-friwani wrokosani fu Gado fu na pori fu falsi anbegi na heri grontapu. Iya, „en sondu ben hipi en srefi te go na heymel èn Gado ben tyari en ongeregteghèyt kon na ini prakseri”. — Openbaring 18:5.
Yehovah ben teki na bosroyti taki a bigi memre falsi relisi musu kon lagi. Na profeytitori e taki: „Ini a marki di a ben gi en srefi èn ben libi na ini gudu sondro fu abi syen, gi en na ini a marki dati pen nanga low. Bika na ini en ati a e tan taki: ’Mi e sdon leki umu-kownu, èn mi no de wan weduwe, mi no sa si noyti low.’ Fu dati-ede tapu wan dey en plaag sa kon, dede nanga low nanga angriten, èn a sa bron krinkrin nanga faya, bika Yehovah Gado di e krutu en de tranga.” — Openbaring 18:7, 8.
Na tyari fu a strafu fu en kon — Oten?
Na ’wan dey’ dati ofu syatu ten fu esi-esi strafu de now krosibey. Te yu luku en bun dan na pori fu Babilon na Bigiwan e de a bigin fu na dey fu atibron fu na sey fu wi Gado (Yesaya 61:2). Baka dati Gado regtvaardiki feti fu Armageddon e kon. Ala sani di e psa na grontapu fu sensi 1914 de wan krin bodoy taki na ten fu Satan seti fu sani e kon na wan kba. Na tiri fu Gado Kownukondre de fu dati-ede krosibey. — Lukas 21:32-36; Openbaring 16:14-16.
Fa tru anbegiman ben sa du tapu a pori fu Babilon na Bigiwan? Na ini Openbaring e tanapu: „un prisiri fu en ede, un heymel, so tu un santawan nanga un apostel nanga un profeyti, bika Gado ben aksi gi unu na krutu fu strafu gi en!” (Openbaring 18:20). Te na prakseri fu Gado e kon tru èn en nen kon santa, dan prisiri sa de na heymel nanga grontpu. Na profeytitori e taki: „Baka den sani disi di mi ben yere wan sani di ben de leki wan tranga sten fu wan bigi ipi sma na ini heymel. Den ben taki: ’Prèyse Yah! Na frulusu èn na glori èn na krakti de fu wi Gado, bika den krutu fu en de tru èn regtvaardiki. Bika a ben tyari na krutu kon na tapu na bigi huru di nanga en hurudu ben pori grontapu, èn a ben teki refensi fu na brudu fu en srafu fu na anu fu en.’” — Openbaring 19:1, 2.
Na pori fu Babilon na Bigiwan, èn baka dati na tyari kon fu na strafu tapu tra elemènti fu Satan seti, sa wani taki gi tru anbegiman fu Gado, makandra nanga furu sma di sa wiki opo fu dede dya na grontapu, blesi di noyti sa kon na wan kba. Yeyses ben gi den alamala na pramisi: „Efu unu e tan na ini mi wortu, dan unu de trutru disipel fu mi, èn unu sa sabi na waarheid èn na waarheid sa meki un kon fri.” — Yohanes 8:31, 32; Openbaring 19:11-21.
Tru anbegiman kon de fri fu falsi kerkileri di ben afrontu Gado hondrohondro yari kba. Na ini na pramisi fu nyun grontapu fu regtvaardikifasi den kan libi èn de fri fu na frede fu dede, bika „Gado srefi sa de na den. Èn a sa figi puru ala watra na den ay, èn dede no sa de moro, no wan low, no wan bbari, no wan pen no sa de moro. Den fosi sani psa kba” (Openbaring 21:3, 4). Na den fositen sani di psa gwe, yu sa abi so srefi tu Babilon na Bigiwan, Satan grontapu makti fu falsi relisi.
[Futuwortu]
a Luku fu wan finifini sori fu buweysi di e tyari kon a fesi suma na Babilon na Bigiwan Na Wachttoren fu 1 april 1989.
b Luku fu fruklari fu den simbôl disi nanga, trawan fu na Openbaring, na buku Na Openbaring — En moro bigi heymarki de krosibey! di na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ben tyari kon a doro.
[Prenspari pisi na tapu bladzijde 7]
’Nanga wan aparti tegu lafutori relisi, di te yu luku en bun ben meki taki den ben musu kaka futu gi den ogri sani fu a grontapu fu na pisiten, ben kobroyki fu santa den’
[Prenki na tapu bladzijde 5]
Wycliffe nanga Tyndale ben kisi frufolgu fu na poti abra ede fu na beybri
[Sma di abi a reti fu a prenki]
From an old engraving in the Bibliothèque Nationale