Kon kenki ini wi froestan, kisi leti ini wi ati
„Disi mi e taki, foe dati ede, èn mi e gi kotoigi ini Masra, taki oenoe no e waka moro neleki fa den nâsi e waka toe.” — EFEISESMA 4:17.
1. San a froestan nanga na ati foe wi e doe gi wi?
A FROESTAN nanga na ati na toe foe den moro froewondroe sani di libisma abi. Ala di den wroko di na ati nanga a froestan e doe foeroe srefisrefi, tokoe den na sani di ibri sma abi gi ensrefi wawan. A fasi fa a froestan nanga na ati foe wi e wroko, abi foeroe krakti tapoe den fasi foe wi, fa wi e taki, fa wi e tjari wisrefi, fa wi e firi nanga fa wi e marki sani.
2, 3. (a) Fa bijbel e gebroiki den wortoe „ati” nanga „froestan”? (b) Foe san ede wi moesoe broko wi ede nanga na ati so boen leki a froestan?
2 Ini bijbel, „ati” moro foeroe e sori go na a boeweigi foe ati, nanga den firi di wi abi na inisei èn „froestan” e sori go na a koni di wan sma koni èn a denki di wan sma man denki. Tokoe na ati nanga a froestan no e tapoe pasi gi makandra. Foe eksempel, Moses ben froemane den Israèlsma: „Oenoe moesoe tjari en kon baka na ini oen ati [foetoewortoe, „moesoe memre en baka”] taki Jehovah na a troe Gado” (Deuteronomium 4:39). Jesus ben taigi den sabiman foe Boekoe, di na wan trikifasi ben seti sani kontrari en: „Foe san ede joe e denki ogri sani na ini joe ati?” — Mateus 9:4; Markus 2:6, 7.
3 Disi e sori taki a froestan nanga na ati abi foeroe foe doe nanga makandra. Den abi krakti tapoe makandra, sontron den e gi makandra krakti foe wroko leki wán man, ma tokoe foeroetron den e feti nanga makandra foe di den e feti foe basi makandra. (Mateus 22:37; teki gersi Romesma 7:23.) Dati meki, efoe wi wani taki Jehovah feni wi boen, wi no moesoe de seiker wawan foe a kondisi foe wi froestan nanga wi ati, ma wi moesoe leri den toe foe wroko makandra ini wánfasi, foe hari go na a wan sei. Wi moesoe kenki ini wi froestan èn kon kisi leti ini wi ati. — Psalm 119:34; Odo 3:1.
’A fasi fa den nâsi e waka’
4. Fa Satan wroko tapoe a froestan nanga na ati foe sma èn san na a bakapisi?
4 Satan na wan meester ini na bidrigi foe sma èn ini a poti di a e poti sma, na wan bidrigifasi, leki fa en wani. A sabi taki efoe a wani foe basi sma, a moesoe poti en ati tapoe a froestan nanga na ati foe den. Sensi a bigin foe libisma historia, a ben gebroiki ala sortoe triki foe abi krakti tapoe den froestan nanga ati foe sma. Leki bakapisi, „heri grontapoe e didon ini a makti foe na ogriwan” (1 Johanes 5:19). Te joe e loekoe en boen, dan Satan ben abi so foeroe krakti na tapoe den ati nanga froestan foe den sma foe grontapoe, taki bijbel e taki foe den leki „wan kroektoe èn kron geslakti” (Filipisma 2:15). Na apostel Paulus ben taki na wan moi fasi foe a kondisi foe na ati èn a froestan foe a kron èn kroektoe geslakti dati èn den wortoe foe en de leki wan warskow gi wi alamala ini a ten disi. Foe eksempel, grantangi leisi Efeisesma 4:17-19 èn teki dati gersi nanga Paulus en wortoe na Romesma 1:21-24.
5. Foe san ede Paulus ben skrifi krakti rai gi den Efeisesma?
5 Wi kan froestan foe san ede Paulus ben skrifi den krakti wortoe dati gi den kresten na Efeise te wi e memre taki a foto ben abi takroenen, foe di a ben go na baka na moreel sei èn den ben anbegi heiden kroektoe gado. Ala di den Grikisma ben abi den barinen man, di ben denki sani fara èn filosoofman, a ben gersi taki a Griki leri ben gi foeroe sma moro krakti foe doe ogri èn a koeltoeroe foe den ben meki den doe den takroedoe foe den na wan moro trikifasi. Paulus ben broko en ede srefisrefi nanga en kompe kresten di ben libi ini so wan kontren. A ben sabi taki fosi, foeroe foe den ben de sma foe den nâsi èn ben „waka akroederi a seti foe sani foe a grontapoe disi”. Ma now den ben teki waarheid. A froestan foe den ben kon kenki èn na ati foe den ben kon kisi leti. Ma san de moro prenspari, Paulus ben wani taki den ben moesoe „waka so taki den ben sa warti a kari”. — Efeisesma 2:2; 4:1.
6. Foe san ede wi moesoe abi belangstelling gi den wortoe foe Paulus?
6 A situwâsi de a srefi ini a ten disi. Wi toe e libi ini wan grontapoe di abi kronkron markitiki, wan moraal di no warti noti nanga falsi relisi doe. Foeroe sma na wi mindri ben libi wan ten akroederi a seti foe sani foe a grontapoe disi. Trawan foe wi abi ibri dei krosibei demakandra nanga grontapoe sma. Sonwan foe wi e libi ini osofamiri di moro foeroe e denki fa grontapoe e denki. A de, foe dati ede, tranga fanowdoe foe wi froestan san den wortoe foe Paulus wani taki èn abi wini foe a rai foe en.
Froestan di no e tjari wini kon èn di kon doengroe
7. San Paulus ben wani taki nanga den wortoe „a tjari di a froestan foe den no e tjari wini kon”?
7 Foe di Paulus wani horibaka na wan kraktifasi gi a froemane foe en taki den kresten „no moesoe tan waka moro so leki fa den nâsi e waka toe”, a ben kari fosi „a froestan foe den di no e tjari wini kon” (Efeisesma 4:17). San disi wani taki? A wortoe di vertaal nanga „di no e tjari wini kon”, so leki fa The Anchor Bible e taki en „wani taki leigi sani, soso sani, doe no doe, lawfasi, sondro foe abi wan marki èn broeja”. So boen, Paulus ben tjari kon na fesi taki a barinen nanga a glori foe a Griki nanga Rome grontapoe kande sori so kefarlek, ma foe feti baka barinen nanga glori ben de troetroe leigi, lawlaw èn sondro foe abi wan marki. Den sma di ben angri srefisrefi foe kisi barinen nanga glori, te foe kaba ben sa feni noti moro leki broeja èn den froewakti foe den no ben sa kon troe. So a de toe nanga a grontapoe foe a ten disi.
8. Na sortoe fasi a moeiti foe grontapoe no e tjari wini kon?
8 Grontapoe abi den koniman nanga den heihei man foe den di sma e loekoe na den foe kisi piki tapoe den sortoe dangra aksi disi leki san na a roetoe nanga a marki foe a libi èn pe a libisma famiri sa go doro te foe kaba. Ma sortoe inzicht nanga tiri den abi foe gi sma? Atheïst bribi (a bribi di sma no e bribi na ini Gado), agnostis bribi, evolutie nanga wan heri ipi tra denki nanga leri di e broeja sma èn no e agri nanga makandra èn di no e gi moro foeroe leti leki den kerkigwenti nanga kroektoe bribi foe fositen. A sori leki foeroe grontapoe sani di sma e feti na den baka e gi pikinso satisfaksi nanga prisiri foe na ati. Sma e taki foe boen bakapisi nanga marki di den doro na ini sabidensi, koeltoeroe, pokoe, sport, politiek èn so moro fara. Den e prisiri ini den sjatoe momenti foe glori. Ma tokoe den historia boekoe nanga den boekoe foe a ten disi di e skrifi foe sma di doe toemoesi aparti sani, lai nanga sma di doe boen kefarlek sani, ma di sma frigiti. Ala den sani disi de noti moro leki leigi sani, soso sani, doe no doe, lawfasi, sondro foe abi wan marki èn broeja.
9. Na baka sortoe sani di no e tjari wini kon, foeroe sma e go feti?
9 Foe di foeroe sma e erken taki den sortoe sani disi di sma e feti na den baka no e tjari wini kon, meki den e go feti baka sani na skin fasi — e tjari moni kon makandra gi densrefi, e bai san joe man bai nanga moni — èn e meki den sani disi kon tron sani di den moesoe abi ini a libi foe den. Den abi na overtoigi taki kolokoe e kon foe goedoe, a abi foe sani na skinfasi èn a soekoe foe prisiri. No wawan den e poti den prakseri tapoe den sani disi, ma den de klariklari toe foe òfer ala sani — gesontoe, osofamiri, srefi a konsensi. San na a bakapisi? Na presi foe na ati foe den e prisiri, den „boro densrefi ala pe nanga foeroe skin-ati” (1 Timoteus 6:10). A no de foe froewondroe taki Paulus ben froemane en kompe kresten foe tapoe foe waka leki fa den nâsi e doe, foe di den no abi wini foe a fasi dati foe denki.
10. Fa sma foe grontapoe de „na doengroe na froestan sei”?
10 Foe sori taki grontapoe no abi noti di warti foe djaroesoe na en tapoe noso foe waka na en baka, Paulus ben taki morofara taki „den de na doengroe na froestan sei” (Efeisesma 4:18). A no de foe taki, dati grontapoe abi koni sma di sabi foeroe sani foe pikinmoro ibri kontren pe den e doe moeiti. Tokoe Paulus ben taki den de na doengroe na froestan sei. Foe san ede? Den wortoe foe en no abi foe doe nanga a koni di den koni foe doe sani noso a man di den man foe doe den. A wortoe „froestan” kan sori toe tapoe na inibere foe na inzicht di libisma abi ini sani, a roetoe foe man froestan sani, na inisei sma. Den de na doengroe foe di den no abi wan leti noso wan firi foe tjari den ini den moeiti di den e doe. Disi de foe si ini a broeja firi di den abi foe san boen nanga san fowtoe. Sma kan denki taki a disiten fasi fa sma e denki noso e si sani, ala di sma no e kroetoe dati èn wani foe doe dati, e gi froelekti, ma a de troetroe wan doengroe fasi foe denki, so leki Paulus e taki. Na jeje sei, den e firifiri lontoe leki breniman ini troetroe doengroe. — Job 12:25; 17:12; Jesaja 5:20; 59:6-10; 60:2; teki gersi Efeisesma 1:17, 18.
11. San na a roetoe foe a doengroe na froestan sei di de ini grontapoe?
11 Foe san ede a de so taki sma kan koni, srapoe srefisrefi, ini someni sani èn tokoe de na doengroe na jeje fasi? Na ini 2 Korentesma 4:4, Paulus ben gi wi a piki: „A gado foe a seti foe sani disi ben breni a froestan foe sma di no e bribi, so taki a leti foe a glori boen njoensoe foe Krestes, di de a prenki foe Gado, no ben sa skèin kon doro.” Fa a de wan diri blesi taki den sma di teki a glori boen njoensoe ben kon kenki ini froestan èn kisi leti ini den ati!
Ati di de na ini don èn di no abi firi
12. Na sortoe fasi grontapoe „drifi komoto foe a libi di de foe Gado”?
12 Foe jepi wi moro fara foe si foe san ede wi moesoe kon kenki ini wi froestan èn kisi leti ini wi ati, Paulus e poti wi prakseri na tapoe a tori taki a fasi foe grontapoe de taki a „drifi komoto foe a libi di de foe Gado” (Efeisesma 4:18). A no de so taki sma no e bribi moro ini Gado noso taki den ben kon libi dorodoro sondro gado. Wan koranti skrifiman ben taki en na a fasi disi: „Na presi foe de sondro gado, meki wi go feni wan njoen wortoe: moro mendri-Gado. Moro mendri-Gado-sma wani foe kisi prèise èn taki sma moesoe si en, foe di den e bribi ini wan Gado, ala di na a srefi joeroe den e hori En ini wan dosoe, meki A kon na doro soso sonde mamanten èn noiti den e gi En pasi foe a abi foeroe krakti tapoe a politiek grontapoe fasi foe den foe si sani noso tapoe a persoonlijk libi foe den a tra pisi foe a wiki. [Den] e bribi pikinso ini Gado, ma den no e denki taki A abi foeroe foe taki foe a disiten libisma libimakandra.” Ini Paulus en brifi gi den Romesma a ben poti en so: „Ala di den ben sabi Gado, den no ben gi en glori leki Gado èn den no ben taigi en tangi” (Romesma 1:21). Ibri dei wi e si sma di e libi sondro foe denki foe Gado srefi. Wi kan de seiker taki den no e gi grani na en noso e taki en tangi.
13. San na „a libi di de foe Gado”?
13 Den wortoe „a libi di de foe Gado” na prenspari wortoe. Den e sori moro fara fa doengroe na froestan sei èn na jeje sei kan broeja a firi di sma abi foe si san warti noso san no warti. A Griki wortoe di vertaal djaso nanga „libi”, a no biʹos (foe pe wortoe leki „biologie”, „biografie” komoto), san wani taki fasi foe libi noso libi-fasi. Na presi foe dati, a de zo·eʹ (foe pe a wortoe „zoölogie” komoto). A wani taki „a libi srefi, libi di no e anga foe tra sani, libi leki fa Gado abi en. . . . Foe a libi disi libisma kon drifi komoto leki wan bakapisi foe a fadon di Adam fadon go na ini sondoe”, so leki Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, e taki en. So boen, Paulus ben froeteri wi taki doengroe na froestan sei èn na jeje sei no wawan ben meki den sma foe grontapoe kon pori na skin fasi, ma a ben prati den toe foe a howpoe foe kisi têgo libi di Gado e pristeri (Galasiasma 6:8). Foe san ede disi de so? Paulus ben go doro foe froeteri wi san na den reide.
14. San na wán reide taki grontapoe drifi komoto foe a libi di de foe Gado?
14 Ini a fosi presi, a ben taki dati disi de so „foe a don di de na ini den” (Efeisesma 4:18). Den wortoe „di de na ini den” e poti krakti na tapoe taki a de di sma de na ini don, no de foe di den no abi nofo okasi, ma foe di den e trowe a sabi foe Gado foe espresi. Tra vertaling foe a pisi disi na: „a weigri di den e weigri na wan tranga-edefasi foe sabi Gado” (The Anchor Bible); „sondro sabi foe di den ben tapoe na ati foe den gi dati” (Jerusalem Bible). Foe di den e trowe a soifri sabi foe Gado noso foe espresi e drai den baka gi dati, den no abi no wan gron foe kisi a sortoe libi di Jehovah e pristeri den sma di e sori bribi ini a Manpikin foe en, di ben taki: „Disi wani taki têgo libi, taki den e teki sabi foe joe, a wan enkri troe Gado èn a wan di joe ben seni kon, Jesus Krestes.” — Johanes 17:3; 1 Timoteus 6:19.
15. San e sorgoe toe taki a grontapoe drifi komoto foe a libi di de foe Gado?
15 Leki fa Paulus e taki, dan wan tra reide taki a moro bigi pisi foe grontapoe drifi komoto foe a libi di de foe Gado, na „a firi di na ati foe den no abi firi” (Efeisesma 4:18). Djaso „no abi firi” moro foeroe wani taki, dati sani e kon tranga, neleki boeba di tranga leki lekdoroe tapoe en. Wi alamala sabi fa a tranga boeba dati e doe gro. A skin kan safoe fosi èn abi firi, ma efoe ibritron baka a e kisi wan seiker kwinsi noso wan sani e wrifi tapoe en, a e kon tranga èn a e deki, ala di a e meki so wan tranga boeba. A no e firi a kwinsi noso a wrifi moro. Na a srefi fasi sma no e gebore nanga wan tranga ati noso wan ati di tapoe nanga a tranga boeba dati, so taki foe densrefi den no abi firi gi Gado. Ma foe di wi e libi ini grontapoe èn e kon ini kontakti nanga a jeje foe en, a no e teki langa foe na ati kon tapoe nanga so wan tranga boeba noso kon tranga, efoe a sma no e kibri na ati foe dati no pasa. Dati meki Paulus ben warskow: „Loekoe boen . . . so taki a bidrigi krakti foe a sondoe no meki na ati foe no wan foe oenoe kon tranga” (Hebrewsma 3:7-13; Psalm 95:8-10). O tranga fanowdoe a de, foe dati ede, taki wi tan nanga wi froestan di kenki èn nanga wi ati di kisi leti!
„Lasi ala moreel firi”
16. San na a bakapisi foe a doengroe di grontapoe de na ini na froestan sei èn a drifi di a drifi komoto foe a libi di de foe Gado?
16 Baka dati Paulus e taki sjatoe moro fara foe a bakapisi foe so wan sortoe doengroe nanga a drifi di sma drifi komoto, nanga den wortoe: „Foe di den ben kon lasi ala moreel firi, den gi densrefi abra na wan jajo fasi foe tjari densrefi foe libi, na wan gridifasi, ala sortoe doti libi” (Efeisesma 4:19). Den wortoe „ben kon lasi ala moreel firi” wani taki troetroe „ben tapoe foe firi skin-ati”, moreel skin-ati. Dati na fa wan ati, di tapoe nanga a tranga boeba dati, e kon tron. So esi leki a e tapoe foe firi konsensi fonfon èn foe firi a frantiwortoe di a moesoe gi na Gado, dan no wan sani no e hori en moro. So boen, Paulus ben taki dati „den gi densrefi abra” na wan jajofasi foe tjari densrefi èn na doti libi. Disi na wan espresi, tranga-ede fasi foe doe. „Jajofasi foe tjari densrefi”, so leki bijbel e taki foe en, e sori go na wan drei-ai fasi foe doe sani sondro foe abi sjen, di no abi lespeki gi wet nanga sma di e tiri den. Na a srefi fasi „ibri sortoe doti libi” no abi doti seksdoe wawan na ini, ma so srefi den pori sani di sma e doe ini a nen foe relisi, so leki den kerkigwenti nanga den fanowdoe di sma ben doe foe kisi pikin na a tempel foe Artemis na Efeise, di den leisiman foe Paulus en brifi ben sabi heri boen. — Tori foe den Apostel 19:27, 35.
17. Foe san ede Paulus ben taki dati sma di lasi ala moreel firi e doe sondoe „nanga gridi”?
17 Neleki a jajofasi foe tjari densrefi troetroe sondro skotoe nanga ibri sortoe dotifasi no ben takroe nofo, dan Paulus e taki moro fara taki den sortoe sma dati e handri „nanga gridi”. Te sma, di abi pikinso moreel firi ete, e doe wan sondoe, awansi fa no fa den sa firi berow èn proeberi tranga foe no doe en moro. Ma den sma di ben „kon lasi ala moreel firi” e doe sondoe „nanga gridi” („èn tokoe den e aksi moro”, The Anchor Bible). Wan radio takiman ben taki en wan leisi so: „Efoe tide neti joe wani foe go na doro foe meki bigi prisiri, dan tamara joe sa angri foe moro. Ibritron den e fadon go moro esi te leki den soengoe go na den moro lagi dipi foe porifasi — èn den e si disi leki wan gewoon sani.” Fa disi na wan heri boen prenki foe „a wani foe den nâsi”! — 1 Petrus 4:3, 4.
18. Foe loekoe en sjatoe, sortoe prenki Paulus ben gi foe a fasi fa grontapoe tan na froestan sei èn na jeje sei?
18 Ini soso dri vers, Efeisesma 4:17-19, Paulus e tjari a troetroe fasi fa grontapoe de na moreel sei èn jeje sei, kon na krin. A e tjari kon na fesi taki den idea nanga leri di grontapoe man, di e denki sani fara, e tjari kon na fesi nanga a feti di den e feti na baka goedoe nanga prisiri di e go doro nomonomo, no abi no wan wini kwetikweti. A e tjari kon na krin taki foe di grontapoe doengroe na froestan sei èn na jeje sei, a de ini wan swampoe na moreelsei èn a e soengoe go dipi moro nanga moro. Te foe kaba, foe a donfasi pe grontapoe go poti ensrefi na ini èn a mi-no-ke fasi foe en, meki a drifi farawe srefisrefi foe a libi di de foe Gado, sondro taki howpoe de. Foe troe, wi abi boen reide foe wisrefi no tan waka neleki fa den nâsi e waka toe!
19. Sortoe prenspari aksi wi moesoe go loekoe ete?
19 Foe di a de a doengroe foe a froestan nanga ati di e meki grontapoe drifi komoto foe Jehovah Gado, fa wi kan poeroe ala doengroe foe wi froestan nanga ati na pasi? Ija, san wi moesoe doe so taki wi kan tan waka leki pikin foe leti èn meki Gado tan feni wi boen? Disi wi sa go loekoe ini na artikel di e kon now.
Joe kan froeklari disi?
◻ San ben meki Paulus gi so wan krakti rai na Efeisesma 4:17-19?
◻ Foe san ede den pasi foe grontapoe no abi wini èn de na ini doengroe?
◻ San den wortoe „drifi komoto foe a libi di de foe Gado” wani taki?
◻ San na den bakapisi foe wan doengroe prakseri nanga wan ati di no abi firi?
[Prenki na tapoe bladzijde 9]
Efeise ben abi takroenen foe a moreel dotifasi foe en nanga na anbegi foe kroektoe gado
1. Romen fetiman na Efeise
2. Broko presi foe a tempel foe Artemis
3. Komedi-oso na Efeise
4. Artemis foe Efeise, na oemagado foe meki sma kisi pikin
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Sortoe inzicht den heihei sma foe grontapoe kan gi?
Nero
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Musei Capitolini, Roma