Waktitoren LIBRARY TAPU INTERNET
Waktitoren
LIBRARY TAPU INTERNET
Sranantongo
  • BIJBEL
  • BUKU
  • KONMAKANDRA
  • w93 1/6 blz. 23-27
  • Den sani di Gado meki e taki „den no kan taki den no sabi”

Felem no de na a pisi disi.

Sorry, wan sani no go bun di wi pruberi fu drai a felem.

  • Den sani di Gado meki e taki „den no kan taki den no sabi”
  • A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1993
  • Edeprakseri
  • A srefi sortu tori
  • A froewondroe fasi fa watra e waka lontoe
  • Wán fonten foe a koni foe Salomo
  • Sondro foe opo den mofo noso sondro wortoe noso wan sten, den e taki!
  • A „mekiman” di evolutionistsma e teki
  • De nanga tangi gi na alen
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2009
  • Den kefalek sani di de na wi lontu e gi grani na Yehovah
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2005
  • Edepenti fu a buku Yob
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 2006
  • A pai di Job kisi — Wan fonten foe howpoe
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1994
Moro sani
A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1993
w93 1/6 blz. 23-27

Den sani di Gado meki e taki „den no kan taki den no sabi”

„En eigifasi di wi no kan si, de krin foe si sensi di a meki grontapoe, bikasi joe kan si den nanga jepi foe den sani di ben meki, srefi en têgo krakti nanga Gadofasi, so taki den no kan taki den no sabi.” — ROMESMA 1:20.

1, 2. (a) Sortoe sari kragi Job ben kragi gi Jehovah? (b) Sortoe wortoe Job ben teki baka, foe dati ede?

JOB, wan man foe owroeten di ben abi wan boen tranga soifri retifasi na Jehovah Gado, ben kisi wan toemoesi takroe tesi foe Satan. Didibri ben meki Job lasi ala den sani di a ben abi na skin fasi, ben meki den manpikin nanga oemapikin foe Job dede èn ben pina en nanga wan takroe siki. Job ben denki taki a ben de Gado di ben tjari den rampoe disi kon na en tapoe èn nanga foeroe sari a ben kragi na Jehovah: „A de wan boen sani gi joe taki joe ben sa doe wan sani di no boen, . . . taki joe ben sa proeberi foe feni a fowtoe foe mi èn taki joe ben sa tan soekoe a sondoe foe mi? Disi ala di joesrefi sabi taki mi no fowtoe?” — Job 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.

2 Wan pisi ten baka disi, den wortoe di Job taigi Gado ben sori wan heri tra sani: „Mi ben taki, ma mi no ben froestan sani di ben de toemoesi froewondroe gi mi, di mi no sabi. Na foe di mi ben jere, mi ben kon sabi sani foe joe, ma now mi eigi ai si joe. Dati meki mi e teki mi wortoe baka èn mi abi troetroe berow ini doti nanga asisi” (Job 42:3, 5, 6). San ben pasa meki a fasi fa Job ben si sani, kenki?

3. Sortoe njoen sani Job ben kon si ini a tori foe den sani di Gado meki?

3 Disiten, Jehovah ben kon taki nanga Job ini wan tranga winti (Job 38:1). A ben tan poti aksi gi Job. ’Pe joe ben de di mi ben poti a fondamenti foe grontapoe? Soema ben tapoe pasi gi a se nanga doro èn ben poti skotoe te pe den skwala ben kan kon? Joe kan meki den wolkoe trowe na alen foe den na grontapoe? Joe kan meki a grasi gro? Joe kan tai den starigroepoe kon na wan èn joe kan tiri den ini a pasi di den moesoe waka?’ Ini den kapitel 38 te nanga 41 foe a boekoe Job, Jehovah e saka den aksi disi èn moro ete, di abi foe doe nanga den sani di a meki, kon na Job tapoe. A ben meki Job si o fara libisma e tanapoe foe Gado, èn nanga tranga a ben memre Job foe a koni èn a krakti di de foe si ini den sani di Gado meki, sani di hei moro a krakti foe Job foe doe sani noso srefi foe froestan den. Di a krakti di e gi sma respeki èn a toemoesi kefarlek koni foe na almakti Gado, so leki ben kon na krin nanga jepi foe den sani di Gado meki, ben kon moro Job, a ben kon skreki di a ben si taki a ben denki a ben abi a prefoeroe foe hari taki nanga Jehovah. So boen a ben taki: „Na foe di mi ben jere, mi ben kon sabi sani foe joe, ma now mi eigi ai e si joe.” — Job 42:5.

4. San wi moesoe si foe den sani di Jehovah meki èn fa a situwâsi de nanga den sma di no man si disi?

4 Hondrohondro jari baka dati wan bijbel skrifiman ben taki nanga jepi foe santa jeje taki den eigifasi foe Jehovah ben de foe si na den sani di Gado ben meki. Na apostel Paulus ben skrifi na Romesma 1:19, 20: „San wi kan kon sabi foe Gado de foe si na den mindri, foe di Gado ben meki sma kon si en. Bika en eigifasi di wi no kan si, de krin foe si foe sensi di a meki grontapoe, bikasi joe kan si den nanga jepi foe den sani di ben meki, srefi en têgo krakti, nanga Gadofasi, so taki den no kan taki den no sabi.”

5. (a) Sortoe firi di den gebore nanga en, sma abi na ini den èn fa son sma e satisferi a firi disi na wan fowtoe fasi? (b) San Paulus ben rikomanderi den Grikisma na Athene foe doe?

5 Gado ben meki libisma nanga wan fanowdoe firi na ini den foe wani anbegi wan moro hei makti. Dr. C. G. Jung ben sori go ini en boekoe The Undiscovered Self, na a firi disi leki „wan firi di e kon foe ensrefi, di de spesroetoe wan sani foe libisma èn a sori di a firi disi e sori ensrefi wi kan si ini a heri libisma historia.” Na apostel Paulus ben taki foe a tranga firi na ini libisma foe anbegi wan sani, san ben froeklari foe san ede den Grikisma na Athene ben meki popki nanga altari gi foeroe gado di den ben sabi noso no ben sabi. Paulus ben meki den kon sabi a troe Gado toe, a ben sori taki den ben moesoe satisferi a tranga firi disi di de na ini den na wan joisti fasi, foe di den ben moesoe soekoe Jehovah a troe Gado, „efoe kande den ben sa kan firifiri en èn feni en troetroe, ala di, te joe e loekoe en boen, a no de fara foe ibriwan foe wi” (Tori foe den Apostel 17:22-30). So krosibei leki wi de foe den sani di Gado meki, na so krosibei wi de foe kon si den eigifasi foe en.

A froewondroe fasi fa watra e waka lontoe

6. Sortoe eigifasi foe Jehovah wi e si ini a fasi fa watra e waka lontoe?

6 Sortoe eigifasi foe Jehovah wi e si, foe eksempre, ini lekti wolkoe di man hori ipi-ipi watra? Wi e si en lobi nanga en koni, bika a e gi na so fasi alen foe blesi grontapoe. A e doe disi nanga jepi foe a toemoesi moi sani di a meki nanga a fasi fa watra e waka lontoe, wan sani di den e taki foe en ini Preikiman 1:7: „Ala den liba di e lon go na se ini a kowroe pisi ten foe a jari; tokoe se srefi no foeroe. Na a presi pe den liba e lon komoto ini a kowroe pisi ten foe a jari, na drape den e drai go baka foe lon komoto.” A bijbelboekoe Job e taki finifini fa disi e pasa.

7. Fa watra e komoto foe den se go na den wolkoe èn fa wan lekti wolkoe kan hori ipi-ipi watra?

7 Te den liba e lon go na se ini a kowroe pisi ten foe a jari, den no e tan drape. Jehovah „e hari den watradropoe foe se go na tapoe èn a e meki alen dropoe foe a hebi dow di a ben meki.” Foe di a watra de leki watra dampoe èn te foe kaba e tron finifini dow, „den wolkoe e anga ini a loktoe, wan wondroe wroko foe en dorodoro koni foe meki sani” (Job 36:27; 37:16; The New English Bible). Den wolkoe e drifi so langa den de hebi dow: „A e bondroe a watra ini den wolkoe foe en na wan — a hebi dow no e priti opo foe a hebi di den hebi.” Noso so leki fa wan tra vertaling e taki: „A e hori a watra steifi ini deki groepoe foe wolkoe èn den wolkoe no e baster opo na ondro a hebi di den hebi.” — Job 26:8, The Jerusalem Bible; NE.

8. Sortoe difrenti sani moesoe doe foe den e kanti „den watrakan foe hemel” èn den e tjari a fasi fa a watra e waka lontoe kon na wan kaba?

8 Den „watrakan [disi] foe hemel — soema kan kanti den” so taki alen e fadon na grontapoe? (Job 38:37) A Sma, di a „dorodoro koni foe en foe meki sani”, ben poti den drape na a fosi presi, di „e meki alen dropoe foe a hebi dow di a ben meki.” Èn san de fanowdoe foe meki alendropoe kon foe a hebi dow? Toemoesi pikin sani moesoe de di de fasti na wan èn di joe kan si soso nanga wan mikroskoop, so leki stòf noso ai-sowtoe — foe doesoendoesoen te nanga hondrohondrodoesoen foe den ini ibri kubieke cm loktoe — foe wroko leki wan mindripisi foe finifini dropoe di e kon na wan lontoe en. Den ben bereken taki wán miljoen finifini wolkoe dropoe de fanowdoe foe kisi wán gemiddelde alendropoe. Soso baka te ala den sani disi pasa, den wolkoe kan trowe a watra foe den kon na grontapoe foe meki den liba di e meki a watra go na se baka. Na so fasi a waka di a watra e waka lontoe e kon na wan kaba ensrefi. Èn ala den sani disi pasa sondro foe wan sma tiri den? Foe troe „den no man taki dati”!

Wán fonten foe a koni foe Salomo

9. San Salomo ben feni wan toemoesi moi sani foe wan sortoe mira?

9 Ini grontapoe foe owroeten, a koni foe Salomo no ben abi en speri. Foeroe foe a koni dati ben abi foe doe nanga den sani di Jehovah meki: „[Salomo] ben taki foe den bon, foe a sedre di de na Libanon te kon miti a hysop di e gro tapoe a skotoe; èn a ben sa taki foe den meti di e waka na tapoe fo foetoe èn foe den mekisani di e frei èn foe ala den sani di e boeweigi èn foe den fisi” (1 Kownoe 4:33). A ben de a srefi kownoe Salomo disi di ben skrifi: „Go na den mira, joe lesiman; loekoe en pasi èn kisi koni. Ala di a no abi wan tjariman, komandanti noso tiriman, tokoe a e sreka en njanjan ini a waran pisi ten foe a jari; ini a ten foe koti njanjan a tjari en njanjan sani kon makandra.” — Odo 6:6-8.

10. Fa na agersitori foe Salomo ini a tori foe a mira di e koti njanjan, ben poti kon reti?

10 Soema ben leri den mira foe tjari njanjan kon makandra ini waran pisi ten foe a jari so taki den ben man njan ini a kowroe pisi ten foe a jari? Hondrohondro jari langa sma ben degedege foe a joistifasi foe Salomo en tori di ben abi foe doe nanga den mira disi di ben koti siri èn ben poti den na wan sei foe gebroiki dati ini a kowroe pisi ten foe a jari. No wan sma ben feni boeweisi taki den mira disi de. Ma ini 1871 wan Ingrisiman di e ondrosoekoe a natuur, ben kon feni den aleisi maksin foe den na ondrogron èn a joistifasi foe bijbel di ben taki foe den, ben poti kon reti. Ma fa den mira disi ben kisi a koni foe sabi na fesi ini a waran pisi ten foe a jari, taki a kowroe foe a kowroe pisi ten foe a jari ben e kon èn a koni foe sabi san foe doe na dati? Bijbel srefi e froeklari taki foeroe foe den sani di Jehovah meki abi a koni di poti na ini den foe den tan na libi. Den mira di e koti njanjan, na eksempre foe a blesi disi foe a Mekiman foe den. Odo 30:24 e taki foe disi: „Den koni, foe di dati poti na ini den.” Foe taki dati so wan koni ben kan kon de foe ensrefi nomo, na wan don sani foe taki; den no kan taki den no e si krin taki wan koni Mekiman de baka ala den sani disi.

11. (a) Foe san ede a bigi sequoia bon e gi so foeroe lespeki? (b) San de so wan froewondroe sani foe a fosi reactie ini a fotosynthese?

11 Wi kan froestan taki wan man di e tanapoe na a bonfoetoe foe wan bigi sequoia bon èn e froewondroe foe a bigi di a bon bigi, e firi leki wan pikin mira. A bigi foe a bon e gi sma lespeki: a hei 90 m, a deki 11 m, a boeba foe en deki 60 cm, den roetoe e bradi densrefi ini so wan 1,2 te nanga 1,6 hectare. Ma san e gi sma moro lespeki na a chemis nanga natuurkundig fasi fa a bon e gro. Den wiwiri foe en e teki watra foe den roetoe, kooldioxide foe loktoe nanga energie foe son foe man meki soekroe èn foe man gi zuurstof — wan sani di sma e kari fotosynthese di abi foe doe nanga so wan 70 sortoe chemis reactie, di sma no e froestan ala foe den. Wan froewondroe sani de, taki a fosi reactie e anga foe a leti foe son di moesoe de ini a joisti kloroe, a joisti golflengte; noso a groen foe den wiwiri no man teki a leti foe bigin nanga a fotosynthese.

12. (a) San na wan toemoesi moi sani foe a gebroiki di a sequoia bon e gebroiki watra? (b) Foe san ede stikstof de fanowdoe foe meki wan bon gro èn fa a fasi fa a e waka lontoe e kon na en kaba?

12 Wan sani di e gi foe froewondroe toe, de taki a bon kan hari heri ipi watra foe den roetoe go na tapoesei foe a bigi bon disi di hei 90 m. A e hari moro watra leki de fanowdoe gi a fotosynthese. A watra di foeroe toemoesi, a bon e poeroe nanga jepi foe den wiwiri, foe di den e sweti en poeroe ini a loktoe. Disi e meki taki a bon e kowroe nanga watra, pikinso leki fa wi e kon kowroe te wi e sweti. Foe meki eiwit foe a kan gro, a moesoe poti stikstof na a soekroe noso koolhydraat. A wiwiri no man gebroiki stikstof di de leki gas di teki foe loktoe, ma pikinpikin insekt ini a gron kan kenki a stikstof di de leki gas ini a gron, kon tron nitraat nanga nitriet di kan moksi nanga watra kon tron wan. Baka dati disi e komoto na den roetoe go na den wiwiri foe a bon. Te prani nanga den meti, di ben gebroiki a stikstof disi ini a eiwit foe den e dede èn e pori, a stikstof disi e kon na doro èn a e tjari fasi fa a stikstof ben waka lontoe, kon na en kaba. Ini a heri tori disi, a moeilekfasi fa a sani disi ben go e gi sma froewondroe, noiti a ben sa kan taki wan sma no meki noso tiri en.

Sondro foe opo den mofo noso sondro wortoe noso wan sten, den e taki!

13. San a hemel di lai nanga stari ben meki bekènti na David èn san den e tan taigi wi?

13 Fa wan loktoe di lai nanga stari teneti èn di e foeroe den sma, di e loekoe, nanga lespeki, e sori wi a Mekiman na wan lespekifasi! Na Psalm 8:3, 4, David ben taki foe a lespeki di a ben firi: „Te mi e si den hemel foe joe, den wroko foe den finga foe joe, a moen èn den stari di joe sreka, san na a libisma di e dede taki joe e prakseri en èn a manpikin foe a libisma na grontapoe, taki joe e sorgoe gi en?” Den sma di abi ai foe si, jesi foe jere, nanga wan ati foe firi, den hemel disi di lai nanga stari e taki nanga den, so leki den ben taki nanga David: „Den hemel e meki a glori foe Gado bekènti.” — Psalm 19:1-4.

14. Foe san ede a dinamis energie foe wan foe den stari de so prenspari gi wi?

14 Omoro wi sabi foe stari, omoro tranga den e taki nanga wi. Na Jesaja 40:26 wi e kisi a kari foe si a boen bigi krakti foe den: „Opo joe ai go na tapoe èn loekoe. Soema ben meki den sani disi? Na a Sma di e tjari a legre foe den kon na doro srefi akroederi a nomroe, e kari den alamala srefi na den nen. Foe di a dinamis energie foeroe pasa marki èn foe di a de tranga na ini krakti, meki no wan e mankeri.” A zwaartekracht èn a dinamis energie foe wan foe den stari, wi son, e hori grontapoe foe a tan drai lontoe na loktoe na ini a pasi foe en, e meki prani gro, e waran wi èn e meki taki ala libi man dja na grontapoe. Na apostel Paulus ben taki nanga jepi foe santa jeje: „Stari e difrenti foe makandra ini glori” (1 Korentesma 15:41). Sabidensi sabi geri stari leki a son foe wi, so srefi blaw stari, boen bigi redi stari, pikin weti stari, neutron stari, nanga supernova di e bòs ala di den e panja heri ipi krakti na lontoe, di no abi speri.

15. San foeroe sma di e ondrosoekoe sani èn e meki njoenwan, ben leri foe den sani di Gado meki èn ben proeberi foe teki dati abra?

15 Foeroe sma, di e ondrosoekoe sani èn e meki njoenwan, ben leri foe den sani di Gado meki èn den ben proeberi foe teki den sani abra di libi mekisani man doe (Job 12:7-10). Loekoe nomo wan toe foe den toemoesi moi sani disi di Gado meki. Sefowroe di abi klier di e poeroe a sowtoe foe a sewatra; fisi nanga snekifisi di e poeroe stroom; fisi, woron nanga insekt di e meki kowroe leti; fremoesoe nanga profosoe di e gebroiki sonar; wasiwasi di e meki papira; mira di e bow broki; beifer di e bow dan; sneki di abi thermometer na ini den skin; insekt di e libi na ini watra èn di e gebroiki sani foe man bro èn doekroen na ondro watra; enkifisi di e gebroiki krakti di e poesoe den go na fesi ini watra; anansi di e meki seibi sortoe anansi titei èn di e meki trapoe, nèt, nanga titei foe iti fanga sani èn di abi anansi pikin di e sweef neleki sma di e waka ini balon, ala di den e sweef doesoendoesoen kilometer boen hei na loktoe go na tra presi; fisi nanga kreifti di e gebroiki tank foe drifi na ini watra neleki duikboto; nanga fowroe, insekt, se sekrepatoe, fisi nanga zoogdier di e doe froewondroe sani foe froisi foe a wan presi go na a trawan — sani di a makti foe sabidensi no man froeklari.

16. Sortoe sabidensi waarheid bijbel ben skrifi doesoendoesoen jari bifo sabidensi ben kon sabi den?

16 Bijbel ben skrifi den sabidensi waarheid doesoendoesoen jari bifo sabidensi ben sabi den. A Wet foe Moses (foe a di foe 16 jarihondro bifo G.T.) ben sori taki doesoendoesoen jari bifo a man Pasteur, den ben sabi bakterie di e siki sma (Levitikus, kapitel 13, 14). Ini a di foe 15 jarihondro bifo G.T., Job ben taki: „A e . . . anga grontapoe na noti” (Job 26:7). Doesoen jari bifo Krestes, Salomo ben skrifi foe a fasi fa broedoe e waka ini a skin; datra sabidensi ben moesoe wakti te leki a di foe 15 jarihondro G.T. foe leri foe disi (Preikiman 12:6). Bifo dati, Psalm 139:16 ben sori taki sma ben sabi kaba foe a genetis code: „Den ai foe joe ben si srefi na embrio foe mi èn ini joe boekoe ala den pisi foe en ben skrifi, ini a tori foe den dei di den ben e meki èn no wan foe den ben de ete.” Ini a di foe 7 jarihondro bifo G.T., bifo bioloogman ben froestan sani foe a froisi di meti e froisi foe a wan presi go na a trawan, Jeremia ben skrifi ini Jeremia 8:7: „A sabakoe ini loktoe sabi a ten foe froisi, a doifi nanga a kwasikwasi nanga a langaneki sabi a ten foe drai kon baka.” — NE.

A „mekiman” di evolutionistsma e teki

17. (a) San Romesma 1:21-23 e taki foe wan toe sma di e weigri foe si wan koni Mekiman baka den wondroe mekisani? (b) San evolutionistsma na wan sortoe fasi e teki leki a „mekiman” foe den?

17 Wan tekst e taki ini a tori foe son sma di e weigri foe si wan koni Mekiman baka ala den wondroe di meki: „Den ede ben kon leigi ini a taki-go-taki-kon foe den èn den ati foe den sondro froestan ben kon doengroe. Ala di den taki dati den koni, den kon don èn ben kenki a glori foe a Gado di de sondro fowtoe, kon tron wan sani di de leki wan prenki foe libisma nanga fowtoe èn foe fowroe èn mekisani di abi fo foetoe èn foe sani di e kroipi.” Den „kenki a waarheid foe Gado tron lei èn den gi grani èn ben doe santa diniwroko gi a mekisani na presi gi a Mekiman” (Romesma 1:21-23, 25). So a de toe nanga den sabiman di e bribi na ini evolutie, di, foe taki en leti, e gi glori na wan sokari keti, di den e taki dati foe ensrefi a e kon langa moro nanga moro, foe eencellig libisani kon tron woron-fisi-todo-reptiel-zoogdier-„kesi-kesi-libisma”, leki a „mekiman” foe den. Ma den sabi taki no wan troetroe eenvoudig eencellig libisani de foe bigin a keti. A moro eenvoudig libisani di sma sabi abi wán hondro miljard atoom, nanga doesoendoesoen chemis reactie di e pasa na ini en na a srefi ten.

18, 19. (a) Soema na a joisti Sma di moesoe kisi a nen foe a sma pe libi ben bigin? (b) Omeni foe den sani di Jehovah meki, wi kan si?

18 Jehovah Gado de a Mekiman di meki libi (Psalm 36:9). En na a bigi Fosi Reide taki sani ben kon de. A nen foe en, Jehovah, wani taki: „A e meki sani kon de.” Wi no kan teri den sani di a meki. Seiker miljoenmiljoen sani de moro di libisma no sabi. Psalm 104:24, 25 e taki pikinso foe disi: „O Jehovah, fa den wroko foe joe de so foeroe! Nanga dipi koni joe ben meki den alamala.” Job 26:14 e taki krin foe disi: „Loekoe! Disi na den franja foe den pasi foe en èn fa a de wan sjoesjoe di wi ben jere foe wan afersi di abi foe doe nanga en! Ma soema kan sori taki a e froestan a makti dondroe di e bari foe en?” Wi e si wan toe franja, wi e jere pikinso sjoesjoe, ma foe froestan ala sani ini a tori foe en makti dondroe di e bari, wi no man froestan ala dorodoro.

19 Ma wi abi wan moro betre fonten foe si en leki nanga jepi foe den sani di a meki èn di wi man si. A moro betre fonten dati na en Wortoe, bijbel. Wi e go now na a fonten dati, ini na artikel di e kon now.

Joe e memre disi ete?

◻ San Job ben leri di Jehovah ben taki nanga en ini wan tranga winti?

◻ Foe san ede Paulus ben taki dati son sma no man taki den no sabi?

◻ Fa a fasi fa a watra e waka lontoe, e wroko?

◻ Sortoe prenspari sani a leti foe son e doe gi wi?

◻ Sortoe sabidensi waarheid bijbel e tjari kon na krin bifo sabidensi ben kon sabi den?

    Sranantongo buku (1978-2025)
    Log Out
    Log In
    • Sranantongo
    • Seni en gi wan sma
    • Settings
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gebruiksvoorwaarden
    • Privacybeleid
    • Privacyinstellingen
    • JW.ORG
    • Log In
    Seni en gi wan sma