A warti ròl foe oemasma na mindri den fositen foetoeboi foe Gado
„Jehovah Gado ben taki moro fara: ’A no boen taki libisma tan en wawan. Mi e go meki wan jepi gi en, leki wan fitipisi foe en.’” — GENESIS 2:18.
1. Fa wan wortoeboekoe foe bijbel e taki foe a kondisi foe oemasma na ini owroeten?
„NA NO wan presi na den kondre foe owroeten di e didon na a lanki foe a Middellandse Se, noso den kondre foe a Zuid-westsei foe Azië nanga Noord-owstoesei foe Afrika, oemasma ben kisi a fri di den abi now na ini a disiten libimakandra foe den Westsei kondre. A fasi fa sani ben de moro foeroe, ben de taki den oemasma ben de moro lagi leki den mansma, neleki fa den srafoe ben de moro lagi leki den fri borgoe èn neleki fa jongoe sma ben de moro lagi leki den moro owroe sma. . . . Den ben si manpikin moro warti leki oemapikin, èn sontron den ben libi den beibi di de oemapikin, den wawan na ini takroe situwâsi so taki den ben kan dede.” Disi na a fasi fa wan wortoeboekoe foe bijbel e taki foe a kondisi foe a libi foe den oemasma na ini owroeten.
2, 3. (a) Akroederi wan raport, dan san na a situwâsi foe foeroe oemasma na ini a ten disi? (b) Sortoe aksi e opo ede kon?
2 A situwâsi no de moro boen na ini foeroe presi na grontapoe na ini a ten disi. Gi a fosi tron, na ini 1994, na ala-jari raport foe den reti foe libisma, foe a Ministeria foe dorosei afersi na Amerkankondre, ben poti prakseri na tapoe a fasi fa sma e handri nanga oemasma. „Den bodoi di den kisi foe 193 kondre e sori taki a de troe taki a desko di sma e desko makandra de wan sani di e pasa ibri dei”, na so wan edeprakseri foe a raport disi ben taki na ini a New York Times.
3 Foe di foeroe oemasma foe difrenti koeltoeroe background de makandra nanga den gemeente foe a pipel foe Jehovah na heri grontapoe, meki wan toe aksi e opo ede kon: Disi na a fasi fa Gado ben wani taki den moesoe handri nanga oemasma soleki fa wi ben si na tapoesei? Fa sma ben handri nanga oemasma na mindri den anbegiman foe Jehovah na ini bijbel ten? Èn fa sma moesoe handri nanga oemasma na ini a ten disi?
„Wan jepi” èn „wan fitipisi”
4. Sortoe sani Jehovah ben taki, baka di a fosi man ben de en wawan na a djari foe Eden wan pisi ten kaba, èn san Gado ben doe dan?
4 Baka di Adam ben de en wawan gi wan pisi ten na a djari foe Eden, dan Jehovah ben taki: „A no boen taki libisma tan en wawan. Mi e go meki wan jepi gi en, leki wan fitipisi foe en” (Genesis 2:18). Ala di Adam ben de wan volmaakti man, tokoe wan tra sani ben de fanowdoe foe man doe a prakseri foe a Mekiman. Foe man doe a sani disi, dan Jehovah ben meki na oema èn a ben trow den fosi sma. — Genesis 2:21-24.
5. (a) Fa foeroe bijbel skrifiman e gebroiki a Hebrew zelfstandig naamwortoe di den vertaal nanga „jepi”? (b) San a taki di Jehovah e taki foe a fosi oemasma leki „wan fitipisi” e sori?
5 Den wortoe „jepi” èn „fitipisi”, e sori taki a ròl di na oema ben kisi leki toewijzing foe Gado, ben gi en sjen? Kontrari foe dati. Foeroetron den bijbel skrifiman e gebroiki a Hebrew zelfstandig naamwortoe (ʽeʹzer) di den vertaal nanga „jepi”, te den e taki foe Gado. Foe eksempre, Jehovah sori taki a de „wi jepi nanga wi kibripresi” (Psalm 33:20; Exodus 18:4; Deuteronomium 33:7). Na Hosea 13:9 Jehovah e taki srefi foe ensrefi leki a „jepi” foe Israèl. Wan bijbel sabiman e froeklari foe a Hebrew wortoe (neʹghedh) di den vertaal nanga „fitipisi”: „A jepi di a ben abi fanowdoe, no de soso foe gi jepi na ini en aladei wroko noso foe meki pikin . . . ma na a jepi di kompe e gi makandra.”
6. San Gado ben taki baka di a ben meki na oema, èn foe san ede?
6 So boen, Jehovah no ben gi na oema sjen foe di A ben kari na oema „wan jepi” èn „wan fitipisi”. Na oema ben abi en eigi aparti fasi fa a meki na froestansei, na emotioneelsei, nanga na skinsei. A ben de wan joisti patna gi a man, wan satisferi fitipisi. Ibriwan foe den ben difrenti, ma tokoe ibriwan foe den ben de fanowdoe foe „foeroe grontapoe” akroederi nanga a prakseri foe a Mekiman. Soleki fa a sori, dan a ben de baka di a ben meki a man nanga na oema, taki „Gado ben si ibri sani di en anoe ben meki, èn loekoe! a ben de heri boen”. — Genesis 1:28, 31.
7, 8. (a) Fa a ròl foe na oemasma ben kon kenki, baka a fosi sondoe na Eden? (b) Sortoe aksi opo ede kon na ini a tori foe a kontroe foe Genesis 3:16 na mindri den anbegiman foe Jehovah?
7 Baka a fosi sondoe, dan sani ben kenki gi a man nanga na oema. Jehovah ben leisi strafoe gi den ala toe leki sondari. „Mi sa meki a pen foe a de di joe de nanga bere kon moro hebi”, Jehovah ben taigi Eva, di a ben taki foe den sani di a ben gi pasi foe den pasa te foe kaba, neleki den ben de sani di ensrefi ben doe. A ben taki moro fara: „Nanga pen joe sa meki pikin, èn tranga lostoe joe sa abi gi joe masra, èn en sa basi joe” (Genesis 3:16). Foe sensi a ten dati, trowmasra ben basi den wefi, foeroetron den ben doe dati nanga tranga. Na presi foe si den leki jepi èn fitipisi, dan foeroe leisi den handri nanga den leki foetoeboi noso leki srafoe.
8 Ma san a kontroe foe Genesis 3:16 ben wani taki gi den oemasma di e anbegi Jehovah? Den ben gi den wan moro lagi posisi di no de prenspari na ini na ai foe den, noso na ini na ai foe tra sma? Kwetikweti! Ma fa a de nanga den bijbel tori di e taki foe den gwenti di sma ben abi èn den sani di den ben doe di abi krakti na tapoe oemasma, di ben kan sori foe de wan sani di wan toe libimakandra na ini a ten disi no man teki?
Froestan den gwenti na ini bijbel
9. Sortoe dri sani wi moesoe hori na prakseri te wi e loekoe den gwenti di abi foe doe nanga oemasma na ini bijbel ten?
9 Den ben handri boen nanga oemasma na mindri den foetoeboi foe Gado na ini bijbel ten. A no de foe taki, dati a de boen foe hori wan toe sani na prakseri te wi e loekoe den gwenti di abi foe doe nanga oemasma na ini a ten dati. Fosi, te bijbel e froeteri wi foe situwâsi di no moi èn di ben kon foe di ogri mansma di ben prakseri densrefi nomo ben basi den oemasma, dan dati no wani taki dati Gado ben feni den fasi disi foe handri nanga oemasma boen. A di foe toe, ala di Jehovah ben gi pasi taki son gwenti ben de na mindri den foetoeboi foe en gi wan pisi ten, a ben poti reglementi gi den gwenti disi foe kan kibri den oemasma. A di foe dri, wi moesoe loekoe boen foe no kroetoe den gwenti foe owroeten nanga den markitiki foe a ten disi. A no abi foe de so taki son gwenti di sma no sa lobi na ini a ten disi, ben de sjen sani gi den oemasma di ben libi na ini a ten dati. Kon meki wi loekoe wan toe eksempre.
10. Fa Jehovah ben si a trow di sma trow nanga moro leki wán patna, èn san e sori taki noiti a ben gowe libi a fosi markitiki di a ben abi na a bigin,taki sma moesoe trow nanga wán patna nomo?
10 A trow di wan sma kan trow nanga moro leki wán patna:a Akroederi nanga a prakseri di Jehovah ben abi na a bigin, dan wan wefi no ben moesoe prati en masra nanga wan tra oema. Gado ben meki soso wán wefi gi Adam (Genesis 2:21, 22). Baka di sma ben opo densrefi teige Gado na Eden, dan a trow di wan sma ben trow nanga moro leki wán patna, ben de foe si gi a fosi leisi na ini a lin foe Kain. Te foe kaba, a ben kon tron wan gwenti èn wan toe anbegiman foe Jehovah ben teki a gwenti abra (Genesis 4:19; 16:1-3; 29:21-28). Ala di Jehovah ben gi pasi taki sma ben trow nanga moro leki wán patna èn a sani disi ben jepi foe meki a pipel foe Israèl gro, tokoe A ben hori oemasma na prakseri foe di a ben poti reglementi gi a sani disi, so taki den wefi nanga den pikin foe den ben kan kisi kibri (Exodus 21:10, 11; Deuteronomium 21:15-17). Moro fara, noiti Jehovah gowe libi a fosi reglementi di a ben abi taki sma moesoe trow nanga wán patna nomo. Noa nanga den manpikin foe en di ben kisi a komando foe ’meki pikin èn foe foeroe grontapoe’, ben de sma di ben trow nanga wán patna nomo (Genesis 7:7; 9:1; 2 Petrus 2:5). Gado ben sori taki ensrefi na wan masra di trow nanga wán patna nomo di a ben agersi a matifasi foe en di a ben abi nanga Israèl (Jesaja 54:1, 5). So srefi a fosi reglementi di Gado ben abi na a bigin taki wan sma moesoe trow nanga wán patna nomo, ben de wan sani di Jesus ben seti baka, èn di den ben doe na ini a fosi kresten gemeente. — Mateus 19:4-8; 1 Timoteus 3:2, 12.
11. Foe san ede sma ben gi goedoe gi a trow-oema na ini bijbel ten, èn dati ben de wan sani di gi oemasma sjen?
11 A pai di sma e pai gi a trow-oema: A boekoe Ancient Israel — Its Life and Institutions e taki: „A froeplekti di sma froeplekti foe pai wan moni, noso wan sani di abi a srefi waarde gi a famiri foe na oemapikin, ben meki a gersi taki a trow foe den Israèlsma ben de leki a bai di sma e bai wan sani. Ma a sori leki a [pai di sma e pai gi a trow-oema] no ben de a prijs di ben pai gi na oema, ma moro foeroe a ben de wan compensatie di gi na a osofamiri” (Na wi skrifi den wortoe skoinsi.) So boen, a pai di den ben pai gi a trow-oema, ben kon na ini a presi foe a lasi di den e lasi a wroko di na oema ben doe gi na osofamiri èn gi den moeiti nanga moni di na osofamiri foe en ben gi foe sorgoe gi en. Na presi foe gi na oema sjen, a ben sori a waarde di a ben abi gi na osofamiri. — Genesis 34:11, 12; Exodus 22:16; loekoe De Wachttoren, 15 januari 1989, bladzijde 21-24.
12. (a) Fa den Boekoe foe bijbel sontron e kari mansma nanga oemasma di trow, èn a de so, taki den oemasma ben feni taki den wortoe disi ben afrontoe den? (b) San de prenspari foe den wortoe di Jehovah ben gebroiki na Eden? (Loekoe a foetoewortoe.)
12 Masra leki „eiginari”: Wan kefal na ini a libi foe Abraham nanga Sara pikinmoro 1918 bifo Gewoon Teri, e sori taki na a ten foe den, soleki fa a sori, dan a ben kon tron wan gwenti foe si wan man di ben trow, leki na „eiginari” (Hebrew wortoe, baʹʽal) èn na oema di trow, leki a ’sma di de foe na eiginari’ (Hebrew, beʽu·lahʹ) (Genesis 20:3). Baka a ten dati, den ben gebroiki den wortoe disi sontron na ini den Boekoe foe bijbel, èn noti e sori taki den oemasma bifo a ten foe kresten ben feni taki den wortoe disi e afrontoe denb (Deuteronomium 22:22). Ma, sma no ben moesoe handri nanga den wefi leki den goedoe di sma ben abi. Sma kan bai goedoe, sma kan seri den, èn den kan erf den srefi, ma disi no de so nanga wan wefi. „A famiri goedoe foe den papa de wan oso nanga goedoe,” na so wan odo foe bijbel e taki, „ma wan koni wefi de foe Jehovah.” — Odo 19:14; Deuteronomium 21:14.
Wan lespeki ròl
13. Te den man di ben abi frede gi Gado ben waka na baka na eksempre foe Jehovah èn ben gi jesi na a Wet foe en, dan sortoe bakapisi dati ben abi gi oemasma?
13 Ma san ben de a ròl foe oemasma na mindri den foetoeboi foe Gado na ini a ten bifo den kresten? Fa den ben denki foe den èn ben handri nanga den? Foe taki en makriki, te den man di ben abi frede gi Gado ben waka na baka na eksempre foe Jehovah srefi èn ben gi jesi na a Wet foe en, dan oemasma ben tan hori den wartifasi èn den ben njan boen foe foeroe reti nanga grani.
14, 15. Sortoe sani e sori taki oemasma ben kisi lespeki na Israèl, èn foe san ede Jehovah ben kan froewakti nanga reti foe den mansma di ben anbegi en taki den moesoe lespeki den oemasma?
14 Oemasma ben moesoe kisi lespeki. A Wet foe Gado gi Israèl ben gi a komando taki papa nanga so srefi mama moesoe kisi lespeki (Exodus 20:12; 21:15, 17). „Ibriwan foe oenoe moesoe frede en mama nanga papa”, na so Lefitikus 19:3 e taki. Di Batseiba ben go na en manpikin Salomo na wan okasi, dan „wantewante a kownoe opo go miti en èn a ben boigi gi en” foe sori lespeki gi en (1 Kownoe 2:19). Na Encyclopaedia Judaica e taki: „A teki di Gado teki na wan profeiti fasi a lobi foe en gi Israèl gersi nanga a lobi di wan masra abi gi en wefi, kan de soso na ini wan libimakandra pe den ben lespeki oemasma.”
15 Jehovah e froewakti foe den mansma anbegiman foe en taki den e lespeki oemasma, bikasi a e lespeki oemasma. Disi de foe si na ini den tekst pe na wan agersi fasi Jehovah e gebroiki den ondrofeni foe oemasma èn e teki den firi foe den gersi nanga den firi foe En (Jesaja 42:14; 49:15; 66:13). Disi e jepi sma di e leisi, foe kon froestan fa Jehovah e firi. A de prenspari taki, a hebrew wortoe gi „sari-ati” noso „sari” di Jehovah e tjari na tapoe ensrefi, tai krosibei nanga a wortoe gi „moeroe” èn a kan wani taki „firi foe mama”. — Exodus 33:19; Jesaja 54:7.
16. Sortoe eksempre e sori taki a rai foe oemasma di ben gi densrefi na a dini foe Gado, ben de warti sani?
16 A rai foe oemasma di ben gi densrefi na a dini foe Gado, ben warti. Di Abraham, di ben abi frede gi Gado, ben draidrai foe gi jesi na a idea foe en wefi na wan okasi, Sara, di ben gi ensrefi na a dini foe Gado, dan Jehovah ben taigi en: „Arki na en” (Genesis 21:10-12). Den Hetit wefi foe Esau „ben de wan fonten foe bita-ati gi a jeje foe Isak nanga Rebeka”. Te foe kaba, Rebeka ben sori a kwinsi di a ben sa firi efoe en manpikin Jakob ben sa trow nanga wan Hetitsma. San Isak ben doe? „Foe dati ede”, na so a tori e taki, „Isak ben kari Jakob èn ben blesi en èn ben komanderi en taki: ’Joe no moesoe teki wan wefi foe den oemapikin foe Kanan.’” Ija, ala di Rebeka no ben gi rai wantewante, tokoe en masra ben teki wan bosroiti èn a ben hori den firi foe Rebeka na prakseri (Genesis 26:34, 35; 27:46; 28:1). Baka ten Kownoe David no ben poti broedoe paiman na en tapoe, bikasi a ben gi jesi na a begi di Abigaèl ben begi en. — 1 Samuèl 25:32-35.
17. San e sori taki oemasma ben abi makti foe tiri sani na ini na osofamiri?
17 Oemasma ben abi makti foe tiri sani na ini na osofamiri. Pikin-nengre ben kisi a deki-ati: „Arki, mi manpikin na a tranga-leri foe joe papa, èn no gowe libi a wet foe joe mama” (Odo 1:8). A fasi fa den e taki foe a „koni wefi” na ini Odo kapitel 31, e tjari kon na krin taki wan trow-oema di e wroko tranga, no wawan man doe osowroko, ma a ben kan doe so srefi bisnis foe bai noso foe seri oso nanga gron, a kan seti wan gron nanga boen bakapisi, a kan drai wan bisnis, èn sma kan sabi en foe den koni wortoe foe en. Moro prenspari foe alamala ben de na oema di abi wan lespeki frede gi Jehovah, èn di e meki a de wan sma foe kisi prèise. A no de foe froewondroe taki a waarde foe sowan wefi ben de „moro foeroe leki di foe koraal”! Redi koraal di ben warti foeroe, ben diri srefisrefi foe meki moimoi sani foe weri na skin noso foe meki sani kon moi. — Odo 31:10-31.
Oemasma di Gado ben feni spesroetoe boen
18. Na sortoe fasi Jehovah ben feni son oemasma spesroetoe boen na ini bijbel ten?
18 A lespeki di Jehovah ben abi gi oemasma ben de foe si na a boen di a ben feni son wan foe den spesroetoe boen na ini den bijbel ten. Hagar, Sara, èn a wefi foe Manoa ben kisi fisiti foe engel di ben tjari tiri foe Gado gi den (Genesis 16:7-12; 18:9-15; Kroetoebakra 13:2-5). „Oema-foetoeboi” ben de na a tabernakel èn oemasma di ben singi ben de na a fesisei djari foe Salomo. — Exodus 38:8; 1 Samuèl 2:22; Preikiman 2:8.
19. Fa Jehovah ben gebroiki oemasma sontron foe teki presi gi en?
19 Difrenti tron na ini a historia foe Israèl, Jehovah ben gebroiki wan oema foe teki presi gi en, noso foe taki gi en. Wi e leisi foe na oema-profeiti Debora: „Den manpikin foe Israèl ben sa opo go na en foe kisi wan kroetoe bosroiti” (Kroetoebakra 4:5). Baka a wini di Israèl ben wini a kownoe foe Kanan, Jabin, Debora ben abi troetroe wan spesroetoe grani. Soleki fa a sori, dan na en ben meki a winisingi, noso kande wan pisi foe a singi, di ben tron te foe kaba wan pisi foe den tori di Jehovah skrifi nanga jepi foe en santa jejec (Kroetoebakra, kapitel 5). Foeroe jarihondro na baka, Kownoe Josia ben seni wan groepoe makandra nanga a hei priester go na a oema-profeiti Hulda foe aksi en sani foe Jehovah. Nanga makti Hulda ben kan piki: „Disi na san Jehovah a Gado foe Israèl taki” (2 Kownoe 22:11-15). Na a okasi dati a kownoe ben komanderi a groepoe foe go na wan oema-profeiti, ma den ben doe disi foe kisi tiri foe Jehovah. — Teki gersi Maleaki 2:7.
20. Sortoe eksempre e sori taki Jehovah e broko en ede nanga den firi èn a boen foe oemasma?
20 A broko di Jehovah e broko en ede gi a boen foe oemasma, de krin foe si na den okasi di a ben handri gi a boen foe den oemasma di ben anbegi en. Toe tron a ben boemoei na ini tori foe kibri a moi wefi foe Abraham, Sara, so taki sma no ben kan dwengi en foe didon nanga den (Genesis 12:14-20; 20:1-7). Gado ben sori taki a ben feni Lea boen, a wefi di Jakob ben lobi moro mendri, di Jehovah ben ’opo en moeroe’ so taki a ben kan kisi wan manpikin (Genesis 29:31, 32). Di toe Israèl oema di ben abi frede gi Gado èn di e jepi te oema moesoe kisi pikin, ben poti den libi na ini kefar foe kibri den Hebrew manpikin foe a kiri di den ben kiri pikin-nengre na Egipti, dan Jehovah „ben gi den osofamiri” foe di a ben warderi a sani di den ben doe (Exodus 1:17, 20, 21). A ben piki so srefi a fajafaja begi foe Hanna (1 Samuèl 1:10, 20). Èn di a wedwe foe wan profeiti ben kon abi foe doe nanga wan sma di a ben moesoe pai èn di ben wani foe teki den pikin foe en so taki a ben kan pai a paiman foe en, dan Jehovah no ben libi en wawan. Na wan lobi fasi Jehovah ben meki a profeiti Elisa ben man meki na oli di na oema ben abi, kon moro foeroe, so taki a ben kan pai a paiman foe en. Na so fasi Jehovah ben kibri na osofamiri foe en èn a wartifasi foe en. — Exodus 22:22, 23; 2 Kownoe 4:1-7.
21. Sortoe balansifasi foe si a kondisi foe oemasma den Hebrew Boekoe foe bijbel e gi?
21 Den Hebrew Boekoe foe bijbel no e gi deki-ati srefisrefi foe lagi oemasma, ma den e taki na wan balansi fasi foe a libi di oemasma ben abi na mindri den foetoeboi foe Gado. Ala di Jehovah no ben kibri den oemasma di ben anbegi en, foe a kontroe foe Genesis 3:16, tokoe mansma di ben gi densrefi na ini a dini foe Gado èn di ben waka na baka na eksempre foe Jehovah èn di ben gi jesi na a Wet foe en, ben handri na wan warti fasi èn na wan lespeki fasi nanga oemasma.
22. Fa a ròl foe oemasma ben kenki na a ten di Jesus ben de na grontapoe, èn sortoe aksi e poti?
22 Na ini den jarihondro baka di den Hebrew Boekoe foe bijbel ben kaba skrifi, a ròl foe oemasma ben kenki na mindri den djoe. Na a ten di Jesus ben kon na grontapoe, den gwenti foe den rabi ben skotoe den grani di den ben abi na relisi sei srefisrefi èn a libi na ini a libimakandra foe oemasma. Den sortoe gwenti disi ben abi krakti na tapoe a fasi fa Jesus ben handri nanga oemasma? Fa sma moesoe handri nanga kresten oema na ini a ten disi? Wi sa takimakandra foe den aksi disi na ini a tra artikel.
[Foetoewortoe]
a Akroederi a Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, „polygamie” e sori go na wan „trowlibi na ini san a man noso na oema abi moro leki wán patna na a srefi ten”. A wortoe „polygynie” di e taki moro finifini, na „a abi di sma abi na a srefi ten moro leki wán wefi noso moro leki wán mati di de wan oemasma”.
b Den e taki moro foeroe foe „masra” (Hebrew, ʼish) nanga „wefi” (Hebrew, ʼish·shahʹ) na ini a heri Hebrew Boekoe foe bijbel, te den e taki foe man nanga oema di trow. Foe eksempre, na Eden, den wortoe di Jehovah ben gebroiki no ben de „eiginari” nanga ’a sma di de foe wan trawan’, ma a ben gebroiki „masra” nanga „wefi” (Genesis 2:24; 3:16, 17). A profeititori foe Hosea ben taki na fesi taki baka di Israèl ben drai baka komoto na katibo, taki den ben sa abi berow èn den ben sa kari Jehovah „Mi masra”, èn no moro langa „Mi eiginari”. Disi kan sori taki a wortoe „Masra” ben de wan moro safoe wortoe leki a wortoe „eiginari”. — Hosea 2:16.
c A de prenspari foe si taki Debora ben taki foe ensrefi na Kroetoebakra 5:7.
Fa joe ben sa piki?
◻ San den wortoe „jepi” nanga „fitipisi” e sori foe a ròl di na oema kisi foe Gado?
◻ San wi moesoe hori na prakseri te wi e loekoe den gwenti di abi foe doe nanga oemasma na ini bijbel ten?
◻ San e sori taki oemasma ben abi wan warti ròl na mindri den foetoeboi foe Gado foe fositen?
◻ Na sortoe fasi Jehovah ben feni oemasma spesroetoe boen na ini a ten bifo den kresten?