Aksi foe leisiman
San wan kresten moesoe doe te a kisi wan kari foe kon doe a wroko foe sidon na ini wan jury?
Na son kondre, a kroetoe sistema e gebroiki jury di den teki poeroe na mindri den borgoe. Pe disi de so, wan kresten moesoe bosroiti san a sa doe te a kisi a komando foe go melde ensrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury. Foeroe kresten bosroiti nanga wan krin konsensi taki bijbel gronprakseri no e tapoe sma foe go, neleki fa Sadrak, Mesak, nanga Abednego ben gi jesi na a komando di a tiri foe Babilon ben gi foe go na a lagi presi foe Dura èn leki Josef nanga Maria di ben go na Betlehem di den ben kisi a komando foe a tirimakti foe Rome (Danièl 3:1-12; Lukas 2:1-4). Ma wan toe sani de, di opregti kresten kan hori na prakseri.
A no ala kondre e gebroiki jury. Na son kondre, wan kroetoeman di sabi a wroko noso wan groepoe kroetoeman e teki bosroiti na ini kroetoe afersi foe borgoe èn na ini kroetoe afersi di abi foe doe nanga takroedoe. Na wan tra presi, den abi san sma sabi leki wet sistema di abi en fondamenti na tapoe gwenti, èn den jury na wan pisi foe a kroetoe sistema. Ma tokoe, moro foeroe sma sabi pikinso nomo foe a fasi fa den e teki den jury èn san den e doe. So boen, te wi e go loekoe a tori disi sjatoe, dan dati sa de wan jepi gi joe awansi joe moesoe doe a wroko foe sidon na ini wan jury efoe no.
A pipel foe Gado e erken Jehovah leki a Moro Hei Kroetoeman (Jesaja 33:22). Na Israèl foe owroeten, mansma nanga ondrofeni di ben de opregti èn di no ben teki sma partèi, ben de leki kroetoeman di ben koti trobi èn di ben teki bosroiti ini a tori foe aksi di ben abi foe doe nanga a wet (Exodus 18:13-22; Lefitikus 19:15; Deuteronomium 21:18-21). Na a ten di Jesus ben de na grontapoe, a Sanhedrin, a djoe gran kroetoe, ben loekoe kroetoe afersi (Markus 15:1; Tori foe den Apostel 5:27-34). No wan seti ben de taki wan djoe borgoe ben kan teki presi na ini wan jury foe borgoe.
Tra kondre ben gebroiki jury di ben abi soso borgoe na ini. Feifi hondro na wán memre foe wan jury, ben kroetoe Socrates. Na ini a republiek foe Rome a sistema ben de toe foe meki wan jury teki prati na ini wan kroetoe afersi, ala di den ben poeroe a sani disi na ondro a tiri foe den kèiser. Baka ten, kownoe Henry a di foe Dri foe Ingrisikondre ben sorgoe taki birtisma foe a sma di trawan ben kragi, ben kan kroetoe en. Sma ben bribi taki foe di den birtisma ben sabi a sma di den ben kragi, dan a kroetoe foe den ben o de moro eerlijk, leki te a sma ben o proeberi foe boeweisi na ini wan feti noso na ondro hebi skin-ati taki a no ben doe no wan ogri. Baka wan pisi ten, a jury sistema ben kenki kon tron wan seti pe wan groepoe borgoe ben moesoe loekoe wan kroetoe afersi èn kon na wan kroetoe bosroiti tapoe a fondamenti foe boeweisi. Wan kroetoeman di sabi a wroko, ben jepi den nanga den boeweisi.
Difrenti de na ini den sortoe jury di de, a nomroe foe den memre foe a jury, èn san de ini a tori te wan kroetoe bosroiti moesoe teki. Foe eksempre, na Amerkankondre, wan gran jury foe 12 te 23 memre e bosroiti efoe nofo boeweisi de taki den moesoe kragi wan sma gi wan ogri di doe; a jury no e bosroiti efoe a sma doe wan ogri efoe no. Na so a de toe, taki na ini wan ’coroner jury’ (sma di e ondrosoekoe wan kroetoe afersi na fesi), den memre foe a jury e ondrosoekoe boeweisi foe bosroiti efoe wan ogri ben doe efoe no.
Te moro foeroe sma e denki foe wan jury, dan den abi na prakseri, wan groepoe foe 12 borgoe na ini wan kroetoe afersi, — efoe a de wan trobi na mindri borgoe noso wan kroetoe afersi di abi foe doe nanga takroedoe — di e arki den kotoigi foe bosroiti efoe wan sma doe wan ogri efoe no. Disi na wan ’petit’ (pikin) jury, di de tra fasi leki wan gran jury. A gwenti de, taki kroetoebangi e seni kari sma foe kon doe a wroko foe sidon na ini wan jury, èn den na sma di den e teki foe wan lijst foe sma di mag go na stembus, sma di abi rijbewijs, noso den sortoe sma dati. Son sma den kan poeroe foe a lijst wantewante, soleki sma di den kroetoe leki ogriman nanga sma di no de boen na den ede. A e anga foe a wet foe a kondre, efoe trawan — soleki datra, kerki tiriman, afkati, noso sma di abi wan pikin bisnis — kan aksi primisi foe den no sidon na ini wan jury. (Son sma kan aksi a primisi, foe a konsensi foe den ede èn foe di den abi wan tranga reide foe no sidon na ini wan jury.) Ma moro nanga moro, den tiriman no e gi sma primisi, so taki ala sma de froeplekti foe go melde ensrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury, kande moro leisi na ini a pisi ten foe foeroe jari.
A no ala sma di e go melde densrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury, troetroe e tron wan memre foe wan jury na ini wan kroetoe afersi. Foe wan groepoe sma di kisi wan kari foe doe a wroko foe sidon na ini wan jury, den e teki wan toe sma sondro taki den e hori densrefi na spesroetoe markitiki, foe den kan de wan memre foe a jury na ini wan spesroetoe kroetoe afersi. Baka dati a kroetoeman e taki soema na den sma di de ini a tori èn soema na den afkati foe den èn den e taki san na a kroetoe afersi. En nanga den afkati e ondrosoekoe ibri sma di ben sa kan de wan memre foe wan jury. Disi na a ten foe wan sma taki efoe a konsensi foe en e taigi en foe no teki prati na wan jury foe a sortoe kroetoe afersi dati ede.
A nomroe foe a groepoe sma moesoe saka kon tron a nomroe foe den sma di troetroe sa sidon na a kroetoe afersi dati. A kroetoeman sa poeroe ala sma di trawan kan tweifri na den efoe den sa teki sma partèi, foe di a kroetoe afersi kan abi foe doe nanga sani foe den. Den afkati na ala toe sei abi a reti so srefi foe poeroe wan toe memre foe a jury. Iniwan sma di den e poeroe foe a jury dati, e kon baka na ini a groepoe sma di moesoe sidon na ini wan jury foe wakti taki den teki en gi tra kroetoe afersi. Son kresten di ben de na ini a situwâsi disi gebroiki a ten foe doe okasi preiki. Baka wan toe dei, a sma no abi foe doe a wroko moro foe sidon na ini wan jury, efoe a sidon troetroe leki wan memre foe a jury efoe no.
Kresten e meki moeiti ’foe boemoei nanga den eigi tori’ èn no moksi densrefi nanga „tra sma tori” (1 Tesalonikasma 4:11; 1 Petrus 4:15). Di wan djoe ben aksi Jesus foe kroetoe wan tori di ben abi foe doe nanga wan goedoe di a ben moesoe kisi, dan Jesus ben piki: „Man, soema poti mi leki kroetoeman noso pratiman gi oenoe?” (Lukas 12:13, 14) Jesus ben kon foe meki a boen njoensoe foe a Kownoekondre bekènti, no foe teki wan bosroiti na ini kroetoe afersi (Lukas 4:18, 43). Kande a piki foe Jesus boeweigi a man foe gebroiki a fasi di ben kon na krin na ini a Wet foe Gado foe koti trobi (Deuteronomium 1:16, 17). Ala di den penti disi abi waarde, tokoe te wan sma e gi jesi na wan komando foe a kon melde ensrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury, dan dati na wan tra sani leki te wan sma e moksi ensrefi nanga tra sma tori. A tori disi gersi a situwâsi foe den dri kompe foe Danièl. A tiri foe Babilon ben gi den a komando foe go na a lagi presi foe Dura, èn den no ben pasa a Wet foe Gado di den ben doe disi. San den ben doe baka dati ben de wan tra sani, soleki fa bijbel e sori. — Danièl 3:16-18.
Baka di den foetoeboi foe Gado no ben de na ondro a Wet foe Moses moro, den ben kisi foe doe nanga grontapoe kroetoebangi na difrenti kondre. Na apostel Paulus ben gi „santawan” na Korente tranga foe koti trobi na ini a gemeente. Ala di Paulus ben sori go na a kroetoe sistema foe grontapoe kroetoebangi leki „sma di no ben de regtfardiki”, tokoe a no ben taki dati den no ben plèi wan ròl foe loekoe grontapoe afersi (1 Korentesma 6:1). A ben opo taki gi ensrefi na fesi a kroetoebangi foe Rome, èn ben aksi srefi foe den tjari na afersi foe en go na fesi Caesar. A no abi foe de so, taki grontapoe kroetoebangi no boen. — Tori foe den Apostel 24:10; 25:10, 11.
Grontapoe kroetoebangi na a fasi fa „den hei tirimakti” e wroko. „Na Gado poti den na ini den posisi foe den di skotoe”, èn den e gi wet èn e sorgoe taki den wet e wroko. Paulus ben skrifi: „A de Gado en bedinari gi oenoe, foe oen boen ede. Ma efoe oenoe e doe san takroe, dan abi frede: bika a no foe soso a e tjari a feti-owroe; bika a de Gado en bedinari, wan sma di e teki refensi foe tjari atibron kon na tapoe a sma di e doe san takroe.” Kresten no ’e opo densrefi kontrari tirimakti’, ala di a tirimakti e doe den sortoe wroko disi di abi foe doe nanga a wet, bika kresten no wani ’gens en’ èn kisi kroetoe. — Romesma 13:1-4; Titus 3:1.
Te kresten wani tjari den sani disi kon na ini balansi, dan den moesoe loekoe efoe den kan doe son sani di Caesar e aksi foe den. Paulus ben gi leki rai: „Gi ala [den hei tirimakti] san den moesoe kisi: na a sma di e aksi belasting, a belasting; na a sma di e aksi edemoni, na edemoni; na a sma di e aksi foe sma frede en, a frede dati” (Romesma 13:7). Djaso a e taki krin foe belasting (Mateus 22:17-21). Efoe Caesar e taki dati borgoe moesoe gi a ten nanga a moeiti foe den foe krin pasi noso foe doe tra wroko di Caesar e doe, dan ibri kresten moesoe bosroiti efoe den sa doe disi. — Mateus 5:41.
Son kresten si a wroko foe wan jury leki a gi di den e gi Caesar san na foe Caesar (Lukas 20:25). A wroko foe wan jury na foe arki den boeweisi èn foe taki eerlijk san den denki foe troetori noso wet. Foe eksempre, na ini wan gran jury, den memre foe a jury e bosroiti efoe den boeweisi e regtfardiki a tjari di den tjari wan sma go na kroetoe; den no e bosroiti efoe a sma doe wan ogri. Fa a de nanga wan gewoon kroetoe afersi? Te a de wan kroetoe afersi foe borgoe, dan a jury ben sa kan meki sma pai trawan moni gi ogri di doe na den. Te a de wan kroetoe afersi di abi foe doe nanga takroedoe, dan den moesoe loekoe efoe den boeweisi e horibaka gi wan kroetoe bosroiti di e taki dati a sma doe na ogri. Son leisi den e rikomanderi sortoe strafoe moesoe gi, soleki fa wet e taki. Dan lanti e gebroiki en makti „foe tjari atibron kon na tapoe a sma di e doe san takroe”, noso „foe strafoe ogriman”. — 1 Petrus 2:14.
Ma efoe wan kresten no denki taki a kan sidon na ini wan spesroetoe jury foe a konsensi foe en ede? Bijbel no e taki foe a wroko foe wan jury, dati meki a no kan taki: ’A relisi foe mi no e gi mi pasi foe sidon na ini wan jury.’ A e anga foe a kroetoe afersi, efoe a ben sa kan taki, dati a de teige a konsensi foe en foe sidon na ini wan jury gi wan bepaalde kroetoe afersi. Dati ben sa kan de so, efoe a de wan kroetoe afersi di abi foe doe nanga seks hoeroedoe, a poeroe di sma e poeroe bere, kiri, noso wan tra tori di bijbel srapoe a denki foe en tapoe a kontren dati, èn no soso nanga den wet foe grontapoe wawan. Ma foe taki en leti, a kan taki a kroetoe afersi di den teki en foe dati, no abi foe doe nanga den sortoe tori dati.
Wan lepi kresten ben sa wani loekoe toe efoe a ben sa de frantiwortoe toe gi a strafoe di den kroetoeman e gi. (Teki gersi Genesis 39:17-20; 1 Timoteus 5:22.) Efoe wan fowtoe kroetoe bosroiti teki di e taki dati wan sma doe na ogri, èn den e gi en dedestrafoe, dan wan kresten di ben sidon na ini a jury dati ben sa abi broedoe paiman? (Exodus 22:2; Deuteronomium 21:8; 22:8; Jeremia 2:34; Mateus 23:35; Tori foe den Apostel 18:6) Di den ben kroetoe Jesus, dan Pilatus no ben wani „abi noti foe doe nanga a broedoe foe a man disi”. Den djoe ben de klariklari foe taki: „Meki a broedoe foe en kon na wi tapoe èn na tapoe den pikin foe wi.” — Mateus 27:24, 25.
Efoe wan kresten ben melde ensrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury, soleki fa lanti gi a komando, ma foe en konsensi ede a e weigri foe sidon gi wan spesroetoe afersi, ala di a kroetoeman e aksi dati foe en, dan a kresten moesoe sreka ensrefi gi den bakapisi — taki a sa kisi wan boetoe noso a sa go na strafoe. — 1 Petrus 2:19.
Te foe kaba, ibri kresten di moesoe go doe a wroko foe sidon na ini wan jury, moesoe loekoe san a sa doe, tapoe a fondamenti foe a froestan di a abi foe bijbel, èn tapoe a gron foe en eigi konsensi. Son kresten melde densrefi gi a wroko foe sidon na ini wan jury èn den ben sidon na difrenti jury. Trawan ben firi densrefi froeplekti foe weigri, ala di den ben o kisi strafoe. Ibri kresten moesoe bosroiti na ensrefi san a sa doe, èn trawan no moesoe kroetoe a bosroiti foe en. — Galasiasma 6:5.