Wan goedoe di ben kibri e kon na krin
A tori foe a Makarios bijbel
NA INI 1993 wan ondrosoekoeman ben feni wan heri ipi owroe, geri Orthodox Review tijdschrift na ini a Russian National Library na St. Petersburg. Na ini den tijdschrift foe 1860 te nanga 1867, wan goedoe ben de di ben kibri gi a Rosia poebliki moro leki wán jarihondro. A ben de wan vertaling foe ala den Hebrew Boekoe foe bijbel, noso na „Owroe Testamenti”, foe bijbel na ini a Rosia tongo!
Den vertaler foe den Boekoe foe bijbel ben de Mikhail Iakovlevich Glukharev, di sma sabi leki na archimandrikti Makarios, nanga Gerasim Petrovich Pavsky. Den ala toe ben de prenspari memre foe a Rosia Ortodox Kerki èn den ben de tongo-sabiman toe. Di den man disi ben bigin nanga a wroko foe den na ini a fosi pisi foe a lasti jarihondro, dan a no a heri bijbel ben vertaal ete na ini Rosiatongo.
A troe, taki bijbel ben de na ini Slafiatongo, wan tongo di sma ben taki bifo a disiten Rosiatongo. Ma mindribere foe a di foe 19 jarihondro, sma no ben gebroiki Slafiatongo moro wan heri pisi ten kaba, boiti na kerki dienst pe den kerki tiriman ben gebroiki en. Wan srefi sortoe situwâsi ben de na ini den Westsei kondre, pe Lomsoe Kerki ben proeberi foe meki bijbel tan na ini Latijntongo wawan langaten baka di Latijntongo ben kon de wan tongo di sma no ben gebroiki moro.
Makarios nanga Pavsky ben proeberi foe meki taki bijbel ben de foe kisi gi a gewoon pipel. Foe dati ede, di sma ben feni a wroko foe den di sma ben frigiti langaten kaba, dan wan prenspari pisi foe a goedoe foe Rosiakondre ini a tori foe boekoe nanga relisi ben kan kisi en owroe presi baka.
Ma soema ben de Makarios nanga Pavsky? Èn foe san ede a moeiti di den ben doe foe skrifi bijbel na ini a gewoon tongo foe a pipel ben kisi someni gens? A tori foe den e hari a prakseri èn a e tranga a bribi foe ala sma di lobi bijbel.
Wan bijbel na ini Rosiatongo de fanowdoe
Makarios nanga Pavsky no ben de den fosi sma di ben si taki wan bijbel ben de fanowdoe na ini a gewoon tongo foe a pipel. Wan hondro jari na fesi, a kèiser foe Rosiakondre, Peter I, noso Peter a Bigiwan, ben si toe taki a ben de fanowdoe. A moi foe si, taki a ben abi lespeki gi den Santa Boekoe foe bijbel èn sma e taki dati a ben taki: „Bijbel na wan boekoe di hei moro ala tra boekoe, èn a abi ala sani na ini di abi foe doe nanga a plekti di libisma abi na Gado èn na a sma na en sei.”
So boen, na ini 1716, Peter ben gi a kownoe-oso foe en a komando foe druk wan bijbel na ini Amsterdam, èn en ben o pai den kostoe. Ibri bladzijde ben moesoe abi wan kolom nanga tekst na ini Rosiatongo èn wan kolom nanga tekst na ini Bakratongo. Soso wan jari baka dati, na ini 1717, a pisi foe den kresten Griki Boekoe foe bijbel, noso „Njoen Testamenti”, ben kaba.
Na ini 1721, a pisi foe wan vertaling foe den Hebrew Boekoe foe bijbel na ini Bakratongo na ini fo pisi ben druk toe. Wán kolom den ben libi sondro foe wan sani skrifi na ini, pe baka ten a tekst na ini Rosiatongo ben kan kon. Peter ben gi den bijbel na a „Santa kerki Konmakandra” foe a Rosia Ortodox Kerki — a moro hei relisi makti foe kerki — foe kaba a drukwroko èn foe loekoe a wroko foe prati en na sma. Ma a kerki konmakandra no ben doe dati.
Pikinmoro fo jari baka dati, Peter dede. San ben pasa nanga den bijbel foe en? Noiti den ben foeroe den leigi kolom pe a tekst na ini Rosiatongo ben moesoe kon. Sma ben poti den bijbel na tapoe bigi ipi na ini wan kedre, pe den ben pori gowe — baka ten, den no ben man feni no wán eksemplaar srefi di no ben pori! A kerki konmakandra ben bosroiti foe „seri ala san ben tan abra gi bisnisman”.
Sma e bigin doe moeiti foe vertaal
Na ini 1812, John Paterson, wan memre foe a British and Foreign Bible Society, ben kon na Rosiakondre. Paterson ben wiki a belangstelling foe den koniman foe St. Petersburg foe opo wan bijbel genootschap. Na 6 december 1812 — a srefi jari di a legre foe Rosiakondre ben wini den legre foe Napoléon I di ben kon feti na ini a kondre — kèiser Alexander I ben feni a handvest gi wan bijbelgenootschap foe Rosiakondre boen. Na ini 1815, a kèiser ben gi na edeman foe a genootschap, prins Aleksandr Golitsyn, a komando foe gi a kerki konmakandra di ben tiri na a ten dati a rai taki „den Rosiasma toe moesoe abi na okasi foe leisi a Wortoe foe Gado na ini den eigi Rosia mamatongo”.
A de foe prèise, taki primisi ben gi foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel na ini Rosiatongo, komoto langalanga na ini a Hebrewtongo di sma ben taki biginbigin. A fositen Griki Septuaginta ben de a fondamenti foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel na ini Slafiatongo. Den sma di ben moesoe vertaal bijbel na ini Rosiatongo ben kisi foe jere taki a moro prenspari markitiki na ini a vertaling ben moesoe de letifasi, krinfasi, nanga soifrifasi. San ben pasa nanga a moeiti disi di sma ben doe biginbigin foe meki sma kisi a bijbel na ini a Rosia tongo?
Den kiri a wroko foe vertaal bijbel, krinkrin?
No langa baka dati, sma na ini kerki èn na lanti di no ben wani sani ben moesoe kenki, ben kon firi a kefar foe a krakti di relisi nanga politiek foe doroseikondre ben abi na tapoe sma. Wan toe kerki fesiman ben hori nomo toe taki a Slafiatongo — a tongo di den ben gebroiki te den ben hori kerki dienst — ben sori a bijbel boskopoe moro krin leki Rosiatongo.
Dati meki den ben tapoe a Russian Bible Society na ini 1826. Den ben bron foeroe doesoendoesoen eksemplaar foe den vertaling di a bijbelgenootschap ben meki. A bakapisi ben de, taki seremonia nanga gwenti ben kon de moro prenspari leki bijbel. A kerki konmakandra, di ben waka baka na eksempre di Lomsoe Kerki ben poti, ben meki wan wet na ini 1836: „Iniwan opregti sma di no de wan kerki tiriman e kisi primisi foe jere bijbel, ma no wan sma e kisi primisi foe leisi son pisi foe bijbel, spesroetoe na Owroe Testamenti, sondro foe wan sma jepi en.” A ben sori leki den ben kiri a wroko foe vertaal bijbel, krinkrin.
A wroko foe Pavsky
Baka wan pisi ten, Gerasim Pavsky, wan profesor tapoe a kontren foe a Hebrewtongo, ben bigin nanga a wroko foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel go na ini Rosiatongo. Na ini 1821, a ben kaba nanga wan vertaling foe Psalm. Wantronwantron a kèiser ben gi primisi, èn januari 1822 den ben tjari a boekoe Psalm kon na doro gi a poebliki. Sma ben teki en wantronwantron èn den ben moesoe druk en 12 leisi baka — ala nanga ala 100.000 eksemplaar!
A moeiti di Pavsky ben doe na wan akademia fasi ben meki taki foeroe tongo-sabiman nanga theoloogman ben kisi lespeki gi en. Den e taki dati a ben de wan eerlijk man di ben taki sani leki fa den de, èn di den ogri-ati plan di sma na en lontoe ben meki na wan kibrikibri fasi, no ben abi krakti na en tapoe. Ala di kerki ben gens a Russian Bible Society èn son sma ben denki taki a genootschap ben drape foe horibaka gi den afersi foe doroseikondre, tokoe profesor Pavsky ben go doro foe vertaal bijbel vers na ini Rosiatongo na ini den lezing di a ben gi. Den studenti foe en di ben abi foeroe lespeki gi en, ben skrifi den vertaling foe en nanga anoe, èn baka wan pisi ten den ben man tjari a wroko foe en kon na wán. Na ini 1839, den ben teki deki-ati foe druk 150 eksemplaar na tapoe a drukpers foe na akademia — sondro a primisi foe den sma di ben poeroe sani na ini boekoe di den no ben feni boen.
A vertaling foe Pavsky ben abi boen foeroe krakti na tapoe leisiman, èn moro nanga moro sma ben aksi foe en. Ma na ini 1841, wan sma di den no sabi a nen foe en, ben go kragi na a kerki konmakandra foe a „kefar” di a vertaling disi e tjari kon, ala di a ben taki dati a vertaling no ben kroederi nanga den Ortodox leri. Toe jari baka dati, a kerki konmakandra ben meki wan wet bekènti: „Teki ala eksemplaar foe G. Pavsky en vertaling foe na Owroe Testamenti di skrifi nanga anoe noso di den ben stencil èn pori den.”
Gi Gado nen glori
Ma tokoe, Pavsky ben meki sma kisi belangstelling baka gi a wroko foe vertaal bijbel. A ben poti wan prenspari eksempre toe gi vertaler di ben o kon, te joe loekoe wan tra prenspari sani — a nen foe Gado.
A Rosia ondrosoekoeman Korsunsky ben tjari kon na krin: ’A nen foe Gado srefi, a moro santa nen di de, ben meki foe fo Hebrew letter יהוה èn now den e taki en leki Jehovah.’ Na ini owroeten eksemplaar foe bijbel, a spesroetoe nen dati foe Gado de foe feni doesoendoesoen leisi na ini a Hebrew Boekoe foe bijbel wawan. Ma den djoe ben meki a fowtoe foe bribi taki a nen foe Gado ben santa toemoesi foe skrifi, noso foe taki en. Foe disi Korsunsky ben taki: ’Efoe sma ben moesoe skrifi en noso efoe den ben moesoe taki en, nofotron den ben poti Adonai ini a presi foe en, wan wortoe di den e vertaal moro foeroe nanga „Masra.” ’
A de krin, taki a gebroiki di sma no ben wani gebroiki a nen foe Gado moro, ben abi foe doe nanga wan kroektoe sortoe frede — no a lespeki frede di den moesoe abi gi Gado. Na no wan presi, bijbel srefi e gi sma deki-ati foe no gebroiki a nen foe Gado. Gado srefi ben taigi Moses: „Disi na san joe moesoe taigi den manpikin foe Israèl: ’Jehovah, a Gado foe oen fositen tata . . . seni mi kon na oenoe.’ Disi na mi nen te ten di no skotoe, èn disi na a sani foe den kan memre mi, a wán geslakti baka a trawan” (Exodus 3:15). Ibritron baka bijbel e gi anbegiman deki-ati: „Taigi Jehovah tangi, oen pipel! Kari en nen” (Jesaja 12:4). Ma tokoe, moro foeroe sma di e vertaal bijbel ben bosroiti foe wroko akroederi a djoe gwenti èn den no ben gebroiki a nen foe Gado.
Ma Pavsky no ben wroko akroederi den gwenti disi. Na ini en vertaling foe den Psalm wawan, a nen foe Jehovah de foe si moro leki 35 leisi. A deki-ati foe en ben sa abi foeroe krakti na tapoe wan foe den sma di ben libi na ini en ten.
Na archimandrikti Makarios
A sma disi di ben libi na ini a ten dati, ben de na Archimandrikti Makarios, wan zendeling foe a Rosia Ortodox Kerki di ben abi boen foeroe koni tapoe a kontren foe tongo. Di a ben abi soso seibi jari, a ben man vertaal sjatoe tekst foe Rosiatongo go na ini Latijntongo. Di a ben abi 20 jari, a ben sabi Hebrewtongo, Doisritongo, nanga Fransitongo. Ma a sakafasi foe en èn a sabi di a ben sabi heri boen san ben de en frantiwortoe na Gado ben jepi en foe no kon froetrow toemoesi foeroe tapoe ensrefi. Ibritron baka a ben go aksi rai na den tra tongo-sabiman nanga akademiasma.
Makarios ben wani kenki a zendingwroko na ini Rosiakondre. A ben denki taki bifo krestendom ben e tjari go na den Moslimsma nanga den djoe na ini Rosiakondre, kerki ben moesoe „gi leri na den ipi-ipi sma foe di den ben sa opo skoro èn prati bijbel na sma na ini a Rosia tongo.” Maart 1839, Makarios ben doro na ini St. Petersburg, foe di a ben howpoe foe kisi primisi foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel go na ini Rosiatongo.
Makarios ben vertaal den bijbelboekoe Jesaja nanga Job kaba. Ma a kerki konmakandra no ben wani gi en primisi foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel go na ini Rosiatongo. Foe taki en leti, den ben taigi Makarios taki a ben moesoe frigiti ala sani di ben abi foe doe nanga a wroko foe vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel go na ini a Rosia tongo. A kerki konmakandra ben meki wan wet, 11 april 1841, pe den ben gi Makarios a komando taki „a moesoe boetoe dri te nanga siksi wiki na a oso foe wan beskopoe na ini Tomsk, so taki a ben kan krin en konsensi nanga jepi foe begi èn a saka di a ben moesoe saka kindi go na gron”.
Makarios e tanapoe kánkan na wan deki-ati fasi
Foe december 1841 te go miti januari 1842, Makarios ben doe a boetoe foe en. Ma so esi leki a ben kaba doe dati, a ben bigin vertaal a tra pisi foe den Hebrew Boekoe foe bijbel wantronwantron. A ben feni wan eksemplaar foe Pavsky en vertaling foe den Hebrew Boekoe foe bijbel èn a ben gebroiki en foe ondrosoekoe en eigi vertaling. Neleki Pavsky, a ben weigri toe foe kibri a nen foe Gado. Foe taki en leti, a nen Jehovah de moro leki 3500 leisi na ini a Makarios vertaling!
Makarios ben seni eksemplaar foe en wroko go na mati di ben horibaka gi en. Ala di wan toe eksemplaar di ben skrifi nanga anoe ben prati na sma, tokoe a kerki ben go doro foe hendri sma foe druk a wroko foe en. Makarios ben abi na prakseri foe meki en bijbel bekènti na dorosei kondre. Leti bifo a ben o gowe, a ben kon siki èn a dede sjatoe baka dati, na ini a jari 1847. En bijbelvertaling noiti no ben druk di a ben de na libi.
A druk te foe kaba!
Te foe kaba, sani ben kenki na politiek sei èn na relisi sei. Wan njoen liberaal fasi foe denki ben kon na ini a kondre, èn na ini 1856 a kerki konmakandra ben gi primisi ete wan tron foe vertaal bijbel go na ini Rosiatongo. Na ini so wan situwâsi pe sma ben wani kenki sani kon moro betre, a Makarios bijbel ben druk na ini difrenti pisi na ini Orthodox Review na mindri 1860 nanga 1867, èn a ben abi a titel An Experiment of Translation Into the Russian Language.
A fesiman beskopoe Filaret foe Chernigov, wan sabiman tapoe a kontren foe boekoe di e taki foe Rosia relisi, ben prèise a Makarios bijbel na a fasi disi: „A vertaling foe en e hori ensrefi soifri na a Hebrew tekst, èn den wortoe di a gebroiki na ini a vertaling de soifri èn den e fiti a tori.”
Ma noiti den ben tjari a Makarios bijbel kon na doro gi a poebliki. Foe taki en leti, sma ben frigiti en pikinmoro krinkrin. Na ini 1876, a kerki konmakandra ben gi primisi foe vertaal a heri bijbel, san wani taki den Hebrew Boekoe foe bijbel nanga den Griki Boekoe foe bijbel, na ini Rosiatongo te foe kaba. Nofotron, den e kari a heri bijbel disi a vertaling foe a kerki konmakandra. Ma heri tra fasi leki san sma ben sa kan froewakti, a Makarios vertaling makandra nanga a di foe Pavsky ben de leki wan prenspari fonten foe na „officieel” vertaling disi foe a Rosia Ortodox Kerki. Ma a nen foe Gado ben gebroiki soso na wan toe foe den presi nomo pe a de na ini a Hebrewtongo.
A Makarios bijbel na ini a ten disi
A Makarios Bijbel ben tan kibrikibri te leki 1993. Soleki fa wi ben si na a bigin, dan na a ten dati den ben feni wan eksemplaar foe en na ini owroe Orthodox Review tijdschrift na wan presi na ini a Russian National Library pe den e poti den boekoe di joe no man feni so makriki moro. Jehovah Kotoigi ben si o prenspari a de foe meki taki a bijbel disi de foe kisi gi a poebliki. A bibliotheek ben gi primisi na a Relisi Organisâsi foe Jehovah Kotoigi na ini Rosiakondre foe meki wan eksemplaar foe a Makarios bijbel so taki den ben kan sreka en foe druk en.
Baka dati, Jehovah Kotoigi ben seti sani taki pikinmoro 300.000 eksemplaar foe a bijbel disi ben kan druk na Italia foe prati en na sma na ini heri Rosiakondre èn na foeroe tra kondre pe sma e taki a Rosiatongo. Boiti a Makarios vertaling di abi a moro bigi pisi foe den Hebrew Boekoe foe bijbel, na uitgave disi foe bijbel abi Pavsky en vertaling foe Psalm èn so srefi a vertaling foe den Griki Boekoe foe bijbel di ben meki na ondro a tiri foe a kerki konmakandra foe na Ortodox Kerki.
Na ini januari foe a jari disi, den ben tjari en kon na doro na wan konmakandra nanga njoensoesma na ini St. Petersburg, Rosiakondre. (Loekoe bladzijde 26.) A de seiker taki a njoen bijbel disi sa leri èn bow den Rosia leisiman.
A tjari di den tjari a bijbel disi kon na doro na wan wini tapoe a kontren foe relisi èn tapoe a kontren foe boekoe! A de wan froemane toe di e bow a bribi èn di e memre wi taki den wortoe foe Jesaja 40:8 troe: „A groen grasi kon drei, den bromki kon flaw; ma foe a sei foe a wortoe foe a Gado foe wi, a sa tan te ten di no skotoe.”
[Faki/Prenki na tapoe bladzijde 26]
Den sma di e ondrosoekoe boekoe finifini, e prèise wan bijbel
„ETE wan tra monument tapoe a kontren foe boekoe afersi tjari kon na doro: a Makarios bijbel.” Nanga den biginwortoe dati, a koranti Komsomolskaya Pravda ben meki bekènti taki a Makarios bijbel ben tjari kon na doro.
Baka di a koranti ben taki dati a ben de so wan „120 jari pasa kaba”, taki bijbel ben de foe kisi na ini a Rosia tongo a fosi leisi, a ben kragi: „Someni jari langa kerki ben gens a wroko foe vertaal den santa boekoe go na ini wan tongo di de moro makriki foe leisi. A kerki, di ben weigri foe teki difrenti vertaling, ben agri te foe kaba nanga wán foe den na ini 1876, èn sma ben kon sabi en leki a vertaling foe a kerki konmakandra. Ma sma no ben kisi pasi foe gebroiki en na ini kerki. Te leki a dei foe tide, a wan-enkri bijbel di den e erken drape de na ini Slafiatongo.”
A koranti St. Petersburg Echo ben tjari kon na fesi toe foe san ede a de wan warti sani foe tjari a Makarios bijbel kon na doro, èn a ben taki: „Prenspari sabiman foe St. Petersburg State University, Herzen Pedagogical University, nanga a State Museum of Religious History prèise a njoen uitgave disi foe bijbel troetroe.” A koranti, di e sori go na tapoe a wroko di Makarios nanga Pavsky ben doe foe vertaal bijbel na ini Rosiatongo na ini a fosi pisi foe a jarihondro di pasa, ben taki: „Te leki a ten dati, sma na Rosiakondre ben kan leisi bijbel na ini Slafiatongo wawan, wan tongo di soso den memre foe den kerki tiriman ben man froestan.”
Di Jehovah Kotoigi ben tjari a Makarios bijbel kon na doro, dan den ben meki disi bekènti na wan konmakandra nanga njoensoesma na St. Petersburg na a bigin foe a jari disi. Nevskoye Vremya, wan koranti foe drape, ben taki: „Prenspari sabiman . . . ben poti krakti na tapoe, taki sma moesoe loekoe na uitgave leki wan sani di de toemoesi prenspari na ini a koeltoeroe libi foe Rosiakondre nanga St. Petersburg. Awansi san wan sma e denki foe a wroko foe a relisi organisâsi disi, a tjari di den tjari a bijbelvertaling disi di sma no ben sabi te nanga now kon na doro, sondro tweifri e tjari foeroe wini kon.”
A de seiker, taki ala sma di lobi Gado e prisiri te en Wortoe di den skrifi poti na ini boekoe, de foe kisi na ini wan tongo di gewoon sma kan leisi èn froestan. Na ala presi, den sma di lobi bijbel e prisiri taki wan tra bijbelvertaling de foe kisi gi den miljoenmiljoen sma na heri grontapoe di e taki a Rosiatongo.
[Prenki]
Na a konmakandra disi nanga njoensoesma den ben meki bekènti taki a Makarios bijbel tjari kon na doro
[Prenki na tapoe bladzijde 23]
A Russian National Library pe den ben feni a goedoe di ben kibri
[Prenki na tapoe bladzijde 23]
Peter a Bigiwan, ben proeberi foe meki sma tjari a bijbel kon na doro na ini Rosiatongo
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Corbis-Bettmann
[Prenki na tapoe bladzijde 24]
Gerasim Pavsky, di ben abi wan prati na a vertaling foe bijbel na ini Rosiatongo
[Prenki na tapoe bladzijde 25]
Na archimandrikti Makarios, di sma ben gebroiki en nen foe poti gi a njoen Rosia bijbel