Na Agora — Na ati foe Athene foe owroeten
NA KONI libimakandra foe Athene ben meki oproeroe! Ala ten den ben tjari njoen idea kon na doro na a agora foe a Griki foto, noso wowojo-presi. Ma a leisi disi a ben difrenti srefisrefi. Didjonsro wan seiker djoe man ben kon ini a foto, èn a ben gersi taki a ben de „wan preikiman foe freimde gado”. A ben gi froewondroe froeklari na „den sma di ben de drape na a ten dati”. „San a takitakimofo-man disi ben sa wani foe froeteri?” den heimemre epikuriasma ben aksi èn so srefi den serjoesoe-fesi stoikisma. Ija, na agora foe Athene ben de a presi foe haritaki nanga wortoe foe pikinmoro ibri sortoe tori na ondro a son. Ma foe bigin taki foe freimde gado — nôno, disi troetroe ben pasa ala sani! — Tori foe den Apostel 17:17, 18.
Na so den Athenesma ben si Paulus, leki wan sma di den no ben e froetrow, di a ben bigin preiki a fosi leisi ini na agora na Athene. A ben e taki foe Jesus Krestes èn foe na opobaka. Ma gi Athene di a koeltoeroe foe en gersi leki den sma lobi arki tra sani, dan san ben de so wan freimde sani foe tjari so wan njoen idea kon na doro ini na agora?
Athene e kisi en poebliki pren
We, san ben de so aparti ben de na agora srefi èn a prenspari ròl di a ben prei ini a relisi nanga poebliki libi foe den Athenesma. Na agora foe Athene na wan moi skoinsi kontren foe so wan 60 hectare di ben de na noordwestsei foe na Acropolis. A gersi taki froekoe na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., na ini a pisi ten di a tiriman foe Athene Solon di ben meki wet ben de na libi, den ben teki a pisi gron disi leki a presi foe a poebliki pren foe a foto. A seti di a demokrasia ben seti na Athene, di ben poti moro krakti na tapoe a libi foe den borgoe, ben meki a bow wroko ben kon wantronso moro faja na ini den fosi jari foe a tra jarihondro. Disi ben gi na agora njoen libi èn wan moro prenspari ròl foe prei.
A Griki wortoe a·go·raʹ abi en roetoe na ini wan werkwortoe di wani taki „tjari kon makandra, kon makandra”. Disi e fiti gi a gebroiki di den ben gebroiki na agora leki wan prenspari konmakandra presi foe a foto. Na agora ben kon tron na ati foe a sociaal nanga poebliki libi. Na agora ben de a presi foe lanti administrasi nanga kroetoe-afersi, a moro prenspari presi foe bai èn seri sani èn foe doe bisnis, a presi pe toneel ben hori di ben sori Griki drama, wan presi foe hori streilon wega, èn wan konmakandra presi pe sma ben lobi foe hori koni takimakandra.
Joe ben sa wani teki wan waka foe loekoe den sani di tan abra foe den tempel, den bigi stonpostoe, stonpopki, monument, nanga poebliki oso foe na agora na Athene? Foe proeberi foe ondrosoekoe fa na agora ben de fosi, meki wi libi a babari nanga a druk libi foe a disiten foto na wi baka. Meki wi teki wi pasi waka den pasi di abi pikin ston, na mindri den broko pranasi foe marmer pe a de pî, den ston di ben kerfoe, èn broko portoe di wiwiri nanga werdri grasi gro tapoe den.
Tempel, santa presi, nanga gado di e gi kibri
A e naki na ati foe den fisitiman te den e si den foeroe tempel, santa presi nanga den santa presi di gi na den difrenti gado. Ala den sani disi ben de foe meki na agora tron wan prenspari presi foe anbegi, a di foe toe baka na Akropolis. Na ini a gowtoe jarihondro foe na Athene, relisi ben boro kon na ini ibri afersi foe a poebliki libi. Sondro foe misi disi ben wani taki dati den difrenti gado di sma ben sabi leki den „gado di e gi kibri” foe den lanti kantoro nanga den administrasi wroko ben kisi wan tempel santa presi ini na agora.
Prenspari na mindri den stroktoeroe disi ben de a Tempel foe Hephaestus. Na oema-gado Athena, sma ben si leki wán nanga Hephaestus. Ala toe foe den gado disi ben kisi anbegi djaso leki den gado di e gi kibri na koniwroko èn na wroko di sma e wroko nanga anoe. A feni di archeologiaman ben feni metaal wroko nanga patoe di sma ben e meki lontoe a tempel disi, ben meki sma kon sabi den leki sani di komoto foe Hephaestus, a Griki gado foe koniwroko di wani taki sma gebroiki faja. Kande na ini a di foe seibi jarihondro G.T., a tempel disi di ben kibri boen, ben kenki kon tron a Griki Orthodox Kerki foe Sint George, ala di nojaso, sma no e gebroiki en so moro.
A no de foe taki, na agora ben abi en eigi gado fanowdoe di e gi kibri. Disi ben de Zeus Agoraios di soleki fa sma e denki ben de a gado di ben kisi wan moi altari di meki foe diri Pentelic marmer di kerfoe. (Teki gersi Tori foe den Apostel 14:11, 12.) Wan altari foe a Mama foe den Gado na ini a birti drape, ben abi lontoe en kefalek moi monument foe barinen man.
Pikinso moro fara, wi e feni wan pikin Ionis tempel. A geografiaman Pausanias ben meki sma kon sabi dati leki a Tempel foe Apollo a Tata. Foe san ede? Foe di akroederi wan owroe Griki anansitori, a ben de a tata foe Ion, a sma di ben seti na Ionis ras di den Athenesma kon foe den.a Na ini a bekwaamfasi disi, Apollo ben de wan foe den gado di e gi kibri na a administrasi organisâsi foe lanti, spesroetoe te a abi foe doe nanga den difrenti sortoe bradafasi di ben de.
Wantewante na noordsei, wi e si san tan abra foe den kalkston foe wan moro pikin tempel di ben bow na mindri foe a di foe fo jarihondro b.G.T. Djaso den ben anbegi Zeus nanga Athena Phatrios, a moro prenspari gado foe den afo foe relisi bradafasi. Te wan sma ben wani de wan borgoe foe Athene, dan pikinmoro ala ten a ben moesoe de wan memre foe wan foe den bradafasi disi. Leti abra a strati, wi e feni sani di tan abra foe wan altari foe den Twarfoe gado.
Na a Stoa foe Zeus Eleutherios, krosibei drape, a moro prenspari Griki gado ben kisi grani agen, a leisi disi leki a gado foe fri nanga froeloesoe. Den bigi stonpostoe disi di e tanapoe leti-opo, noso stoa, ben de wan pôpi presi foe koiri èn foe konmakandra. Soleki fa sma taki, dan a pôpi filosofiaman Socrates ben miti nanga den mati foe en na a stoa disi, pe den ben kan sidon èn taki pikinso noso waka pasa. Foeroe sani di ben gi abra èn di ben òfer ben abi foe doe nanga a stoa disi soleki den skilt foe den fetiman di dede di den ben feti gi Athene, ben abi langalanga foe doe nanga a froeloesoe foe a foto foe den feanti foe en noso nanga a kibri foe a foto.
A Panathenaean Pasi
Wan bradipasi koti pasa skoinsi na ini na agora, dan wi e si wan bradi tjatja pasi di abi pikinston èn di den e kari a Panathenaean Pasi. A nen foe en nanga a spesroetoe ròl ben kon foe a nationaal fesa foe Athena, a Panathenaea. Na a fesa disi den ben tjari na angisa foe na oema-gado Athena na a pasi disi, foe a Processie Oso (na sei a portoe foe a foto) go na Acropolis. Wan moi Parthenon banti e jepi wi foe si a bigi foe a fesa waka disi — den sroedati di ben de na tapoe asi, den fetiwagi di ben streilon, den ofrandi foe kaw nanga skapoe, den jonkoeman nanga jongoe oema di ben tjari den wrokosani foe gebroiki gi a srakti-ofrandi. Den sma di ben libi na Athene ben loekoe a waka disi makandra nanga den fisitiman foe den. Den sma di ben meki na agora, ben seti bogobogo sani gi den fisitiman foe si a waka disi, èn dati ben meki en moro makriki gi den fisitiman. Foe eksempre, den bigi ston di ben tanapoe leti-opo nanga fesisei foe den ston di ben meki leki wan trapoe, den ben poti na wan boen presi foe sma si a waka. Den boen foeroe trapoe di ben kerfoe na ini den fesisei skotoe foe den ben kan hori foeroe sma di ben kon loekoe.
„Foeroe nanga kroektoe gadopopki”
Nanga so foeroe tempel, stonpopki, nanga monument alamala makandra, a no de foe froewondroe taki na apostel Paulus en jeje „ben trobi en . . . di a ben si taki a foto ben foeroe nanga kroektoe gadopopki” (Tori foe den Apostel 17:16). A sani di Paulus ben si di a ben go na agora, ben moesoe skreki en srefisrefi. A mansma sjenpresi foe a gado Hermes di ben meki foe ston, ben de so foeroe taki wan heri portoe, di sma sabi leki a Stoa foe Hermes, ben de fanowdoe foe gi den alamala wan presi. Krosi nanga tra kloroe prenki foe Hermes ben sori swastikas — simbôl foe meki pikin èn simbôl foe libi. Wan stonpopki ben de foe Venus Genetrix, a gado-oema foe lobi na seks sei, èn so srefi wan stonpopki foe Dionysus di ben abi wan nomroe foe kroisi nanga a sjenpresi foe mansma. Foe sori a „santafasi” foe na agora, dan wan beki foe ston ben de nanga „santa” watra na ini gi ala sma di ben kon na inisei foe den ben kan krin densrefi na ceremonieel sei.
Efoe wi e loekoe so wan dipi relisi fasi di ben de drape, dan makriki wi kan froestan foe san ede a posisi foe Paulus ben de ini bigi kefar. Den ben kragi en taki a ben de „wan preikiman foe freimde gado”, èn a wet foe a ten dati ben taki dati ’no wan sma sa abi iniwan tra aparti gado, noso njoen wan; èn so srefi a no sa anbegi iniwan freimde gado efoe na poebliki primisi no gi foe doe dati’. A no de foe froewondre, dan taki den ben teki na apostel go na a Areopagus foe poti aksi gi en. — Tori foe den Apostel 17:18, 19.
Na ati foe administrasi
Wan lontoe gebow di den ben kari Tholos, drape na edekantoro foe a tiri foe Athene ben de. Foeroe foe den fesiman foe a foto ben sa sribi na ini a gebow disi na neti so taki den frantiwortoe lantiman ben de krosibei ala ten. Wan ipi foe tirilin nanga markitiki ben hori na ini a Tholos. Presi gi difrenti kantoro foe loekoe na administrasi ben de krosibei foe a gebow. A Kroetoe Oso ben poti na a bergi sei noordwestsei foe a Tholos. Drape, memre foe a Kroetoe foe 500 sma ben hori konmakandra pe den ben doe komte wroko èn ben e sreka a seti foe wet gi a Konmakandra.
Wan tra prenspari oso foe lanti ben de a Kownoe Stoa. Drape a Fesiman foe a Kownoe foe Athene — wán foe den dri prenspari kroetoebakra foe a foto — ben abi en tanpresi. Foe drape a ben doe foeroe administrasi frantiwortoe di abi foe doe nanga relisi afersi èn nanga afersi foe wet. Soleki fa a sori, dan na djaso den ben aksi Socrates foe kon, di sma ben kragi en taki a no ben sori lespeki. Den wet foe den afo foe Athene ben skrifi dipi na ini den skotoe foe den oso di ben de na abra sei foe a Kownoe Stoa. Tapoe wan ston na fesisei foe a srefi oso, den fesiman, noso prenspari kroetoebakra, ben tanapoe ibri jari foe sweri taki den ben e doe a wroko foe den.
A Stoa foe Attalus
A moro boen oso foe na agora di kibri boen moro ala tra oso, na a Stoa foe Attalus. Leki wan jonkoeman, Attalus, a Kownoe foe Pergamum (a di foe toe jarihondro b.G.T.), ben studeri na den skoro foe Athene, neleki fa difrenti bakapikin foe kownoe famiri ben doe di ben komoto foe a Mindrikondre-se libimakandra. Di a ben kon na tapoe en kownoestoeroe, a ben gi a bigi presenti disi — a Stoa foe Attalus — na a foto foe a skoro pe a go èn ben kisi en diploma.
A moro prenspari wroko foe a Stoa foe Attalus ben de foe gi sma wan moi pasi di ben kibri teigi winti nanga alen foe koiri èn foe miti nanga tra sma te na okasi de èn kenki prakseri nanga den. Den gron nanga den stonpresi di gersi trapoe ben de heri boen presi foe tanapoe loekoe processie, ala di a pôpi di a ben pôpi leki wan presi foe koiri ben moesoe de wan djaranti toe taki a ben o abi boen bakapisi leki wan presi pe sma kan go na den difrenti wenkri foe bai sani. Soleki fa a sori dan lanti ben joeroe den wenkri dati gi bisnis man foe a kondre so taki na oso dati ben meki moni kon na inisei.
Foe di a Stoa foe Attalus meki kon boen baka leki fa a ben de na ini a bigin, dati meki a de wan toemoesi boen eksempre foe a fasi fa sma kan denki èn marki so boen foe seti sani. A fasi fa a bigi, a switi difrenti na mindri den stonpostoe di sonwan hei èn sonwan lagi, a fasi fa leti nanga doengroe e kenki, èn a goedoe èn moifasi foe den materiaal di gebroiki foe bow en, alamala e sorgoe taki a de wan aparti sani. A sani no de soso wan sani nanga wan fasi nomo, spesroetoe te joe e gebroiki dri difrenti sortoe tapoesei pisi foe den stonpostoe — di foe den Doris-sma, Ioniasma, nanga Egiptisma — e meki moi difrenti kon.
Wan presi foe koeltoeroe sani
Wan oso di den ben gebroiki leki wan podium gi foeroe koeltoeroe sani di pasa na Athene, ben de a Concert (wan poebliki presi gi pokoe nanga dansi). A ben de wan presenti foe Vipsanius Agrippa, di ben trow nanga wan oemapikin foe Augustus, a keiser foe Rome. A fesi sei pisi foe en, den ben meki grati nanga marmer foe ala sortoe kloroe. A zaal, pe so wan 1000 sma ben kan sidon, ben langa wan sani foe 25 meter èn biginbigin a ben abi wan dak, sondro taki a ben abi sani na inisei pe a ben rostoe na tapoe. Na ini a fositen grontapoe, disi na wan foe den moro deki-ati proeberi di sma proeberi foe poti wan dak gi wan presi! Ma kande foeroe foe na ontspanning di den ben pristeri drape, ben sa de wan problema gi troe kresten nanga den hei moreel markitiki foe den. — Efeisesma 5:3-5.
Soleki fa a sori, dan den sma di ben wani sabi sani nomonomo na ini na owroeten ben fisiti a Bibliotheek foe Pantainos. Den skotoe foe en ben lai nanga kasi pe den ben poti lolo di ben skrifi nanga anoe èn di ben meki foe papyrus nanga boeba foe bokoboko noso skapoe. A moro prenspari kamra foe a bibliotheek ben sori go na westsei nanga jepi foe stonpostoe di ben seti moi na ini wan lin na wan fesidjari nanga stonpostoe — wan switi presi foe waka, foe leisi, noso foe prakseri dipi foe sani. Den ben feni wan sani pe toe foe den tirilin foe a bibliotheek ben skrifi na tapoe. Dati ben de: „No wan boekoe mag tjari gowe”, èn „[A bibliotheek] opo foe a fosi joeroe te go miti a di foe siksi joeroe”.
Na agora na ini a ten disi
Na ini den jari di no pasa so langa ete, na Amerkan Skoro foe studie ben diki opo na agora èn ben sori pikinmoro ala sani foe en. A e rostoe na wan vrede fasi ondro a skaduw foe a kefalek hei Acropolis, a tron wan presi pe foeroe sma di e rèis wani go foe loekoe sjatoe a historia foe na owroeten Athene.
A Monastiraki boenkopoe seri di de krosibei drape èn di e seri antiek sani nanga sani di ben gebroiki kaba — no so fara foe na agora nanga na Acropolis — na wan stap pe wan sma e go na ini wan tra moi grontapoe. A e meki den fisitiman si Griki koeltoeroe di e froewondroe sma ma di tokoe de prisiri foe loekoe, èn so srefi a e gi wowojo foe Mindri-Owstoe Owstoeseikondre pe sani boenkopoe kefalek. Èn, a no de foe taki dati den fisitiman sa si Jehovah Kotoigi drape di nanga prisiri e doe a srefi sani di na apostel Paulus ben doe moro leki 1900 jari pasa — preiki a boen njoensoe foe a Kownoekondre gi ’den sma di e kon drape’.
[Foetoewortoe]
a A nen Ionis e kon foe Javan, manpikin foe Jafet èn granpikin foe Noa. — Genesis 10:1, 2, 4, 5.
[Faki na tapoe bladzijde 28]
Bisnis na Athene
Na agora no ben de wawan a koni èn borgoe ati foe Athene ma so srefi a moro prenspari wowojo presi foe a foto. Athene ben tron a mamapresi foe doe bisnis èn a ben abi barinen foe di a waarde foe a moni ben steifi drape èn so srefi foe di den moro prenspari kroetoeman foe drape ben abi moreel markitiki, den sma disi ben abi a makti foe sorgoe taki ala bisnis sani wroko na wan eerlijk nanga reidelek fasi.
Athene ben seri win gi doroseikondre, olijf oli, oni, marmer, nanga tra sani di ben meki soleki keramik nanga metaal di sma wroko nanga wrokosani. Na ini a presi foe den sani dati, moro foeroe den ben bai tarwe foe den doroseikondre. Foe di Attica (a presi lontoe Athene) no ben meki nofo sani foe gi njanjan na den sma foe en di ben tan drape, dati meki den markitiki foe doe bisnis ben strak. A wowojo na Piraeus (a sjoro pe boto e go-kon foe Athene) ben moesoe abi boen njanjan ala ten gi a foto èn gi a legre. Èn den man di ben doe bisnis no ben kisi primisi foe kibri njanjan foe seri den baka ten gi wan moro hei prijs te tranga ten ben o doro.