Hièronimus — Wan foe den fosi man di jepi vertaal bijbel èn di wiki foeroe strei
NA TAPOE 8 april 1546, a Concilie foe Trente ben bosroiti taki a Vulgaat na ini Latijntongo „boen gi a [Katolik] Kerki . . . èn taki no wan sma no moesoe prefoeroe nanga no wan enkri falsi reide foe trowe en”. Ala di a Vulgaat ben kaba moro leki wan doesoen jari kaba, tokoe a Vulgaat nanga a vertaler foe en, Hièronimus, ben wiki strei langa ten. Soema ben de Hièronimus? Foe san ede en nanga a bijbelvertaling foe en ben wiki so foeroe strei? Fa a wroko foe en abi krakti na tapoe bijbelvertaling na ini a ten disi?
Fa a tron wan sabiman
Eusebius Hièronimus ben de en Latijn nen. A ben gebore pikinmoro na ini a jari 346 G.T. na ini Stridon, na ini a distrikt Dalmatia foe Rome, krosibei a disiten grens na mindri Italia nanga Slovenia.a En papa nanga mama ben goedoe pikinso, èn a ben ondrofeni den wini di moni kan tjari kaba di a ben jongoe, èn di a ben kisi leri na ini Rome na ondro a pôpi sabiman foe tongo, Donatus. Hièronimus ben abi talenti leki wan studenti foe tongo, foe a koni foe taki èn skrifi, nanga foe filosofia. Na ini a ten disi a ben bigin studeri Grikitongo toe.
Baka di a ben gowe libi Rome na ini 366 G.T., Hièronimus ben wakawaka lontoe, èn te foe kaba a ben doro na ini Aquileia, Italia, pe a ben kon sabi na idea foe den asceetsma. Foe di den prakseri disi foe a de di sma de toemoesi strak gi densrefi ben hari en, meki en nanga wan groepoe mati ben gebroiki den wan toe jari baka dati foe libi leki asceetsma.
Na ini 373 G.T., wan problema di wi no sabi ben broko a groepoe. Nanga brokosaka Hièronimus ben wakawaka go na a owstoesei pasa Bitinia, Galasia, nanga Silisia èn te foe kaba a ben doro na ini Antiòkia, Siria.
A langa waka ben abi takroe bakapisi gi en. Weri srefisrefi èn sikisiki, pikinmoro Hièronimus dede foe korsoe. „Ke, efoe Masra Jesus Krestes ben sa tjari mi wantronso go na joe”, a ben taki, di a ben skrifi wan mati. „Mi swaki skin, di swaki srefi te mi no siki, broko.”
Èn efoe siki, a firi di a ben firi en wawan, nanga strei na ini ensrefi no ben nofo, dan Hièronimus ben kisi wan tra problema toe — wan jeje problema. Na ini wan dren a ben si taki sma „ben e hari en go na a kroetoestoeroe” foe Gado. Di den ben aksi en foe taki soema na en, dan Hièronimus ben piki: „Mi na wan kresten.” Ma a fesiman na ini hemel ben piki: „Joe e lei, joe na wan bakaman foe Cicero èn no foe Krestes.”
Te leki a momenti dati, a lobi di Hièronimus ben abi foe leri sani ben abi moro foeroe foe doe nanga den heiden owroeten leri, na presi taki a ben abi foe doe nanga Gado Wortoe. „A faja foe mi konsensi ben pina mi”, a ben taki. Hièronimus ben wani poti sani reti baka, èn foe dati ede a ben meki wan sweri na ini en dren: „Masra, efoe oiti wan leisi mi abi grontapoe boekoe, noso efoe oiti baka mi e leisi grontapoe boekoe, dan mi drai mi baka gi Joe.”
Baka ten Hièronimus ben taki dati sma no kan aksi en frantiwortoe gi wan sweri di a ben meki na ini wan dren. Tokoe a ben abi a fasti bosroiti foe doe soleki fa a ben meki a sweri — seiker na idea foe a sweri srefi. Foe dati ede Hièronimus ben gowe libi Antiòkia èn ben go libi aparti foe de en wawan na ini Chalcis, na ini a woestijn foe Siria. Di a ben e libi leki wan sma di hari ensrefi poeroe foe a libimakandra, a ben poti ala en prakseri foe studeri bijbel nanga theologia boekoe. Hièronimus ben taki: „Mi ben leisi den boekoe foe Gado nanga moro faja leki di mi ben leisi den boekoe foe libisma.” A ben leri a tongo foe Siria toe èn ben bigin studeri a Hebrewtongo nanga a jepi foe wan djoe di ben drai en libi go na krestendom.
A komando foe a paus
Baka di Hièronimus ben libi pikinmoro feifi jari leki wan moniki, dan a ben drai go baka na Antiòkia foe go doro nanga den studie foe en. Ma di a ben doro, a ben si taki a kerki ben prati srefisrefi. Ija, di a ben de na ini a woestijn ete, Hièronimus ben aksi paus Damasus rai, taki: „A kerki prati na ini dri pisi, èn ibriwan foe den wani srefisrefi foe meki mi horibaka gi a sei foe den.”
Baka ten Hièronimus ben bosroiti foe moksi ensrefi nanga Paulinus, wan foe den dri man di ben froeklari foe abi a titel leki Beskopoe foe Antiòkia. Hièronimus ben agri meki Paulinus meki a tron dinari, na ondro toe kondisi. Fosiwan, a ben wani foe de fri foe go doro nanga den sani di a ben doe leki wan moniki. Èn di foe toe, a no ben wani no wan priesterwroko foe doe gi no wan kerki.
Na ini 381 G.T. Hièronimus ben go nanga Paulinus na a Concilie foe Constantinopel èn baka dati a ben go doro nanga en na Rome. Heri esi paus Damasus ben kon si a koni di Hièronimus ben abi leki sabiman èn leki sabiman foe tongo. Na ini wán jari, Hièronimus ben hei kon kisi a hei posisi foe de na eigi sekretarsi foe Damasus.
Leki sekretarsi, Hièronimus no ben dribi gowe gi strei. A ben gersi srefi taki a ben hari strei kon na en. Foe eksempre, a ben tan libi leki wan asceetsma mindri trawan na ini a goedoe tanpresi foe den paus. Boiti dati, foe di a ben meki en strak libi bekènti na sma èn foe di a ben taki fajafaja teige den grontapoe sani di den kerki tiriman ben e doe pasa marki, meki Hièronimus ben meki foeroe feanti.
Ma ala di Hièronimus ben abi sma di ben kragi en fajafaja, tokoe Hièronimus ben abi a dorodoro jepi foe paus Damasus. A paus ben abi boen reide foe gi Hièronimus deki-ati foe tan studeri bijbel. Na a ten dati, foeroe Latijntongo vertaling foe bijbel ben e gebroiki. Foeroe foe den bijbel disi no ben vertaal soifri, èn den ben abi foeroe takroe fowtoe na ini. Wan tra sani di ben broko na ede foe Damasus ben de taki a tongo ben e prati na Owstoesei nanga na Westsei kontren foe a kerki. Pikinso sma nomo na ini na Owstoesei ben sabi a Latijntongo; èn moro pikinso sma na ini a Westsei ben sabi Grikitongo.
Foe dati ede paus Damasus ben wani wan njoen Latijntongo vertaling foe den Evangelie. Damasus ben wani wan vertaling di ben sa sori a Grikitongo foe fosi soifri baka, ma tokoe a ben moesoe man taki boen na ini Latijntongo èn a ben moesoe de krin foe froestan. Hièronimus ben de wan foe den wan toe sabiman di ben man gi so wan vertaling. Foe di a ben man taki Grikitongo, Latijntongo, nanga Siriatongo boen èn ben abi boen sabi foe Hebrewtongo, meki a ben bekwaam srefisrefi foe doe a wroko. So boen, nanga a primisi foe Damasus, Hièronimus ben bigin wan wroko di ben o teki moro leki 20 jari foe en libi.
A strei e kon moro faja
Ala di a ben e wroko gawgaw foe vertaal den Evangelie, tokoe Hièronimus ben sori taki a abi wan soifri teknik leki wan sabiman. Di a ben gersi ala den Grikitongo manuscript di a ben abi, nanga makandra, a ben tjari kenki kon na ini a Latijntongo tekst, na a fasi fa a skrifi èn san skrifi, so taki a de moro akroederi a Grikitongo tekst.
A vertaling foe Hièronimus foe den fo Evangelie ben de wan sani di moro foeroe sma ben feni boen, èn so a ben de toe nanga a Latijntongo vertaling foe den Psalm di ben gron tapoe a Griki Septuaginta vertaling. Ma tokoe sma ben de di ben kroetoe en. „Wan toe tegoe kriatoeroe”, na so Hièronimus ben skrifi, „foe espresi ben kosi mi nanga a kragi taki mi ben proeberi foe kenki den tori na ini den evangelie tori, kontrari a makti foe den owroeten sma èn kontrari a denki foe a heri grontapoe.” Den sortoe kragi disi ben kon moro faja na baka a dede foe paus Damasus na ini 384 G.T. A matifasi foe Hièronimus nanga a njoen paus no ben boen, èn foe dati ede a ben bosroiti foe gowe libi Rome. Ete wan leisi Hièronimus ben go na a owstoe sei.
A e tron wan Hebrewtongo sabiman
Na ini a jari 386 G.T., Hièronimus ben seti ensrefi na ini Betlehem, pe a ben tan a lasti pisi foe en libi. A ben abi a demakandra foe wan pikin groepoe loyaal bakaman, so srefi Paula, wan goedoe heihei oema foe Rome. Paula ben teki a libi foe den asceetsma abra leki bakapisi foe a preiki di Hièronimus ben e preiki gi en. Nanga a jepi di Paula ben gi na moni sei, wan klooster ben man seti na ondro a tiri foe Hièronimus. Drape a ben go doro nanga en wroko leki sabiman èn ben klari a moro bigi wroko di a ben doe na ini en libi.
Foe di Hièronimus ben e libi na ini Palestina a ben abi na okasi foe kon froestan a Hebrewtongo moro boen. A ben pai difrenti djoe leriman foe jepi en foe froestan wan toe foe den moro moeilek sani foe a tongo. Ma srefi ala di a ben abi wan leriman, tokoe a no ben makriki. Foe wan leriman, Baraninas foe Tiberias, Hièronimus ben taki: „A ben kostoe mi moeiti nanga moni foe meki Baraninas leri mi na neti.” Foe san ede den ben studeri te neti? Bika Baraninas ben frede a fasi fa den djoe ben prakseri te a ben e abi demakandra nanga wan „kresten”!
Na ini den dei foe Hièronimus, den djoe nofo tron ben spotoe den heiden di ben taki Hebrewtongo foe di den heiden no ben man taki den geluid boen nanga den gorogoro. Tokoe nanga foeroe moeiti Hièronimus ben man doe den geluid disi. Hièronimus ben vertaal so srefi foeroe foe den Hebrew wortoe go na ini Latijntongo. A sani disi no wawan ben jepi en foe memre den wortoe, ma so srefi ben tan hori a fasi fa a Hebrewtongo ben e taki na a ten dati.
A moro bigi strei foe Hièronimus
Wi no sabi ofoeroe foe bijbel paus Damasus ben wani taki Hièronimus ben moesoe vertaal. Ma wi no kan tweifri foe a fasi fa Hièronimus ben prakseri foe a vertaling. Hièronimus ben abi wán sani nomo na en ede èn a ben abi wan fasti bosroiti. A tranga angri foe en ben de foe meki wan sani di „a Kerki kan gebroiki boen, di boen gi ala geslakti na ini a ten di e kon”. Foe dati ede a ben bosroiti foe meki wan njoen Latijntongo vertaling foe a heri bijbel.
Gi den Hebrew Boekoe foe bijbel, Hièronimus ben abi na prakseri foe meki en wroko gron tapoe a Septuaginta. Foeroe sma ben prakseri taki a Grikitongo vertaling disi foe den Hebrew Boekoe foe bijbel, di ben vertaal fosi na ini a di foe dri jarihondro b.G.T., ben meki langalanga nanga jepi foe Gado en santa jeje. Foe dati ede, a Septuaginta ben prati na ala sei na mindri den kresten di ben taki a Grikitongo na a ten dati.
Ma ala di Hièronimus ben go moro fara nanga en wroko, a ben kon si taki sani no de na wánfasi na mindri den Grikitongo manuscript, den srefi sani di a ben miti na ini Latijntongo. Hièronimus ben broeja moro nanga moro. Te foe kaba, a ben kon na a bosroiti taki foe meki wan vertaling di a kan froetrow, a ben sa abi foe libi den Grikitongo manuscript, èn so srefi a Septuaginta di sma ben lespeki foeroe, èn go langalanga na a fosi Hebrewtongo.
A bosroiti disi foe en ben meki sma e protesteri srefisrefi. Son sma ben kari Hièronimus wan man di e skrifi falsi sani, wan sma di e kosi Gado, èn di ben gowe libi den gwenti foe kerki foe den djoe ede. Srefi Augustine — a moro prenspari theoloogman foe a kerki na a ten dati — ben begi Hièronimus foe go baka na a tekst foe a Septuaginta, taki: „Efoe a vertaling foe joe sa leisi moro foeroe na ini den foeroe kerki, dan a sa de wan sari sani taki te den e leisi den Boekoe foe bijbel, difrenti sa de na mindri den Kerki di e taki Latijntongo èn den Kerki di e taki Grikitongo.”
Ija, Augustine ben frede taki a kerki ben sa kan prati efoe den Westsei kerki ben o gebroiki a Latijntongo vertaling foe Hièronimus — di gron tapoe a Hebrewtongo vertaling — ala di den Grikitongo kerki foe na Owstoesei ben gebroiki a Septuaginta vertaling ete.b Na tapoe foe dati, Augustine ben taki foe a tweifri di a ben tweifri foe poti a Septuaginta na wan sei, foe teki wan vertaling di Hièronimus wawan ben kan opo taki gi a boen foe en.
Fa Hièronimus ben handri tapoe ala den gensman disi? Soleki fa Hièronimus de, a no ben poti prakseri na tapoe den man disi di ben kroetoe en. A ben tan wroko langalanga komoto foe a Hebrewtongo, èn na ini a jari 405 G.T. a ben klari en bijbel na ini Latijntongo. Foeroe jari na baka, a vertaling foe en ben kisi a nen Vulgaat, di e sori go na wan vertaling di ala sma e erken (a Latijn wortoe vulgatus wani taki „algemeen, a sani di pôpi”).
Sani di a ben doe, ben de gi wan langa ten
Hièronimus en vertaling foe den Hebrew Boekoe foe bijbel ben de moro leki wan vertaling nomo foe wan tekst di ben de kaba. Foeroe geslakti langa a ben o kenki a studeri foe bijbel nanga a vertaling foe bijbel. „A Vulgaat”, na so a historia skrifiman Will Durant ben taki, „e tan a moro boen èn a moro krakti boekoe di meki na ini a di foe fo jarihondro.”
Ala di Hièronimus ben abi wan srapoe tongo èn wan persoonlijkheid di e wiki strei, tokoe en wawan ben meki ondrosoekoe foe bijbel doe baka na ini a Hebrewtongo tekst di ben skrifi nanga jepi foe Gado en santa jeje. Nanga wan srapoe ai a ben studeri den owroeten Hebrewtongo nanga Grikitongo manuscript èn ben teki den gersi makandra, di wi no abi moro na ini a ten disi. A wroko foe en ben doe bifo den wan foe den Masoreiti djoe. So boen, a Vulgaat na wan warti ondrosoekoe boekoe foe gersi tra vertaling foe bijbel nanga makandra.
Sondro foe tapoe den ai gi a toemoesi strak fasi fa a ben tjari ensrefi noso gi en relisi denki, tokoe den sma di lobi Gado Wortoe kan warderi den serjoesoe moeiti foe wan foe den fosi man disi di ben jepi vertaal bijbel èn di ben wiki strei. Èn ija, Hièronimus ben doro en marki — a ben meki wan sani di „warti gi foeroe geslakti na ini a ten di e kon”.
[Foetoewortoe]
a A no ala historia skrifiman e agri nanga a ten èn nanga den sani di ben feni presi a wan baka a trawan na ini a libi foe Hièronimus.
b Soleki fa sani ben waka, a vertaling foe Hièronimus ben tron a moro prenspari bijbel gi krestenhèit na a Westsei, ala di a Septuaginta ben e tan gebroiki na ini na Owstoesei krestenhèit te leki na ini a ten disi.
[Prenki na tapoe bladzijde 28]
Wan popki foe Hièronimus na ini Betlehem
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Garo Nalbandian
[Sma di abi a reti foe den prenki na tapoe bladzijde 26]
Tapoesei na a kroektoe-anoesei, Hebrewtongo manuscript: Nanga a primisi foe a Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Ondrosei na a reti-anoesei a Siriatongo manuscript: A meki baka nanga a switi primisi foe The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Tapoesei na mindri, Grikitongo manuscript: Nanga a primisi foe Israel Antiquities Authority