A Kriaman Kan Meki Yu Libi Abi Waarde
„Meki den prèise a nen fu Yehovah; bika ensrefi ben gi a komando, èn a ben kria den.”—PSALM 148:5.
1, 2. (a) Sortu aksi wi musu ondrosuku? (b) San den sani di Gado meki abi fu du nanga na aksi di Yesaya ben poti?
„¿YU NO kon sabi?” Dati kan gersi wan aksi di e meki furu sma e poti na aksi: ’¿Kon sabi san?’ Ma a de wan seryusu aksi. Èn a moro bun fasi fa wi kan kon sabi a piki na te wi e luku a situwâsi di ben meki taki na aksi disi ben poti — a di fu 40 kapitel fu a bijbelbuku Yesaya. Yesaya, wan Hebrewsma fu owruten, ben skrifi en, èn fu dati ede na aksi na wan owru aksi. Toku a de wan disiten aksi tu, di abi fu du nanga a warti di yu libi warti trutru.
2 Fu di a de so prenspari, meki wi musu abi seryusu belangstelling gi na aksi na Yesaya 40:28: „¿Yu no kon sabi noso yu no yere? Yehovah, a Kriaman fu den moro farawe presi fu grontapu, na wan Gado te ten di no skotu.” So bun, fu „kon sabi” abi fu du nanga a Kriaman fu grontapu, èn den tra tekst na en lontu e sori taki a no abi fu du nanga grontapu nomo. Tu vers na fesi, Yesaya ben skrifi fu den stari: „Opo un ai go na loktu èn luku. Suma kria den sani disi? Na a Sma di e tyari na ipi fu a legre fu den go na doro . . . Fu di a abi dinamik krakti pasa marki, èn fu di a tranga na ini makti tu, meki no wan fu den no e misi.”
3. Fu san ede yu musu wani sabi moro fu a Kriaman, ala di yu sabi furu fu en kaba?
3 Iya, na aksi „¿Yu no kon sabi?” abi trutru fu du nanga a Kriaman fu wi universum. Kande yusrefi e bribi taki Yehovah Gado na „a Kriaman fu den moro farawe presi fu grontapu”. Kande yu sabi furu tu fu den eigifasi fu en nanga den fasi fu en. Ma fa a de te yu miti wan man noso wan uma di e tweifri taki wan Kriaman de èn di no sabi fa a tan trutru? A no musu fruwondru yu fu miti so wan sma, bika milyunmilyun sma de di no sabi noso no e bribi na ini a Kriaman.—Psalm 14:1; 53:1.
4. (a) Fu san ede a bun na ini a ten disi fu poti prakseri na tapu a Kriaman? (b) Sortu piki sabidensi no man gi?
4 Den skoro e leri furu sma fu tweifri na sani èn den e denki taki sabidensi abi (noso sa feni) den piki na tapu den aksi di abi fu du nanga a bigin fu na universum èn fu a libi. Na ini The Origin of Life (a komopo fu a titel na ini Fransitongo: Aux Origines de la Vie), den skrifiman Hagene nanga Lenay e taki: „A bigin fu a libi de te now ete wan kesekese na a bigin fu a di fu 21 yarihondro. A problema disi, di muilek srefisrefi fu lusu, abi ondrosuku fanowdu na tapu ala kontren, di abi fu du nanga a kefalek bigi fu na universum èn so srefi nanga a moro kefalek pikin sani di de.” Toku a lasti kapitel, „Na aksi e tan ete”, e erken: „Wi ondrosuku wan tu sabidensi piki na tapu na aksi: Fa libi du kon na grontapu? Ma fu san ede libi ben bigin? ¿A libi abi wan marki? Sabidensi no man piki den aksi disi. Sabidensi e suku nomo fu piki na aksi: ’fa?’ ’Fa’ èn ’fu san ede’ na tu aksi di e difrenti srefisrefi. . . . Ma fu piki na aksi ’fu san ede’, dan filosofia, relisi, èn — moro prenspari — ibriwan fu wi musu feni a piki.”
Feni den Piki èn a Warti di a Libi Warti
5. Spesrutu sortu sma kan abi wini te den e leri moro fu a Kriaman?
5 Iya, wi wani frustan fu san ede a libi de — èn spesrutu, fu san ede wi de dyaso. Boiti dati, wi musu abi belangstelling gi sma di no e si ete taki wan Kriaman de èn sma di no sabi notinoti fu den fasi fu en. Noso prakseri fu den sma di ben kweki na wan fasi pe den ben leri wan sani fu Gado di e difrenti srefisrefi fu a sani di Bijbel e leri. Milyardmilyard sma gro kon bigi na ini den Owstusei kondre noso na tra presi pe moro furu sma no e si Gado leki wan sma, wan sma di de trutru èn di abi eigifasi di sma kan lobi. Gi den, a wortu „gado” kan gi a prakseri fu wan sortu krakti noso wan sani di no de trutru èn di meki tra sani. Den no leri ’sabi a Kriaman’ noso den fasi fu en. ¡Efu den sma disi, noso milyunmilyun sma di abi den srefi prakseri disi, ben kan kon bribi taki a Kriaman de trutru, dan den ben sa kan kisi furu wini, so srefi têgo howpu! Den ben kan kisi so srefi wan sani di yu no e feni furu — a warti di a libi warti trutru, wan trutru marki na ini a libi, èn wan korostu ati.
6. Fa a libi fu furu sma na ini a ten disi de a srefi leki den sani di Paul Gauguin ondrofeni èn leki wan fu den skedrei fu en?
6 Fu gi wan eksempre: Na ini 1891, a Fransi skedrei ferfiman Paul Gauguin ben gowe fu feni wan bun libi na ini Fransi Polynesia, wan presi di wani gersi wan paradijs. Ma a yayo libi di a ben libi fosi ben tyari siki kon gi en èn gi tra sma. Di a ben e si taki a ben o dede, dan a ben ferfi wan bigi skedrei pe a gersi leki a ben ’wani fruklari a libi leki wan bigi dangra sani’. Yu sabi fa Gauguin ben kari a skedrei dati? „Pe wi komoto? San na wi? Pe wi e go?” Kande yu yere tra sma e poti den srefi sortu aksi disi. Furu sma e poti den aksi disi. Ma te den no feni no wan bun piki — no wan sani di e meki a libi abi warti — ¿dan pe den kan feni yepi? Den kan denki taki a libi fu den e difrenti pikinso nomo nanga a libi fu den meti.—2 Petrus 2:12.a
7, 8. Fu san ede den ondrosuku di sabidensi e du, no de nofo srefi?
7 So bun, yu kan frustan fu san ede wan profesor fu natuurkunde, Freeman Dyson, ben kan skrifi: „Mi abi a srefi prakseri leki furu prenspari sma, te mi e poti den aksi baka di Yob ben aksi. Fu san ede wi e pina? Fu san ede so furu kruktudu de na grontapu? Fu san ede pina nanga rampu de?” (Yob 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Soleki fa wi taki kaba, furu sma e suku den piki na sabidensi, na presi fu suku den na Gado. Sabiman tapu a kontren fu biologie, sabiman di e ondrosuku se, nanga tra sma e leri wi moro fu a grontapu fu wi èn a libi na en tapu. Astronomiaman nanga sabiman tapu a kontren fu natuurkunde e suku na wan tra presi, èn den e leri moro nanga moro fu a son sistema fu wi, èn srefi fu den farawe stari sistema fu wi. (Teki gersi Genesis 11:6.) ¿Na sortu reidelek denki den sortu tru tori disi e sori?
8 Son sabidensiman e taki fu a „frustan” fu Gado noso den „sani di Gado srefi meki”, di de fu si na ini na universum. ¿Ma a ben sa kan, taki den e misi fu si san na a moro prenspari penti? A tijdschrift Science ben taki: „Te den ondrosukuman e taki dati a kosmologie e sori a ’frustan’ noso den ’sani di Gado srefi meki’, dan den e taki dati na Gado meki a strukturu fu na universum — wan sani di no de so prenspari te yu luku en bun.” Fu taki en soifri, Steven Weinberg, wan sabiman tapu a kontren fu natuurkunde èn winiman fu a Nobelprijs, ben skrifi: „O moro a gersi taki wi e frustan sani fu na universum, o moro a gersi taki na universum no abi wan marki.”
9. Sortu buweisi kan yepi wi nanga tra sma fu leri fu a Kriaman?
9 Ma toku, kande yu na wan fu den milyunmilyun sma di stuka a tori disi seryusu èn di e frustan a warti di a libi warti trutru, abi fu du nanga a sabi di wi musu sabi a Kriaman. Memre san na apostel Paulus ben skrifi: „Libisma no kan taki dati den no sabi Gado. Fu sensi a bigin fu grontapu, libisma ben kan si fa Gado tan nanga yepi fu den sani di A meki. Disi e sori a krakti fu En di e tan fu têgo. A e sori taki En na Gado” (Romesma 1:20, Holy Bible, New Life Version). Iya, buweisi de fu wi grontapu nanga fu wi di kan yepi sma fu kon sabi a Kriaman èn fu kan feni wan libi di warti trutru èn di abi fu du nanga en. Luku dri penti fu a tori disi: Na universum na wi lontu, a bigin fu a libi, èn den sani di wi man du nanga wi frustan.
Reide fu Bribi
10. Fu san ede wi musu prakseri fu a „bigin”? (Genesis 1:1; Psalm 111:10)
10 Fa na universum fu wi ben meki? Kande yu sabi nyunsu di e taki fu wrokosani fu luku go na ini a ruimte nanga wrokosani di e sori wi san e pasa na ini a ruimte, taki moro furu sabidensiman e frustan taki wan ten ben de taki wi universum no ben de. A ben abi wan bigin, èn a e bigi moro nanga moro. San disi e sori? Arki san na astronomiaman Sir Bernard Lovell e taki: „Efu wan ten ben de taki pikinmoro na Universum ben de so pikin taki pikinmoro a no ben de fu si èn taki a ben abi so wan bigi dichtheid, dan wi musu aksi wisrefi san ben de drape bifo en . . . Wi abi fu erken a problema fu wan Bigin.”
11. (a) O bigi na universum de? (b) San a soifrifasi na ini na universum e sori?
11 A fasi fa na universum meki, so srefi a grontapu fu wi, e sori taki sani seti kefalek soifri. Fu eksempre, tu kefalek aparti sani fu wi son nanga den tra stari, na taki den e tan wroko langa ten bun èn taki den no e kenki. Den kon si taki den stari sistema di de fu si, e teri now na mindri 50 milyard (50.000.000.000) nanga 125 milyard. Èn a stari sistema fu wi di nen Merkipasi abi milyardmilyard stari na ini. Prakseri fu disi: Wi sabi taki oli nanga a loktu na ini a masyin fu wan oto musu de soifri ini balansi. Efu yu abi wan oto, dan yu kan yuru wan monteur di abi ondrofeni, fu meki a masyin kon de ini balansi, so taki na oto fu yu kan drai moro grati èn moro bun. Efu nanga wan masyin kaba a de so prenspari fu seti sani soifri, dan fa a de nanga a son fu wi di e „bron” so bun, fu eksempre? A de krin, den moro prenspari krakti di de ini a tori seti so soifri taki libi kan de na grontapu. ¿Dati kon fu ensrefi? Na aksi ben poti gi Yob fu owruten: „¿Na yu poti den wet di e tiri den hemel, noso na yu poti den wet fu a naturu na grontapu?” (Yob 38:33, The New English Bible) No wan libisma ben du dati. Fu dati ede, fu pe a soifri seti dati kon dan?—Psalm 19:1.
12. Fu san ede a de wan reidelek sani fu go luku efu wan kefalek Koni Sma meki ala sani?
12 ¿A kon kande fu wan sani noso fu wan Sma di libisma no man si nanga den ai? Prakseri fu na aksi disi nanga a disiten sabidensi na prakseri. Moro furu astronomiaman e erken now taki kefalek krakti sani de na ini na universum, di den e kari blaka olo. Sma no man si den blaka olo disi, ma toku sabiman e bribi taki den de. Na a srefi fasi, Bijbel e fruteri taki na ini wan tra kontren makti kriaturu de di wi no man si nanga ai — yeye kriaturu. ¿Efu den sortu makti sma disi de di wi no man si, dan a no fiti taki a soifrifasi di de fu si na ini na heri universum ben bigin nanga wan kefalek Koni Sma?—Nehemia 9:6.
13, 14. (a) San sabidensi kon sabi fu a bigin fu a libi? (b) San a libi di de na grontapu, e sori?
13 Wan di fu tu buweisi di kan yepi sma fu erken taki wan Kriaman de, abi fu du nanga a bigin fu a libi. Sensi a ten fu den ondrosuku di Louis Pasteur ben du, sma e bribi taki libi no e kon fu sani di no de, taki sani e kon fu densrefi. So bun, fa a libi na grontapu ben bigin? Na ini den yari na baka 1950, den sabidensiman ben pruberi fu buweisi taki a kan taki a ben bigin safrisafri na ini wan sortu fositen se, di kotifaya ben naki wan owruten atmosfeer doronomo. Ma moro nyun buweisi e sori taki so wan bigin fu libi na grontapu no kan, bika a sortu atmosfeer dati noiti ben de. Fu dati ede, son sabidensiman e suku wan fruklari di no swaki so. ¿Ma densrefi no e misi fu si san na a moro prenspari penti tu?
14 Baka di a sabidensiman, Sir Fred Hoyle fu Ingrisikondre ben ondrosuku na universum furu tenti yari langa, a ben fruklari: „Na presi fu bribi a kefalek pikin tyans di de taki a libi ben bigin nanga yepi fu den krakti fu a naturu di de sondro frustan, a gersi leki a moro betre fu denki taki a bigin fu a libi ben de wan sani di wan koni sma ben du fu espresi.” Iya, o moro wi e leri fu den wondru sani fu a libi, o moro logisch a de taki a kon fu wan Sma di abi frustan.—Yob 33:4; Psalm 8:3, 4; 36:9; Tori fu den Apostel 17:28.
15. Fu san ede wi kan taki dati yu de aparti?
15 So bun, a fosi fasi fu rideneri abi fu du nanga na universum, èn a di fu tu abi fu du nanga a bigin fu a libi na grontapu. Luku wan di fu dri fasi — na apartifasi fu wi. Ala libisma de aparti na furu fasi, èn dati wani taki dati a de so nanga yu tu. Fa so? Kande yu yere taki sma gersi a frustan nanga wan krakti computer. Ma trutru, sma kon si now taki a no e fiti srefisrefi fu agersi en na a fasi disi. Wan sabidensiman na a Massachusetts Institute of Technology ben taki: „Den computer fu a ten disi no e doro srefi den sani di wan libisma fu fo yari man du, taki a man si, taki, buweigi, noso gebroiki en krin frustan. . . . Den ben bereken taki a man di a moro bigi computer man wroko esi-esi, de a srefi leki fa a senwe sistema fu wan pakro e du en — wan kefalek pikin pisi nomo fu a krakti di de na ini a bigi computer ini [yu] edekrabasi.”
16. Sortu sani a taki di yu man taki tongo e buweisi?
16 A sabi di yu sabi taki wan tongo na wan sani di yu man du bika yu abi wan edetonton. Son sma e taki tu, dri, noso moro tongo, ma fu di wi man taki srefi wán tongo kaba, e meki wi de aparti (Yesaya 36:11; Tori fu den Apostel 21:37-40). Den Profesor R. S. nanga D. H. Fouts, ben aksi: „¿Na libisma wawan . . . man taki nanga makandra nanga yepi fu wan tongo? . . . Ala den koni meti seiker man taki nanga makandra nanga yepi fu . . . gebaar, smeri, babari nanga singi, èn srefi a dansi fu den wasiwasi. Ma toku a gersi taki boiti libisma, den meti no man taki wan tongo di abi wan strukturu fu seti wortu. Èn wan prenspari sani na taki meti no e teken prenki di gersi wan sani. A wan-enkri sani di den kan du na fu krabukrabu wan sani.” Iya, soso libisma kan gebroiki den edetonton fu taki wan tongo èn fu teken prenki di wani taki wan sani.—Teki gersi Yesaya 8:1; 30:8; Lukas 1:3.
17. San na wan prenspari difrenti te wan meti e luku na ini wan spikri èn te wan libisma e luku na ini wan spikri?
17 Boiti dati, yu sabi suma na yu; yu sabi taki yu na libisma (Odo 14:10). ¿Yu si wan leisi kaba taki wan fowru, wan dagu, noso wan pusipusi e luku ensrefi na ini wan spikri èn e bigin tyopu, piritifi, noso e go feti nanga ensrefi? A e denki taki a e si wan tra meti, bika a no e si taki na ensrefi drape. Kontrari fu dati, te yu e luku na ini wan spikri, dan yu sabi taki na yu drape (Yakobus 1:23, 24). Kande yu e luku yu fesi noso e aksi yusrefi fa yu sa tan na baka wan tu yari. Meti no e du dati. Iya, yu edetonton e meki yu de aparti. Suma e kisi a grani fu disi? Fa yu edetonton kon de, efu a no Gado meki en?
18. Sortu sani di yu man du nanga yu frustan e meki taki yu e difrenti fu den meti?
18 Yu edetonton e meki yu man warderi kunst nanga poku tu èn a e meki yu man sabi san bun èn san ogri (Exodus 15:20; Krutubakra 11:34; 1 Kownu 6:1, 29-35; Mateus 11:16, 17). Fu san ede a de so nanga yu èn no nanga den meti? Den e gebroiki den edetonton moro furu fu sorgu gi den sani di den abi wantewante fanowdu — fu feni nyanyan, feni wan patna, noso fu meki wan nesi. Libisma wawan kan prakseri moro fara. Son sma e prakseri srefi fa den sani di den e du sa abi krakti na tapu a kontren pe den e libi na ini noso na tapu den bakapikin fu den te na ini a ten di de bun fara ete. Fu san ede? Preikiman 3:11 e taki fu libisma: „Srefi ten di no skotu a [Kriaman] poti na ini den ati.” Iya, a man di yu man denki san ten di no skotu wani taki, noso fu prakseri fu libi fu têgo, na wan spesrutu sani.
Meki a Kriaman Gi Yu Libi Waarde
19. Sortu dri fasi fu rideneri yu ben sa kan gebroiki fu yepi tra sma fu denki fu a Kriaman?
19 Wi taki fu dri kontren nomo: a soifrifasi fa sani e wroko na ini a bigi universum, a bigin fu a libi na grontapu, èn a trutru apartifasi fu a libisma edetonton di man du difrenti sani. San den dri sani disi e sori? Now wi e sori yu wan fasi fa yu ben kan rideneri nanga tra sma fu yepi den fu teki wan bosroiti. Yu ben kan aksi fosi: ¿Na universum ben abi wan bigin? Moro furu sma ben sa agri taki a ben abi wan bigin. Dan aksi: ¿A kon fu ensrefi, noso na wan sma noso wan sani meki a bigin? Moro furu sma e frustan taki wan sma noso wan sani ben meki na universum. Disi e tyari wi go na a lasti aksi: ¿Na wan sani noso wan Sma di e tan fu têgo ben meki na universum? Fu di den tori disi tyari na so wan krin èn logisch fasi, meki furu sma kan kon na a bosroiti: ¡Wan Kriaman musu de! ¿Fu di dati de so, dan a no musu man tu taki a libi de wan warti sani?
20, 21. Fu san ede a de prenspari fu sabi a Kriaman te wi wani taki a libi musu abi warti?
20 A heri de di wi de, so srefi a sabi di wi man sabi san bun èn san ogri, nanga a moreel fasi srefi, musu abi fu du nanga a Kriaman. Dr. Rollo May ben skrifi wan leisi: „A wan-enkri bun strukturu gi moreel wet na wan strukturu di abi gron tapu a warti a libi warti trutru.” Pe dati de fu feni? A ben taki moro fara: „A moro hei strukturu na a fasi fa Gado de. Den gronprakseri fu Gado na den gronprakseri di de a fondamenti fu a libi, fu sensi a ten di Gado bigin kria sani te na a kaba.”
21 Fu dati ede wi kan frustan heri bun fu san ede a psalm singiman ben sori taki a ben abi sakafasi èn so srefi koni di a ben begi a Kriaman: „Meki mi kon sabi den pasi fu yu, o Yehovah; leri mi den pasi fu yu. Meki mi waka na ini yu waarheid èn leri mi, bika yu na mi Gado fu frulusu” (Psalm 25:4, 5). Te a psalm singiman ben o kon sabi a Kriaman moro betre, dan seiker a libi fu en ben sa abi moro warti, a libi fu en ben o abi wan moro betre marki, nanga wan moro betre tiri. Na so a kan de tu nanga ibriwan fu wi.—Exodus 33:13.
22. San a wani taki fu kon sabi den fasi fu a Kriaman?
22 Fu kon sabi „den pasi fu” a Kriaman wani taki tu fu kon sabi moro bun fa a de, dati wani taki den eigifasi fu en èn den fasi fu en. Ma fu di wi no man si a Kriaman èn a makti srefisrefi, fa wi kan kon sabi en moro betre? A tra artikel sa taki fu disi.
[Futuwortu]
a Den sani di sma ondrofeni na ini den Nazi konsentrâsi kampu ben meki Dr. Viktor E. Frankl ben kon frustan: „A suku di libisma e suku san a libi warti, na a moro prenspari krakti na ini en libi èn a no de wan ’fasi fu denki di no de so prenspari’ èn di e wroko leki wan instinkt, soleki fu den meti. A ben taki tu taki pikinmoro tutenti yari baka a di fu tu grontapufeti, wan ondrosuku na ini Fransikondre „ben sori taki 89 procent fu den sma di den ben aksi, ben erken taki libisma abi ’wan sani’ fanowdu di kan gi den wan reide fu wani libi”.
San Yu Ben Sa Piki?
◻ Fu san ede wi musu du moro leki fu leri nomo fu den tru tori di sabidensi abi fu wi universum?
◻ Na tapu san yu kan sori te yu wani yepi tra sma fu denki fu a Kriaman?
◻ Fu san ede a sabi di wi musu sabi a Kriaman de wan sroto fu meki a libi de wan warti sani trutru?
[Schema/Prenki na tapu bladzijde 18]
(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)
San Yu E Denki?
Wi Universum
↓ ↓
No Ben Abi Ben Abi
Wan Bigin Wan Bigin
↓ ↓
Ben Kon Fu No Ben Kon
Ensrefi Fu Ensrefi
↓ ↓
Nanga Yepi fu Nanga Yepi fu
Wan Têgo Sani Wan Têgo Sma
[Prenki na tapu bladzijde 15]
A kefalek bigi fu na universum èn a soifrifasi fu en, meki taki furu sma go prakseri fu a Kriaman
[Sma di abi a reti fu a prenki]
Bladzijde 15 nanga 18: Jeff Hester (Arizona State University) nanga NASA