A Griki Filosofia—¿A Ben Meki a Kresten Bribi Kisi Moro Waarde?
„Te yu luku en bun, dan a Kresten bribi, ala di a ben de teige a kulturu fu den heiden Grikisma nanga Romesma, toku ben teki furu sani abra fu a filosofia fu na owruten grontapu fu den Grikisma nanga Romesma.”—The Encyclopedia Americana.
WAN fu den sma di sondro tweifri ben abi furu krakti na tapu a „Kresten” fasi fu denki, ben de „Santa” Augustinus. Soleki fa The New Encyclopædia Britannica e taki, dan „na ini a prakseri fu [Augustinus] a relisi fu a Nyun Testamenti nanga den gwenti fu Plato di ben abi fu du nanga a Griki filosofia ben moksi krinkrin kon na wán; èn a ben de nanga yepi fu [a prakseri] dati tu, taki a bakapisi fu a sani di ben moksi kon na wán, ben abra go na tapu a Krestenhèit fu a Lomsu Katolik bribi fu den Mindri Yarihondro èn a Protestant bribi fu a Renaissance”.
Te yu luku en bun, dan den sani di Augustinus ben libi na baka, ben tan langa ete. Douglas T. Holden, di e fruteri omeni krakti a Griki filosofia ben abi na tapu a Krestenhèit, ben taki: „A Kresten kerkileri moksi so furu nanga a Griki filosofia, taki a meki sma de di 90 procent fu den e denki leki wan Grikisma èn 10 procent fu den e denki leki wan Kresten.”
Son sabiman e bribi trutru taki a krakti disi di filosofia abi ben meki a nyun Kresten bribi kon moro bun, èn taki a ben meki den leri fu en kisi moro waarde. Èn den e bribi tu taki a ben meki a Kresten bribi tron wan sani tu di ben kan overtoigi sma moro bun. ¿Dati ben de so? Fa èn o ten a Griki filosofia ben abi krakti na tapu a Kresten bribi? ¿Te yu luku en bun, dan a ben meki a Kresten bribi kisi moro waarde, noso a ben pori en?
Furu de fu leri te wi e luku wan tu fu den sani di ben pasa fu sensi a di fu dri yarihondro b.G.T. te go miti a di fu feifi yarihondro G.T., te wi e go ondrosuku wan tu aparti grupu fu wortu: (1) „A Dyubribi di teki a Griki kulturu abra”, (2) „A Griki kulturu di teki a Kresten bribi abra”, (3) „A Kresten bribi di teki a Griki kulturu abra”, èn (4) „A Kresten filosofia”.
„A Dyubribi Di Teki a Griki Kulturu Abra”
A fosi grupu fu wortu, „A Dyubribi di teki a Griki kulturu abra” seiker no e kruderi nanga makandra. A relisi di den Hebrewsma ben abi biginbigin èn di a tru Gado Yehovah ben seti no ben musu kon doti nanga falsi relisi denki (Deuteronomium 12:32; Odo 30:5, 6). Ma na a bigin kaba, a kefar ben de taki den gwenti fu falsi relisi nanga falsi relisi denki di ben de na ini a birti, ben o pori a soifrifasi fu anbegi — soleki a krakti di relisi fu Egipti, Kanan, nanga Babilon ben abi. A sari fu taki, dati Israèl ben meki taki a tru anbegi fu den ben kon pori trutru.—Krutubakra 2:11-13.
Wan tu yarihondro baka dati, di na owruten Palestina ben tron wan pisi fu a Grontapumakti fu Grikikondre, nanga Aleksander a Bigiwan leki tiriman na ini a di fu fo yarihondro b.G.T., na anbegi ben kon pori moro èn disi ben libi takru bakapisi na baka fu wan langa ten. Aleksander ben meki Dyu kon na ini a legre fu en. A kontakti di den Dyu ben abi nanga a kondre di ben wini den so langa ete, ben abi furu krakti na tapu a fasi fa den Dyu ben denki na relisi sei. A Griki fasi fu denki ben boro kon na ini den leri fu a Dyubribi. Sma taki dati a Granpriester Yason ben opo wan Griki akademia ini Yerusalem na ini 175 b.G.T. fu gi sma na okasi fu studeri Homer.
A prenspari fu si taki wan Samariaman di ben skrifi sani na ini a di fu tu yarihondro b.G.T., ben pruberi fu taki dati a historia fu Bijbel ben abi a Griki historia na ini. Te yu luku en bun, dan den apocrief buku fu den Dyu, soleki den buku Yudit nanga Tobias e taki fu sani di abi fu du nanga Griki lobitori. Wan tu Dyu filosofiaman ben kon èn den ben pruberi fu kruderi a Griki denki nanga a Dyu relisi èn nanga Bijbel.
A sma di moro leki ala tra sma ben abi fu du nanga disi na Philo, wan Dyu fu a fosi yarihondro G.T. Sondro fu abi a reti, a ben gebroiki den leri fu Plato (a di fu fo yarihondro G.T.), den leri fu den bakaman fu Pythagoras, nanga a leri fu den Stoïcijn. Den prakseri fu Philo ben abi furu krakti na tapu den Dyu. A Dyu skrifiman Max Dimont, di e fruteri fu a koni fasi fa a Griki denki boro kon na ini a kulturu fu den Dyu, e taki: „Den Dyu sabiman, di ben abi a prakseri fu Plato now, a fasi fa Aristoteles ben rideneri, nanga a sabidensi fu Euclides, ben pruberi fu kenki a Tora nanga yepi fu nyun wrokosani. . . . Den ben poti a Griki fasi fu rideneri na a fasi fa den Dyu ben e si sani.”
Baka wan pisi ten, den Romesma ben teki a Gran Kownukondre Grikikondre abra, èn den ben teki Yerusalem abra tu. Disi ben meki taki moro prenspari kenki ben kon tu. Na a di fu dri yarihondro G.T., den filosofia leri nanga relisi leri fu sma di ben sidon denki nyun tori èn di ben pruberi fu teki den prakseri fu Plato èn poti den kon na wán, ben de moro krin fu si èn na ini a ten disi sma sabi ala den leri disi makandra leki a nyun filosofia fu Plato. A ben de krin taki a denki disi ben o abi furu krakti na tapu den sma di ben fadon komoto na a Kresten bribi.
„A Griki Kulturu Di Teki a Kresten Bribi Abra”
Na ini den fosi feifi yarihondro fu a ten fu wi, wan tu koniman ben pruberi fu sori taki wan banti de na mindri a Griki filosofia nanga a waarheid di kon na krin ini Bijbel. A buku A History of Christianity e taki: „Kresten filosofiaman di ben leri a metafysica, ben musu prenki den Grikisma na ini den someni tenti yari bifo Krestes leki sma di ben e feti nanga deki-ati ma na wan don fasi fu kisi a sabi fu Gado, fu di den ben pruberi fu meki sma prakseri fu Yesus nanga yepi fu a fasi fa den Ateinesma ben e denki, èn dati meki den ben kan sidon denki wan Kresten bribi na ini a don heiden ede fu den.”
Plotinus (205-270 G.T.), wan fesiman fu den sma dati di ben sidon denki nyun tori, ben kon nanga wan sistema di ben abi en fondamenti moro furu na tapu den prakseri nanga den leri fu Plato. Plotinus ben kon nanga a leri di e taki dati wan sili de aparti fu a skin. Profesor E. W. Hopkins ben taki fu Plotinus: „A kerkileri fu en . . . ben abi furu krakti na tapu den fesiman fu a Kresten fasi fu denki.”
„A Kresten Bribi Di Teki a Griki Kulturu Abra” èn „A Kresten Filosofia”
Sensi a di fu tu yarihondro G.T., den „Kresten” di ben sidon denki nyun tori, ben pruberi nomonomo fu abi krakti na tapu den heiden koniman. Ala di na apostel Paulus ben warskow krinkrin gi „soso takitaki di e pori santa sani” èn gi „den sani di na wan lei fasi den kari ’sabi’, ma di no e kruderi nanga makandra”, toku den leriman dati ben moksi den leri fu den nanga a filosofia fu a Griki kulturu di ben de na den lontu (1 Timoteus 6:20). Soleki fa a sori, dan na eksempre fu Philo ben e sori taki wan fasi musu ben de fu man meki Bijbel de akruderi den prakseri fu Plato.—Teki gersi 2 Petrus 1:16.
A no de fu taki, dati a ben de waarheid fu Bijbel di ben e firi den takru bakapisi. Den „Kresten” leriman ben pruberi fu sori taki a Kresten bribi ben de wán nanga a filosofia fu den Grikisma nanga den Romesma. Clement fu Aleksandria nanga Origenes (a di fu tu nanga a di fu dri yarihondro G.T.) ben meki a nyun filosofia fu Plato kon tron a fondamenti fu a sani di ben tron a „Kresten filosofia” baka ten. Ambrose (339-397 C.E.), wan biskopu fu Milaan, ben „teki a moro nyun sortu Griki leri abra, so srefi den Kresten leri nanga den heiden leri — spesrutu den buku . . . fu a heiden Plotinus, di ben bribi a nyun filosofia fu Plato”. A ben pruberi fu gi Romesma di ben kisi bun skoro, wan sortu Kresten bribi di ben kruderi nanga den leri fu na owruten Rome noso Grikikondre. Augustinus ben teki na eksempre fu en.
Wan yarihondro baka dati, Dionisius fu Areopagus (di den e kari tu a wan di gersi Dionisius), di kande ben de wan moniki fu Siria, ben pruberi fu moksi a nyun filosofia fu Plato nanga „Kresten” kerkileri. Soleki fa wan encyclopedia e taki, dan „den buku [fu en] ben poti wan nyun filosofia fu Plato na ini wan bigi pisi fu den Kresten leri nanga kerki wet na ini den Mindri Yarihondro . . . èn te na ini a ten disi a bakapisi fu disi ben de taki den leri disi abi difrenti sani na relisi sei èn na a fasi fa sma e anbegi Gado”. ¡Dati de trutru wan seryusu fasi fu spotu nanga den warskow fu na apostel Paulus gi „filosofia nanga bedrigifasi di de wan soso sani, akruderi den gwenti fu libisma”!—Kolosesma 2:8.
Sani Di E Doti èn E Pori a Bribi
Sma taki dati „gi den Kresten bakaman fu Plato, a kisi di sma ben kisi boskopu fu Gado ben kon na a fosi presi èn den ben si a filosofia fu Plato leki a moro bun fasi di ben de fu meki sma frustan èn buweisi den leri fu Bijbel èn den kerki gwenti”.
Plato srefi ben bribi taki wan sili de di no man dede. A prenspari fu si taki wan fu den moro prenspari falsi leri di ben boro kon na ini a „Kresten” kerkileri na a leri di e taki dati a sili no man dede. A bribi di sma e bribi a leri disi, no e gi den no wan enkri reti fu taki dati disi e meki taki den gewoon sma sa feni a Kresten bribi moro moi. Di na apostel Paulus ben preiki na Ateine, a mama fu a Griki kulturu, dan a no ben leri sma a leri fu Plato di e taki fu a sili. Na presi fu dati, a ben preiki a Kresten leri fu na opobaka, ala di furu fu den Grikisma di ben arki en ben feni en muilek fu bribi den sani di a ben taki.—Tori fu den Apostel 17:22-32.
Tra fasi leki a Griki filosofia, Bijbel e sori krin taki a sili no de wan sani di wan sma abi, ma wan sani di a de (Genesis 2:7). Te wan sma dede, dan a sili no e libi go doro (Esekièl 18:4). Preikiman 9:5 e fruteri wi: „Den libiwan sabi ete, taki den sa dede; ma fu a sei fu den dedewan, den no sabi notinoti, èn den no abi wan paiman moro, bika sma frigiti srefi fu memre den.” Bijbel no e leri taki a sili no man dede.
Wan tra bedrigi leri ben abi fu du nanga a posisi di Yesus ben abi bifo a ben tron wan libisma, a prakseri taki a ben de a srefi leki en Tata. A buku The Church of the First Three Centuries e fruklari: „A leri fu a Dri-wánfasi . . . ben kon fu wan sani di no ben abi notinoti fu du nanga den leri fu den Dyu èn nanga den Kresten Buku fu Bijbel.” Fu pe a leri komoto? A leri „ben bigin na den Tata di ben e horibaka gi a filosofia fu Plato èn a ben kon wán nanga a Kresten bribi”.
Iya, baka wan pisi ten èn di a nyun filosofia fu Plato ben abi krakti na tapu den Kerki Tata moro nanga moro, dan den sma di ben bribi na ini a Dri-wánfasi ben kisi moro bakaman. Soleki fa a sori, dan a nyun filosofia fu Plato fu a di fu dri yarihondro ben gi den na okasi fu kruderi den sani di no ben e agri nanga makandra — fu meki wan Gado di abi dri sma na ini, kon tron leki wán Gado. ¡Den ben rideneri nanga yepi fu filosofia èn den ben taki dati dri sma ben kan de wán Gado, èn toku den ben de den srefi!
Ma a waarheid fu Bijbel e sori krin taki Yehovah wawan na a Almakti Gado, Yesus Krestes de a Manpikin di Gado kria èn di lagi moro En, èn a santa yeye na En wroko krakti (Deuteronomium 6:4; Yesaya 45:5; Tori fu den Apostel 2:4; Kolosesma 1:15; Openbaring 3:14). A leri fu a Dri-wánfasi no e gi grani na a wan-enkri tru Gado èn a e bruya sma, so taki den e drai den baka gi wan Gado di den no kan frustan.
Ete wan fasi fa a nyun filosofia fu Plato ben abi takru krakti na tapu a Kresten denki, ben de a Bijbel howpu di e taki fu wan dusun yari tiri (Openbaring 20:4-6). Sma ben sabi Origenes leki wan sma di ben krutu den wan di ben bribi na ini a dusun yari tiri. Fu san ede a ben gens a Bijbel leri disi di abi wan bun fondamenti èn di e taki dati Krestes o tiri wan dusun yari langa? The Catholic Encyclopedia e piki: „Fu di den leri fu [Origenes] ben abi den fondamenti tapu a nyun filosofia fu Plato . . . , meki a no ben agri nanga den sma di ben bribi na ini wan dusun yari tiri.”
A Waarheid
No wan fu den sani disi di kari na tapusei ben abi wan sani fu du nanga a waarheid. A waarheid disi na ala den Kresten leri di de fu feni na ini Bijbel (2 Korentesma 4:2; Titus 1:1, 14; 2 Yohanes 1-4). Bijbel na a wan-enkri buku di abi a waarheid.—Yohanes 17:17; 2 Timoteus 3:16.
Ma a feanti fu Yehovah, di de a feanti tu fu a waarheid, fu a libisma famiri, èn fu a têgo libi — Satan Didibri, a „kiriman” èn a „tata fu lei” — gebroiki difrenti triki fasi fu pori a waarheid dati. (Yohanes 8:44; teki gersi 2 Korentesma 11:3.) Wan fu den moro tranga wrokosani di a gebroiki na den leri fu den heiden Griki filosofiaman — di trutru e sori a fasi fa en srefi e denki — fu di a wani pruberi fu kenki a Kresten leri èn a Kresten denki.
Na ongewoon fasi fu moksi a Kresten leri nanga a Griki filosofia, na wan fasi fu swaki a waarheid fu Bijbel, fu swaki a krakti fu en, so taki a no e hari den safri-ati sma èn den opregti sma di e suku a waarheid èn di wani kisi leri (1 Korentesma 3:1, 2, 19, 20). A sani disi kan doti a soifrifasi tu fu den tumusi krin leri fu Bijbel, so taki sma no man si krin moro san na waarheid èn san na lei.
Na ini a ten disi, na ondro Yesus Krestes, na Edeman fu a gemeente, a tru Kresten leri kisi en reti presi baka. So srefi, opregti sma di e suku a waarheid kan kon sabi makriki san na a tru Kresten gemeente, nanga yepi fu den froktu fu en (Mateus 7:16, 20). Den Kotoigi fu Yehovah de klariklari èn fayafaya fu yepi den sma dati fu feni a soifri watra fu waarheid èn fu yepi den fu grabu hori steifi a gudu fu têgo libi di wi Tata Yehovah gi wi.—Yohanes 4:14; 1 Timoteus 6:19.
Prenki na tapu bladzijde 11]
Augustinus
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 10]
Den Griki wortu: Fu a buku Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Ateine; Plato: Musei Capitolini, Roma