Kresneti Gwenti—Na Sani Di Kresten Musu Hori?
KRESNETI ten doro. San dati wani taki gi yu, gi yu osofamiri, nanga den mati fu yu? A de wan okasi fu gi sma deki-ati na yeye fasi, noso a de soso wan ten fu hori wan fesa èn fu meki prisiri? A de wan ten fu prakseri fu a geborte fu Yesus Krestes? Noso a de wan ten fu no broko yu ede nanga den markitiki di poti gi Kresten?
Te yu e poti prakseri na den aksi dati, dan yu musu hori na prakseri taki den Kresneti gwenti kan de tra fasi na a presi pe yu e libi. Fu eksempre, na ini Meksikow nanga tra kondre fu Latijns-Amerika srefi a nen de tra fasi. La Navidad, noso a Geborte fu Krestes, soleki fa den e kari Kresneti na ini den kondre disi fu Latijns-Amerika, e sori go na a geborte fu Krestes. Teki wan momenti fu poti prakseri na wan tu finifini tori fu den gwenti disi fu Meksikow. Disi sa man yepi yu moro bun fu yusrefi taki san yu e denki fu a Kresneti ten disi.
Den Posadas, „den Dri Koniman”, Nanga a Nacimiento
Den fesa e bigin tapu 16 december nanga den posadas. A buku Mexico’s Feasts of Life e gi leki komentaar: „A de a ten fu den posadas, neigi kefalek moi dei bifo Kresneti, pe sma e memre a waka di Yosef nanga Maria ben waka lontu, den wawan na ini a foto Betlehem, èn a momenti di sma ben sori den switifasi èn ben gi den wan kibripresi te fu kaba. Famiriman nanga mati e kon makandra ibri neti fu pruberi fu du den sani baka di ben pasa bifo Krestes gebore.”
A de a gwenti, taki wan grupu sma e waka nanga popki fu Maria nanga Yosef èn e go na wan oso, èn e aksi na ini wan singi efu den kan kisi kibri drape, noso posada. Den sma di de na ini na oso e singi tu fu piki den sma di kon, te leki den sma disi e kisi primisi fu kon na ini na oso te fu kaba. Baka dati wan fesa e bigin. Drape wan tu sma — di den tapu den ai nanga wan duku èn di abi wan tiki na ini den anu — e pruberi wan-fru-wan fu broko a piñata, dati na wan bigi tokotoko patu di meki moi èn di e anga na wan titei. Te a patu disi broko, dan den sma di de na a fesa e teki den sani di ben de inisei fu a patu (sukrusani, froktu, nanga den sortu sani dati). Baka disi dan den sma e nyan, e dringi, poku e prei, èn den e dansi. Aiti posada fesa e hori fu 16 december te go miti 23 december. Tapu 24 december, den sma e hori Nochebuena (a neti bifo Krestneti), èn famiriman e meki muiti fu kon makandra fu nyan wan spesrutu nyanyan.
No langa baka dati, dan yu abi Nyun Yari, pe sma e hori bigi fesa pe furu babari de. Na a mofoneti fu 5 yanuari, den Tres Reyes Magos („dri koniman”) musu tyari preisani gi den pikin-nengre. A heimarki na wan fesa di sma e hori tapu 6 yanuari, pe sma e kisi wan rosca de Reyes (wan sortu lontu kuku) fu nyan. Te den sma e nyan a kuku disi, dan wan sma sa feni na ini a pisi kuku fu en wan pikin popki di e prenki a beibi Yesus. A sma di feni a popki dati, de fruplekti fu orga wan lasti fesa tapu 2 februari. (Na ini wan tu presi yu abi dri popki di e prenki „den dri koniman”.) Soleki fa yu kan si, dan den fesa di sma e hori ini a tori fu Kresneti e go nanga langa.
Na ini a pisi ten disi, a nacimiento (den sani di sma e du fu sori a Geborte fu Krestes) de wan bigi sani. San de ini a tori disi? We, na den presi pe ala sma kan go èn so srefi na ini kerki nanga oso, sma e meki popki (bigiwan noso pikinwan) di meki fu keramiek, udu, noso tokotoko. Den popki disi e sori fa Yosef nanga Maria ben e kindi bifo a nyanyan-baki nanga a nyun-nyun gebore beibi na ini. Furutron den e sori skapuman tu nanga Los Reyes Magos („den koniman”). A sani disi e sori wan pen, èn wan tu tra meti kan poti tu fu meki a prenki abi ala sani di de fanowdu. Ma a moro prenspari sani, na a beibi di gebore nyun-nyun, di den e kari na ini Spanyoro el Niño Dios (Gado a Pikin). A moro prenspari popki disi di e prenki a nyun-nyun gebore beibi, kan poti drape tapu a neti bifo Kresneti.
Luku den Gwenti fu a Geborte Moro Fini
The Encyclopedia Americana e taki fu den Kresneti fesa soleki fa furu sma sabi dati na heri grontapu: „Furu fu den gwenti di abi fu du nanga Kresneti now, no ben de sani di sma ben gwenti fu du na Kresneti di a ben bigin. Ma na presi fu dati, den gwenti disi, ben de gwenti di sma ben abi bifo a pisi ten fu den Kresten èn gwenti di no abi noti fu du nanga Krestes, èn di a Kresten kerki ben teki abra. Saturnalia ben de wan fesa fu den Romesma di den ben hori na ini december. Furu fu den sani di sma gwenti fu du fu meki prisiri na Kresneti, komoto fu a Saturnalia fesa. Den sani soleki den bigi fesa di sma e hori na Kresneti pasa marki, den kado di den e gi makandra, nanga a bron di den e bron kandra na Kresneti, komoto fu a fesa disi fu den Romesma.”
Den sma na ini Latijns-Amerika, e hori den gwenti dati fu a Geborte fu Krestes, makandra nanga tra gwenti di den teki abra. ’Fu pe den kisi den tra gwenti disi’, yu kan aksi yusrefi. Fu tru, furu sma di wani hori densrefi na Bijbel e erken taki wan tu gwenti na noti moro leki kerki gwenti fu den Azteken. El Universal, wan nyunsu koranti na ini Meksikow City, e gi leki komentaar: „Den moniki fu difrenti grupu na ini a Katolik kerki ben kisi wini fu di den fesa, akruderi a kalender fu den Azteken, ben fadon na den srefi ten akruderi a kalender di e sori sani fu a Katolik kerki. Dati meki den ben gebroiki disi fu horibaka gi a preikiwroko nanga a zendelingwroko fu den. Den ben puru den fesa di sma ben hori fosi gi den fositen gado fu Spanyorokondre, èn ben poti na ini a presi fu dati den fesa gi den Kresten gado. Den ben bigin nanga fesa di komoto fu Europa èn den ben poti den fesa fu den Ingi tu, èn ala den sani disi ben meki taki wan kulturu du kon pe sma ben moksi difrenti sortu bribi nanga gwenti, èn dati baka ben meki taki spesrutu wortu ben kon di sma e gebroiki na ini Meksikow .”
The Encyclopedia Americana e tyari kon na krin: „Frukufruku kaba, den sani di sma ben du fu sori a Geborte fu Krestes, ben tron wan pisi fu a Kresneti fesa . . . Sma e taki dati den sani di ben pasa ini a tori fu a beibi na ini a nyanyan-baki èn di e sori na ini kerki, bigin na Santa Francis.” Den sani disi di sma e sori soleki a geborte fu Krestes, ben bigin na ini den kerki na a ten di Spanyorokondre ben bigin teki a kondre Meksikow abra. Fransiskan moniki ben orga den sani disi na ini den kerki fu leri den Ingi fu a Geboorte fu Krestes. Baka ten den posadas ben kon moro pôpi. Awansi fu san ede den ben wani du den sani disi na ini a bigin, toku a fasi fa den e hori den posadas na ini a ten disi e sori san na den sani disi trutru. Efu yu de na ini Meksikow te a fesa disi e hori, dan yu kan si noso firi wan sani di wan skrifiman fu El Universal ben poti krakti na tapu, di a ben gi leki komentaar: „Den posadas ben de wan fasi fu memre wi fu a teki di a papa nanga mama fu Yesus ben teki waka fu feni wan kibripresi, so taki Gado a Pikin ben kan gebore. Ma na ini a ten disi den posadas na dei nomo pe sma e drungu, pe den e hori bradyari fesa pe sma e nyan pasa marki, pe sma e du soso sani, èn pe sma e du ogri moro nanga moro.”
A prakseri di sma ben abi fu sori a nacimiento ben kon na ini a pisi ten di Spanyorokondre ben teki a kondre Meksikow abra. A prakseri dati ben kon fu den prei di den ben pristeri na ini den kerki. Ala di wan tu sma feni a sani disi wan moi sani fu luku, toku wi musu aksi wisrefi efu a sani disi na soifri san Bijbel e taki? Dati na wan prenspari aksi. Di den dri koniman, soleki fa sma e kari den, — di trutru ben de astrologiaman — ben go na Yesus nanga en papa nanga mama, dan den no ben de moro na ini wan pen. Wan pisi ten ben pasa kaba, èn now na osofamiri ben libi na ini wan oso. Yu sa feni en wan moi sani fu si a finifini tori disi na ini Mateus 2:1, 11 di Gado ben meki Mateus skrifi nanga yepi fu santa yeye. Kande yu man si tu taki Bijbel no e taki omeni astrologiaman ben drape.a
Na ini Latijns-Amerika, den dri koniman e teki a presi fu a kerstman. Toku, neleki fa dati e pasa na tra kondre, furu papa nanga mama e kibri preisani na ini den oso. Baka dati na a mamanten fu 6 yanuari, den pikin-nengre e suku den preisani, neleki na den dri koniman ben tyari den preisani disi kon. Disi na wan ten fu meki moni gi den sma di e seri preisani èn wan tu fu den sma disi kon gudu srefisrefi fu a sani disi ede di opregti sma e si leki wan anansitori nomo. Na anansitori fu den dri koniman na wan sani di bun furu sma no e bribi moro, èn srefi pikin-nengre no e bribi dati. Wan tu sma no lobi a tori kwetikweti taki sma e lasi bribi na ini na anansitori disi. Ma yu ben sa fruwakti wan tra sani fu wan anansitori di ben e tan go nanga langa, nomo fu di sma gwenti en so èn nomo fu meki taki trawan kan meki moni?
Den fosi Kresten no ben hori Kresneti, noso a Geborte fu Krestes. Wan buku e taki fu a tori disi: „A fesa disi no ben hori na ini den fosi yarihondro fu a Kresten kerki. Dati ben de so, fu di den Kresten ben gwenti fu memre den sma di dede èn di trawan ben sabi heri bun, na presi fu den memre a geborte fu prenspari sma.” Bijbel e sori taki a hori di sma e hori friyari-oso, abi fu du nanga sani fu den heiden, èn a no abi fu du nanga den tru anbegiman fu Gado.—Mateus 14:6-10.
A no de fu taki, dati disi no wani taki dati a no bun fu leri èn fu memre den sani di ben pasa trutru di a Manpikin fu Gado ben gebore. Den soifri Bijbel tori e yepi ala sma di wani du Gado wani, so taki den kan frustan den tori disi moro bun èn so taki den kan leri fu den sani disi.
A Geborte fu Yesus Soleki fa Bijbel E Taki fu En
Yu sa feni tori di yu kan frutrow fu Yesus geborte na ini den Evangelietori fu Mateus nanga Lukas. Den tori disi e sori taki na engel Gabrièl ben fisiti wan yongu uma di no ben trow èn di ben abi a nen Maria. Na engel ben fisiti na uma disi na ini a foto Nasaret fu Galilea. Sortu boskopu na engel ben tyari kon? „Luku! yu sa de nanga bere èn yu sa meki wan manpikin, èn yu musu gi en a nen Yesus. A wan disi sa bigi èn den sa kari en a Manpikin fu a Moro Heiwan; èn Yehovah Gado sa gi en a kownusturu fu en tata David, èn a sa tiri leki kownu abra na oso fu Yakob fu têgo, èn en kownukondre no sa kon na wan kaba.”—Lukas 1:31-33.
A boskopu disi ben meki Maria fruwondru srefisrefi. Fu di Maria no ben trow, dati meki a ben taki: „Fa disi sa pasa, fu di mi no abi seks demakandra nanga wan man?” Na engel ben piki: „Santa yeye sa kon na yu tapu èn krakti fu a Moro Heiwan sa tapu yu. Fu dati ede, meki san o gebore, den sa kari santa, a Manpikin fu Gado.” Di Maria ben kon si taki disi ben de a wani fu Gado, a ben piki: „Luku! Yehovah en umasrafu! Meki sani pasa nanga mi neleki fa yu taki.”—Lukas 1:34-38.
Wan engel ben fruteri Yosef fu a wondru geborte disi, èn dati meki Yosef no ben abi fu prati fu Maria, wan sani di a ben abi na prakseri baka di a ben kon sabi taki Maria ben de nanga bere. Baka dati a ben wani fu teki a frantwortu fu sorgu gi a Manpikin fu Gado.—Mateus 1:18-25.
Baka dati wan komando fu Kèiser Augustus ben meki taki Yosef nanga Maria ben musu teki waka komoto fu Nasaret na Galilea, go na Betlehem na ini Yudea, a foto fu den afo fu den. Dati den ben musu du fu go skrifi den nen na ini lantibuku drape. „Di den ben drape, dan den dei ben doro taki [Maria] ben musu kisi a pikin. Èn a ben kisi en manpikin, a fosi geborewan, èn a ben tai en na ini wensre fu duku èn ben poti en na ini wan nyanyan baki, fu di presi no ben de gi den na ini a tanpresi gi fisitiman.”—Lukas 2:1-7.
Lukas 2:8-14 e fruteri san ben pasa baka dati: „Na ini a srefi kontren dati, skapuman ben de tu di ben tan na dorosei èn te neti den ben hori wakti gi den ipi fu den. Èn wantronso Yehovah engel ben tanapu makandra nanga den, èn a glori fu Yehovah ben skèin lontu den, èn den ben kon frede srefisrefi. Ma na engel ben taigi den: ’No frede, bika luku! mi e meki bun nyunsu bekènti na unu fu wan bigi prisiri di ala sma sa abi, bika tide wan Frulusuman, di de Krestes, a Masra, ben gebore gi unu, na ini a foto fu David. Èn disi na wan marki gi unu: unu sa feni wan beibi di domru na ini duku èn di e didon na ini wan nyanyan baki fu den meti.’ Èn wantronso wan heri ipi fu a hemel legre ben kon na a engel, di ben prèise Gado, taki: ’Glori na ini den moro hei presi na Gado, èn na grontapu vrede na mindri sma fu bun wani.’”
Den Astrologiaman
A tori fu Mateus e taki dati astrologiaman ben kon fu Owstusei èn den ben doro na Yerusalem. Èn den ben suku a presi pe a Kownu fu den Dyu ben gebore. Kownu Herodes ben wani sabi moro fu a tori disi srefisrefi — ma dati no ben de fu di a ben wani du bun sani. „A ben seni den go na Betlehem èn a ben taigi den: ’Go ondrosuku finifini pe a yongu pikin de, èn te unu feni en, dan unu musu kon fruteri mi, so taki mi tu kan go fu gi a pikin grani.’” Den astrologiaman ben feni a yongu pikin èn den „ben opo den gudu fu den, èn den ben gi kado na a pikin: gowtu, nanga hars di e smeri switi, nanga mirre”. Ma den no ben drai go baka na Herodes. „Gado ben warskow den na ini wan dren fu no drai go baka na Herodes.” Gado ben gebroiki wan engel fu warskow Yosef gi den sani di Herodes ben wani du. Baka dati, Yosef nanga Maria ben lowe go na Egipti nanga a manpikin fu den. Baka dati, Herodes ben suku fu kiri a nyun Kownu. Dati a ben du na wan ogri-ati fasi, fu di a ben gi ordru fu kiri ala den boi na ini a birti fu Betlehem. Sortu boi? Den boi di ben abi tu yari noso di no ben doro a yari dati ete.—Mateus 2:1-16.
San Wi Kan Leri fu a Tori?
Den astrologiaman di ben kon — a no abi trobi omeni fu den ben de —, no ben anbegi a tru Gado. La Nueva Biblia Latinoamérica (1989 Edition) e taki na ini wan futuwortu: „Den Koniman no ben de kownu, ma den ben de lukuman nanga priester fu wan heiden bribi.” Den ben gi densrefi na ini na anbegi fu stari. Èn den ben kon fu di den ben sabi san den stari di den ben anbegi ben fruteri den. Efu na Gado ben wani tyari den go na a yongu pikin, dan A ben o tyari den na a soifri presi, sondro taki den ben abi fu go fosi na Yerusalem èn na ini a paleisi fu Herodes. Baka ten, Gado ben kon trutru na ini a tori fu kenki a pasi fu den, nomo fu kibri a libi fu a pikin.
Furutron, na a ten fu Kresneti, sma e taki noso e pristeri a tori disi na wan moi fasi èn na wan dangra fasi, èn dati e puru a moro prenspari sani: taki a beibi disi ben gebore fu de wan bigi Kownu, soleki fa Maria nanga den skapuman ben kisi fu yere. Nôno, Yesus Krestes no de wan beibi moro, èn a no de wan pikin moro srefi. Yesus e tiri now leki Kownu fu Gado Kownukondre. Heri esi a Kownukondre dati sa puru ala tirimakti di e gens a wani fu Gado, èn Yesus sa lusu ala den problema di libisma abi. Dati na a Kownukondre di wi e begi fu en na ini a Wi Tata Begi.—Danièl 2:44; Mateus 6:9, 10.
Nanga a sani di den engel ben meki bekènti na den skapuman, wi e leri taki ala sma di wani yere a boskopu fu a bun nyunsu, abi na okasi fu kisi frulusu. Den wan di Gado e feni bun, e tron „sma fu bun wani”. Kefalek moi vrede wi kan fruwakti na heri grontapu ondro a Kownukondre fu Yesus Krestes, ma sma musu wani du a wani fu Gado. A de so, taki a ten fu Kresneti e yepi sma nanga dati? Èn a de so, taki a ten fu Kresneti e sori sma taki den musu du a wani fu Gado? Furu opregti sma di wani du san Bijbel e taki, e feni taki a piki tapu den aksi disi de krin fu si.—Lukas 2:10, 11, 14.
[Futuwortu]
a Wi no musu frigiti wan tra finifini tori: Na ini a nacimiento na Meksikow, den e kari a beibi „Gado a Pikin” nanga a prakseri taki na Gado srefi di ben kon na grontapu leki wan beibi. Ma Bijbel e sori Yesus leki a Manpikin fu Gado di ben kon na grontapu; Yesus no ben de a srefi leki Yehovah, na almakti Gado. Poti prakseri na a tru tori disi, soleki fa dati de fu feni na Lukas 1:35; Yohanes 3:16; 5:37; 14:1, 6, 9, 28; 17:1, 3; 20:17.
[Faki na tapu bladzijde 4]
WAN TU SMA NO SA FRUWAKTI DISI
Na ini en buku The Trouble With Christmas, a skrifiman Tom Flynn e skrifi wan tu sani di a kon si, baka di a ondrosuku Kresneti furu yari langa:
„Wan lo sani di sma gwenti fu du na Kresneti now, abi den rutu na ini gwenti fu heiden bribi di ben de bifo Krestes. Wan tu fu den gwenti disi abi fu du nanga a fasi fa sma e libi nanga makandra, den abi fu du nanga seks, noso nanga sani fu na universum. Èn disi kan meki taki sma di teki bun leri èn di e frustan bun san e pasa na ini a libimakandra na ini a ten disi, e broko nanga den gwenti disi te den kon frustan moro bun pe den sani fu Kresneti komoto.”—Bladzijde 19.
Baka te Flynn e fruteri ipi-ipi tori di e horibaka gi san a e taki, dan a e taki baka san na a moro prenspari penti: „Wan fu den bigi lafu-tori fu Kresneti, na o weiniki gwenti na ini Kresneti na trutru Kresten sani. Baka te wi puru ala den sani di komoto na a ten bifo Krestes, dan furu fu den sani di e tan abra na sani di komoto baka Krestes, na presi taki a komoto fu Krestes trutru.”—Bladzijde 155.
[Prenki na tapu bladzijde 7]
Di den engel ben meki a geborte fu Yesus bekènti, dan dati ben seti san ben o pasa na ini a ten di e kon te Yesus sa de a Kownu di Gado poti