Pe kresneti foe a ten disi komopo
GI MILJOENMILJOEN sma na heri grontapoe, kresneti ten na wan toemoesi prisiri ten foe a jari. A de wan ten foe foeroe njanjan, owroeten gwenti, èn a firi di osofamiri abi taki den de wán. Kresneti na wan ten toe pe mati nanga famiriman lobi foe gi makandra kresneti karta nanga presenti.
Ma soso 150 jari pasa kaba, kresneti ben de wan heri tra sortoe fesadei. Stephen Nissenbaum, di de wan historia sabiman, e skrifi na ini en boekoe The Battle for Christmas: „Kresneti . . . ben de wan ten pe sma ben dringi foeroe sopi, èn foe wan pisi ten, sma no ben hori densrefi na den wet di ben abi foe doe nanga a fasi fa den ben moesoe tjari densrefi na poebliki, so taki den ben kan hori wan ’karnaval’, wan sortoe december ’Mardi Gras’ (Fransi wortoe gi a dei bifo Asisidei), pe sma no ben dwengi densrefi.”
A sani di taki dja, ben sa kan seki den sma di e prakseri foe kresneti nanga lespeki frede. Foe san ede wan sma no ben sa taki na wan lespeki fasi foe wan fesadei di sma e hori nomo taki a de foe memre a geborte foe a Manpikin foe Gado? A piki kan froewondroe joe.
A abi wan fondamenti di no boen
Sensi a bigin foe kresneti na ini a di foe fo jarihondro, a ben abi foe doe nanga prakseri di de kontrari makandra. Foe eksempre, joe ben abi a problema ini a tori foe Jesus gebortedei. Foe di bijbel no e taki krin sortoe dei noso moen Krestes gebore, meki sma poti difrenti sortoe dei gi dati. Na ini a di foe dri jarihondro, wan groepoe theoloogman foe Egipti ben teki 20 mei leki a dei, ala di trawan ben lobi tra dei, soleki 28 maart, 2 april, noso 19 april. Na ini a di foe 18 jarihondro, sma ben poti Jesus geborte kaba na tapoe ibri moen foe a jari! Dan fa den ben teki 25 december te foe kaba?
Moro foeroe sabiman e agri taki a Katolik Kerki ben teki 25 december leki Jesus gebortedei. Foe san ede? „Kande a de”, na so The New Encyclopædia Britannica e taki, „foe di den fositen kresten ben wani taki a dei ben moesoe moksi nanga a heiden fesa foe den Romesma di ben abi foe doe nanga a ’gebortedei foe a son di ala ten e wini.’” Ma foe san ede den kresten, di heidensma ben froefolgoe na wan ogri-ati fasi moro leki toe nanga afoe jarihondro, wantronso ben wani doe a wani foe den sma di ben froefolgoe den?
Kroekafasi e bigin
Na ini a fosi jarihondro, na apostel Paulus ben warskow Timoteus taki „godelowsoe sma nanga bedrigisma” ben o boro kon na ini a kresten gemeente èn den ben o kori foeroe sma (2 Timoteus 3:13). A fadon disi di foeroe sma ben fadon komoto na bribi ben bigin baka a dede foe den apostel (Tori foe den Apostel 20:29, 30). Baka a sokari kenki di Constantijn ben kenki en libi kon tron kresten na ini a di foe fo jarihondro, boen foeroe heidensma ben go ipi-ipi na a sortoe krestendom di ben de na a ten dati. San ben de a bakapisi? A boekoe Early Christianity and Paganism e taki: „Te joe e agersi a pikin groepoe troetroe opregti bribisma nanga trawan, dan sma no ben man si den srefi na ini a bigi ipi sma di ben taki nomo dati den ben de kresten.”
Fa den wortoe foe Paulus ben sori foe de troe! A ben gersi leki heiden porifasi ben e teki a troe krestendom abra. Èn na no wan pe a porifasi disi ben de so krin foe si leki te sma ben hori den fesadei.
Foe taki en leti, a wan-enkri fesa di kresten kisi a komando foe hori, na a Memrefesa (1 Korentesma 11:23-26). Foe di den fesa foe den Romesma ben abi foe doe nanga na anbegi foe kroektoe gado, meki fositen kresten no ben teki prati na den. Foe dati ede den heidensma foe a di foe dri jarihondro ben spotoe nanga den kresten, taki: „Oenoe no e go na den sjow; oenoe no abi belangstelling gi den poebliki prei; oenoe e weigri foe go na den poebliki njanjan fesa, èn e tegoe foe den santa wega.” Heidensma na a tra sei, ben skepi: „Wi e anbegi den gado nanga prisiri, nanga fesa, singi nanga wega.”
Mindribere foe a di foe fo jarihondro, a knoroeknoroe foe den heidensma ben kon moro mendri. Fa so? Foe di safrisafri moro nanga moro falsi kresten ben boro kon na ini na ipi, meki den prakseri foe den sma di ben fadon komoto na bribi ben kon foeroe so srefi toe. Disi ben meki taki den ben skeki densrefi na a libimakandra foe den Romesma. A boekoe The Paganism in Our Christianity e taki foe a tori disi, taki: „A ben de krinkrin wan gwenti foe den kresten foe teki den heiden fesa abra di a pipel ben kon lobi foe den gwenti foe den ede, èn foe meki den kon tron prenspari fesa gi den kresten.” Ija, a fadon di foeroe sma ben fadon komoto na bribi ben abi takroe bakapisi. Foe di den sokari kresten ben wani teki heiden fesa abra, meki now a libimakandra no ben abi someni moeiti foe feni den fesa disi boen. Fosi joe denki, den kresten ben abi someni alajari fesa leki den heidensma srefi. A no de foe froewondroe, taki kresneti ben de a moro prenspariwan foe den.
Wan internationaal fesadei
Neleki fa a moro prenspari fasi foe krestendom ben panja ensrefi na ini heri Europa, na so kresneti ben panja ensrefi toe. A Katolik Kerki ben kisi a prakseri taki a ben de wan joisti sani foe meki wan prisiri fesa di sma ben hori foe gi grani na Jesus gebortedei, tan foe ala ten. Akroederi dati, na ini 567 G.T., a Konmakandra foe Tours „ben meki bekènti taki den 12 dei di e bigin nanga kresneti te go miti Epifani ben de santa dei èn wan pisi ten foe hori fesa”. — The Catholic Encyclopedia for School and Home.
A no ben teki langa foe kresneti teki foeroe sani abra foe den grontapoe kotiten fesa foe Noord-Europa. Moro foeroe sma ben meki prisiri na presi foe sori bribifasi, foe di bradjari sma ben njan en dringi leki akanswari. Na presi taki kerki ben sori taki den no ben agri nanga a loesoe fasi fa sma ben tjari densrefi, a ben feni dati boen. (Teki gersi Romesma 13:13; 1 Petrus 4:3.) Na ini 601 G.T., paus Gregorius I ben skrifi Mellitus, a zendeling foe en na ini Ingrisikondre, èn a ben taigi en foe „no tapoe den owroeten heiden fesa dati, ma foe fiti den na den gwenti foe Kerki, ala di a ben moesoe kenki soso a reide di heidensma ben abi foe hori den, kon tron wan reide di ben de prenspari gi kresten”. Na so Arthur Weigall e taki, di wan ten ben de wan edeman inspektoro foe owroeten sani gi a kondre Egipti.
Na ini den Mindri Jarihondro, sma di ben wani kenki sani, ben firi taki den ben moesoe taki wan sani kontrari a bradjari fasi fa sma ben hori a fesa dati. Den ben meki wan lo wet kontrari „a pori di sma ben pori a prisiriten foe kresneti”. Dr. Penne Restad e taki na ini en boekoe Christmas in America—A History: „Son kerki tiriman ben poti krakti na tapoe taki a sondoe libisma famiri ben abi wan pisi ten fanowdoe pe den no ben abi foe dwengi densrefi èn pe den ben kan dringi sopi pasa marki, so langa den ben doe dati na wan fasi di den kresten ben horibaka gi dati.” Disi ben meki moro broeja kon nomo. Ma joe ben kan taki dati sma no ben broko den ede nanga dati, foe di heiden gwenti ben moksi someni kaba nanga kresneti taki moro foeroe sma no ben wani libi den. A skrifiman Tristram Coffin e taki en na a fasi disi: „Moro foeroe sma [ben] doe soso san den be[n] doe ala ten kaba èn den no ben poti foeroe prakseri na tapoe den takimakandra foe den sma di ben wani hori ai na tapoe den moreel markitiki foe trawan.”
Na a ten di sma foe Europa ben bigin seti libi na ini a Njoen Grontapoe, dan kresneti ben de wan fesadei di sma ben sabi heri boen kaba. Ma tokoe den sma ini den koloni no ben feni kresneti boen. Den puriteinsma di ben wani kenki sani ben si a fesa leki wan heiden fesa èn na ini Massachusetts na mindri 1659 nanga 1681, den ben tapoe sma foe hori en.
Baka di den no ben tapoe sma moro foe hori a fesa, moro sma ini den koloni, spesroetoe na a zuidsei foe New England, ben hori kresneti. Ma te joe e loekoe a historia foe a fesadei, dan a no de foe froewondroe taki son sma ben broko den ede moro nanga na abi di den ben wani abi wan boen ten, leki den ben broko den ede nanga a grani di ben moesoe gi na a Manpikin foe Gado. Wan kresneti gwenti di ben de wan pori sani spesroetoe, ben de a dringi di sma ben dringi sopi pasa marki. Groepoe grofoe jonkoeman ben go na ini den oso foe goedoe birtisma èn ben aksi den nanga tranga foe gi den njanjan nanga dringi sondro foe pai, neleki fa sma e doe nanga a sani di sma e kari ’trakteren of anders . . . ’ (wan pikin-nengre plèi na Halloweenten). Efoe na ososma ben weigri, dan nofotron den ben kosi en, èn son leisi den ben broko sani na ini en oso.
Sani ben kon so takroe na ini 1820, taki „na ogri fasi fa sma ben tjari densrefi na kresneti ten” ben tron „wan toemoesi serjoesoe kefar gi a libimakandra”, na so profesor Nissenbaum e taki. Na ini foto leki New York nanga Philadelphia, goedoe gronman ben bigin joeroe waktiman foe hori wakti na den oso nanga den gron foe den. Sma e taki srefi dati a foto New York ben orga en fosi skowtoe legre foe sma di ben kisi spesroetoe skoroleri gi dati, foe doe wan sani na wan oproeroe di sma ben meki nanga tranga, na ini a kresneti ten foe 1827/1828!
Kenki kresneti
A di foe 19 jarihondro ben tjari kenki kon gi a libisma famiri di noiti no ben pasa so ete. Sma, goedoe, nanga njoensoe ben bigin waka moro esi di wan bigi sistema foe pasi nanga lokopasi ben kon de. A revo tapoe a kontren foe na industria ben meki taki miljoenmiljoen sma ben man feni wroko, èn doronomo èn esi-esi den fabriki ben meki sani foe seri. A gro di na industria ben gro, ben tjari njoen èn frekti sortoe sociaal problema kon toe, di te foe kaba ben abi krakti na tapoe a fasi fa sma ben hori kresneti.
Langaten kaba, sma gebroiki fesadei leki wan fasi foe tranga osofamiri banti, èn so a de toe nanga kresneti. Foe di sma di ben horibaka gi kresneti, ben loekoe wan toe foe den owroe kresneti gwenti finifini baka, meki den ben man kenki sani na en nanga boen bakapisi, so taki a kon tron wan fesadei gi na osofamiri na presi foe wan bradjari fesa di ben gersi karnaval.
Ija, na a kaba foe a di foe 19 jarihondro, sma ben kon si kresneti leki wan sortoe dresi gi den siki foe a disiten libi foe sma na Amerkankondre. „Foe ala fesadei,” na so Dr. Restad e taki, „kresneti ben de wan volmaakti wrokosani foe tjari relisi nanga relisi firi go abra na ini na oso foe sma èn foe regtfardiki a bradjari fasi fa a poebliki ben tjari densrefi èn den fowtoe di den ben meki.” A e taki moro fara: „A gi di sma ben gi makandra presenti, a doe di sma ben doe boen sani gi trawan, srefi den switi odi di ben gi na kresneti ten, a moi di sma ben meki wan bon di e tan groen ala ten kon moi èn a prisiri di sma ben prisiri foe en te den ben poti en na ini wan foroisi, noso baka ten, na ini wan zaal foe sondeskoro, na dati ben tai den memre foe ibri osofamiri di ben abi papa, mama nanga pikin na makandra, na Kerki, èn na a libimakandra.”
Na a srefi fasi, foeroe sma na ini a ten disi e hori kresneti leki wan fasi foe sori a lobi di den abi gi makandra èn foe jepi hori a wánfasi na ini na osofamiri. Ma san wi no moesoe frigiti na den sani di abi foe doe nanga relisi. Miljoenmiljoen sma e hori kresneti leki wan fasi foe sori grani na a geborte foe Jesus. Kande den e go na spesroetoe kerkidienst, e meki sani na oso foe prenki san ben pasa na a geborte foe Krestes, noso den e seni tangibegi gi Jesus srefi. Ma fa Gado e denki foe a tori? A feni den sani dati boen? Loekoe san bijbel e taki.
„Lobi waarheid nanga vrede”
Di Jesus ben de na grontapoe, a ben taigi den bakaman foe en: „Gado na wan Jeje, èn den sma di e anbegi en, moesoe anbegi en nanga jeje èn nanga waarheid” (Johanes 4:24). Jesus ben libi akroederi den wortoe disi. Ala ten a ben taki waarheid. Na wan volmaakti fasi a ben doe san en Tata, „Jehovah, a Gado foe waarheid” ben doe. — Psalm 31:5; Johanes 14:9.
Na ini heri bijbel, Jehovah taki krin dati no wan sortoe bedrigifasi a wani si na ai (Psalm 5:6). Nanga disi na prakseri, a de wan sani di de kontrari ensrefi, taki someni sani di abi foe doe nanga kresneti abi leitori na ini, a no so? Foe eksempre, prakseri na anansitori foe Santa Claus. Oiti joe proeberi foe tjari kon na krin gi wan pikin foe san ede Santa Claus wani kon na inisei na ini wan schoorsteen na presi foe pasa wan doro, soleki fa foeroe sma na ini foeroe kondre e bribi? Èn fa Santa Claus kan go na someni miljoenmiljoen oso na ini soso wán neti? Fa a de nanga den dia di e frei? Te wan pikin kon sabi taki sma kori en so taki a go bribi taki Santa Claus na wan troetroe sma, dan disi no e pori a froetrow di a e froetrow a papa nanga mama foe en?
The Catholic Encyclopedia e taki krin: „Den heiden gwenti . . . ben go abra na kresneti.” Dan foe san ede a Katolik Kerki nanga tra kerki foe krestenhèit e go doro foe meki wan fesadei, di den gwenti foe en no komopo na den kresten, tan foe ala ten? Dati no e sori, taki den e feni den heiden leri boen?
Di Jesus ben de na grontapoe a no ben gi sma deki-ati foe anbegi en. Jesus srefi ben taki: „Na Jehovah, joe Gado, joe moesoe anbegi, èn gi en wawan joe moesoe doe santa diniwroko” (Mateus 4:10). So srefi, baka di Jesus ben kisi glori na hemel, wan engel ben taigi na apostel Johanes foe „anbegi Gado”, èn disi ben sori taki noti ben kenki ini a tori disi (Openbaring 19:10). Disi e tjari wi go na a aksi: Jesus ben o feni a sani dati boen taki sma e anbegi en, èn no en Tata, na kresneti ten?
A de krin, taki den troe tori foe a disiten kresneti no de so wan moi sani. Moro foeroe a de wan bedrigi sortoe fesadei di sma ben meki èn pe foeroe boeweisi e sori go na wan pori historia. Foe dati ede, foe di den abi wan krin konsensi, meki miljoenmiljoen kresten bosroiti foe no hori kresneti. Foe eksempre, wan jongoewan di nen Ryan e taki foe kresneti: „Wan toe dei nomo na ini a jari, sma kon de nanga someni prisiri, te na osofamiri e kon makandra èn den alamala de kolokoe. Ma sortoe spesroetoe sani de na dati? Mi papa nanga mama e gi mi presenti a heri jari!” Wan tra jongoewan di abi 12 jari, e taki: „Mi no abi a firi taki mi no e kisi nofo. Mi e kisi presenti a heri jari, èn no soso na wan spesroetoe dei te sma e firi densrefi froeplekti foe bai presenti.”
A profeiti Sakaria ben gi kompe Israèlsma deki-ati foe „lobi waarheid nanga vrede” (Sakaria 8:19). Efoe wi, neleki Sakaria nanga tra getrow man foe owroeten, „lobi waarheid”, wi moesoe wai pasi dan gi iniwan falsi relisi fesa di no e gi a „libilibi èn troe Gado”, Jehovah grani? — 1 Tesalonikasma 1:9.
[Prenki na tapoe bladzijde 7]
„Mi no abi a firi taki mi no e kisi nofo. Mi e kisi presenti a heri jari”