Fa wi ben kisi bijbel — Pisi wán
Pisi 2 nanga 3 sa kon na ini den uitgave foe 15 september nanga 15 oktober.
NA INI wan pikin wrokopresi, wan drukker nanga den jongoe leri boi foe en, e wroko nanga na oedoe drukpers foe den nanga a srefi ritmo, èn den e loekoe boen fa den e poti papira pe noti no skrifi na tapoe, na tapoe a wan sei di abi sani skrifi na tapoe. Te den e poeroe den bladzijde, den e tjèk den wortoe di den druk. Na tetei di den tai foe a wan skotoe go na a trawan, den e anga den bladzijde di den fow, so taki den kan drei.
Wantronso, wan boen tranga naki de foe jere na tapoe a doro. Nanga broeja, a drukker e poeroe a bowtoe na a doro, èn wan groepoe sroedati di e tjari gon e broko kon na inisei. Den e bigin soekoe a moro froefroektoe sortoe boekoe di a wet e tapoe — a bijbel na ini a tongo di gewoon sma e taki!
Den sroedati kon toemoesi lati. Foe di a vertaler nanga wan jepiman ben kisi warskow kaba na fesi, den feti go esi-esi na a wrokopresi, graboe wan lo bladzijde, èn e lowe gowe na tapoe a Rijn Liba now. Awansi fa, tokoe den ben kan kibri wan pisi foe a wroko foe den.
A vertaler na ini a tori disi ben de William Tyndale, di ben e proeberi foe meki en „Njoen Testamenti” na ini Ingrisitongo di lanti ben tapoe, na Cologne, Doisrikondre, na ini 1525. Soleki fa a ben de foe si baka ten, na ondrofenitori foe en ben de wan gewoon sani srefisrefi. Na ini den pikinmoro 1900 jari sensi den ben kaba skrifi a bijbel, foeroe man nanga oema ben teki foeroe risiko foe vertaal èn prati a Wortoe foe Gado na ala sei. Wi na ini a ten disi abi den winimarki foe a wroko foe den ete. San den ben doe? Fa wi ben kisi den bijbel di wi e hori now na ini wi anoe?
Den fosi fasi foe kopi èn foe vertaal bijbel
Ala ten den troetroe foetoeboi foe Gado ben abi foeroe lespeki gi en Wortoe. A New Catholic Encyclopedia e erken: „Neleki den Djoe afo foe den, den fosi Kresten ben si en leki wan warti sani foe leisi den Santa Boekoe. Foe di den Apostel ben e waka na baka na eksempre foe Jesus (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Jn 5.39), den ben sabi na O[wroe] T[estamenti] heri boen èn dati wani taki, dati den ben tan leisi èn ben e studeri en heri boen, èn den ben gi den disipel foe den a deki-ati foe doe disi toe (Rom 15.4; 2 Tm 3.15-17).”
Foe man doe dati, den ben moesoe meki eksemplaar foe bijbel. Na ini a ten bifo den kresten, den kefalek koni èn ’bekwaam kopi skrifiman’ ben doe foeroe foe a wroko disi èn den ben frede srefisrefi foe meki wan fowtoe (Esra 7:6, 11, 12). Foe di den ben e proeberi foe meki volmaakti eksemplaar, den ben poti wan hei markitiki gi ala den tra kopi skrifiman foe bijbel di ben kon baka ten.
Ma na ini a di foe fo jarihondro b.G.T., wan problema ben kon de. Aleksander a Bigiwan ben wani taki ibri sma na grontapoe ben moesoe kisi leri foe a Griki koeltoeroe. Den feti di a ben wini, ben poti a gewoon Grikitongo, noso Koinetongo, leki a tongo di heri grontapoe kan taki te na a heri Mindri Owstoesei. Leki wan bakapisi foe dati, foeroe djoe ben gro kon bigi èn noiti den ben leri foe leisi a Hebrewtongo èn foe dati ede den no ben man leisi den Boekoe foe bijbel. Foe dati ede, na wan sani foe 280 b.G.T, wan groepoe foe Hebrew sabiman ben kon makandra na Aleksandria, Egipti, foe vertaal a Hebrew bijbel na ini a Koinetongo di foeroe sma sabi. Sma ben kon sabi a vertaling foe den leki a Septuaginta, a Latijn wortoe gi „Seibitenti”, di e sori pikinmoro omeni vertaler ben abi foe doe nanga a vertaling. Den ben kaba skrifi a Septuaginta na wan sani foe 150 b.G.T.
Na ini a ten foe Jesus, sma ben gebroiki a Hebrewtongo ete na ini Palestina. Tokoe a ben de a Koinetongo di den ben gebroiki moro foeroe drape èn na ini den tra farawe distrikt foe a libimakandra foe Rome. Foe dati ede, den kresten bijbel skrifiman ben gebroiki a gewoon fasi disi foe a Grikitongo, foe man doro so foeroe sma foe den nâsi leki den kan. So srefi, den ben teki foeroe sani skrifi foe a Septuaginta èn ben gebroiki foeroe foe den wortoe foe en.
Foe di den fosi kresten ben de fajafaja zendeling, meki heri esi den ben sabi fa foe gebroiki a Septuaginta foe boeweisi taki Jesus ben de a Mesias di sma ben froewakti langaten kaba. Disi ben tanteri den djoe èn ben gi den deki-ati foe meki njoen vertaling na ini Grikitongo, di den ben meki foe no meki den kresten abi boeweisi moro, foe di den djoe ben kenki wan toe foe den tekst di den kresten ben gebroiki foe horibaka gi a leri foe den. Foe eksempre, na Jesaja 7:14 a Septuaginta ben gebroiki wan Griki wortoe di wani taki „njoenwenke”, di e sori go na a mama foe a Mesias na wan profeitis fasi. Den njoen vertaling ben gebroiki wan tra Griki wortoe, di wani taki „jongoe oema”. Te foe kaba, a gebroiki di den kresten ben tan gebroiki a Septuaginta ben meki den djoe libi a heri taktik foe den èn horibaka gi a gebroiki foe a Hebrewtongo baka. Te foe kaba, a sani disi ben kon de wan winimarki gi den bijbelvertaling di kon baka ten, bikasi a ben jepi foe meki sma tan gebroiki a Hebrew tongo.
Den fosi sma di ben tjari kresten boekoe kon na doro
Den fajafaja fosi kresten ben bigin meki so foeroe eksemplaar foe a bijbel leki den kan, èn den ben kopi den alamala nanga anoe. Den ben bigin so srefi nanga a kodeks, di ben abi bladzijde leki wan disiten boekoe, na presi taki den ben e tan gebroiki den boekoe-lolo. Boiti taki a de moro makriki foe man feni bijbeltekst moro esi, wan kodeks ben kan abi moro na ini wán volume nomo, moro leki san den ben kan skrifi na ini wán boekoe-lolo nomo — foe eksempre, a heri Griki Boekoe foe bijbel noso srefi a heri bijbel.
Den ben kaba skrifi a kanon foe den kresten Griki Boekoe foe bijbel na wan sani foe 98 G.T., di den boekoe foe a lasti apostel di ben de na libi ete, Johanes, ben kaba skrifi. Wan pisi foe na eksemplaar foe na Evangelie foe Johanes de ete, di abi a nen Rylands-papyrus 457 (P52), èn di de foe a ten no moro lati leki 125 G.T. Na ini a pisi ten foe a jari 150 te go miti 170 G.T. kaba, Tatianus, wan studenti foe Justinus Martyr, ben meki a Diatessaron, wan moro finifini verslag foe a libi foe Jesus, di teki foe den srefi fo Evangelie di wi e feni na ini den disiten bijbel foe wi. Disi ben sori taki a ben si soso den Evangelie disi leki sani di de foe froetrow, èn taki den ben prati gi sma kaba. Na wan sani foe 170 G.T., den ben meki a moro owroe catalogus di sma sabi, foe den boekoe foe a „Njoen Testamenti”, di nen Fragmentum Muratorianum. A e kari moro foeroe foe den boekoe foe den kresten Griki Boekoe foe bijbel.
A panja di den kresten bribi ben panja na ala sei, ben meki taki heri esi a ben de fanowdoe foe vertaal den kresten Griki Boekoe foe bijbel èn so srefi den Hebrew Boekoe foe bijbel. Foeroe eksemplaar na ini den sortoe tongo disi soleki Armeini, Koptistongo, Georgiatongo, nanga Siriatongo ben meki te foe kaba. Nofotron, den alfabet ben moesoe kenki soso foe ben man doe dati. Foe eksempre, sma taki dati Ulfilas, wan biskopoe foe a Lomsoe Kerki, na ini a di foe fo jarihondro, ben bigin nanga a Gotis alfabet foe vertaal a bijbel. Ma a no ben vertaal den boekoe Kownoe bikasi a ben prakseri taki den boekoe dati ben sa tranga den firi di den Gotsma abi foe feti. Ma a sani disi no ben tapoe den Gotsma, „di ben kon tron kresten”, foe leigi Rome na ini a jari 410 G.T.!
Den bijbel na ini Latijntongo èn na ini Slafistongo
Na a ten dati, a Latijntongo ben kon moro prenspari, èn difrenti eksemplaar na ini na Owroe Latijntongo ben kon de. Ma a fasi fa den ben skrifi èn a soifrifasi foe den, ben difrenti. Foe dati ede, na ini 382 G.T., paus Damasus ben gi en sekretarsi, Hièronymus, a komando foe sreka wan bijbel na ini Latijntongo, di sma ben sa erken.
Hièronymus ben bigin foe kenki a Latijn vertaling foe den kresten Griki Boekoe foe bijbel. Ma gi den Hebrew Boekoe foe bijbel, a ben wani nomonomo taki den ben moesoe vertaal komoto foe a fosi Hebrew vertaling. Foe dati ede, na ini 386 G.T., a ben froisi go na Betlehem foe studeri a Hebrewtongo èn foe soekoe a jepi foe wan rabbi. Foe di a ben doe disi, a ben wiki foeroe strei na mindri kerkisma. Wan toe foe den, so srefi Augustinus, wan sma di ben libi na ini a ten foe Hièronymus, ben bribi taki Gado ben meki sma skrifi a Septuaginta nanga jepi foe En santa jeje èn den ben kroetoe Hièronymus taki „a no ben de loyaal foe di a ben go soekoe jepi na den djoe”. Hièronymus ben go doro, èn ben kaba a wroko foe en na wan sani foe 400 G.T. Hièronymus ben de doesoen jari na fesi foe den disiten fasi foe vertaal, foe di a ben kon krosibei na den fosi tongo di ben skrifi èn foe di a ben vertaal den kon na ini a fasi fa sma ben gwenti taki na ini a ten foe en. Sma sabi a boekoe foe en leki a Vulgaat, noso Gewoon Vertaling, èn a ben abi winimarki gi foeroe sma, foeroe jarihondro langa.
Na ini a krestenhèit na a owstoesei foe Europa, foeroe sma ben kan leisi a Septuaginta èn den kresten Griki Boekoe foe bijbel ete. Ma baka ten, na Owroe Slafistongo, di ben de bifo den Slafis tongo na ini a ten disi, ben kon tron a moro prenspari tongo na ini a noord-owstoesei foe Europa. Na ini 863 G.T., toe brada di ben taki Grikitongo, Cyrillus nanga Methodius, ben go na Moravia, di de na ini a Tjekia Republiek now. Den ben bigin vertaal a bijbel go na ini na Owroe Slafistongo. Foe man doe dati, den ben meki a Glagolitis alfabet, di ben meki presi gi a Cyrillis alfabet baka ten, di kisi en nen foe Cyrillus. Disi ben de a fonten foe den disiten Rosia, Oekraini, Serfia, nanga Boelgaria alfabet. Foeroe geslakti langa, a bijbel na ini Slafistongo ben jepi sma na ini a kontren dati. Ma baka ten, foe di tongo e kenki, moro foeroe sma no ben man froestan en.
A bijbel na ini Hebrewtongo de ete
Na ini a pisi ten disi, na wan sani foe a di foe siksi jarihondro te go miti a di foe tin jarihondro G.T., wan groepoe djoe di sma ben sabi leki den Masoreetsma, ben meki kopi sistema foe tan hori a vertaling foe den Hebrew Boekoe foe bijbel. Den ben meki moeiti srefi foe teri ala den lin èn srefi ibri aparti letter, foe man si den difrenti na mindri den manuscript, èn disi den ben doe foe man tan hori wan soifri vertaling. Den moeiti foe den no ben de foe soso. Foe kari wán eksempre, te joe teki den disiten Masoreet vertaling gersi den Dede Se Lolo, di ben skrifi na mindri 250 b.G.T. nanga 50 G.T., dan disi e sori taki na ini wan pisi ten foe moro leki 1000 jari, no wan difrenti na ini den bijbel leri ben de foe si.
Na ini Europa, den mindri-jarihondro ben de pikinmoro a srefi leki den doengroe mindri-jarihondro. Sma no ben leisi èn no ben leri foeroe. Te foe kaba, srefi moro foeroe foe den kerki tiriman no ben man leisi a Latijntongo foe kerki èn nofotron den no ben man leisi srefi den eigi tongo. Disi ben de so srefi a ten na ini Europa di den djoe ben bondroe na ini bakabini presi. A poti di den ben poti den aparti ben de wan foe den reide di meki taki a sabi foe a Hebrewtongo foe bijbel ben tan na den djoe. Ma bika foe wan fowtoe denki di den ben abi foe sma èn bika den no ben froetrow sma, a sabi di den djoe ben abi ben de wan sani di doroseisma no ben man kisi. Na ini a westsei foe Europa, a sabi di sma ben abi foe a Grikitongo ben e go na baka toe. A situwâsi ben kon takroe moro nanga moro bika den kerki foe den Westsei kondre ben abi lespeki gi a Vulgaat foe Hièronymus na ini a Latijntongo. Na moro foeroe presi sma ben si en leki a wan-enkri joisti vertaling, srefi di na a kaba foe a pisi ten foe den Masoreetsma, den no ben gebroiki a Latijntongo moro na ini na aladei takimakandra. Foe dati ede, di a lostoe foe kon sabi bijbel ben bigin gro safrisafri, a fondamenti ben seti gi wan bigi strei.
Bijbelvertaling e kisi gens
Na ini 1079, paus Gregorius VII ben gi a fosiwan foe den foeroe kerki ordroe foe a mindri-jarihondro, di ben e tapoe sma foe meki èn son tron srefi foe abi vertaling na ini tra tongo di den e taki drape. A ben tapoe a primisi foe hori a mis na ini a Slafistongo, nanga a reide taki disi ben sa meki a de fanowdoe foe vertaal pisi foe den Santa Boekoe foe bijbel. Kontrari srefisrefi nanga a fasi fa den fosi kresten ben denki, a ben skrifi: „A plisi na Almakti Gado taki santa boekoe foe bijbel moesoe de wan sikrit na ini son presi.” Foe di disi ben de a troetroe fasi fa a kerki ben denki, meki den ben si den sma di ben gi deki-ati foe leisi bijbel, leki kefarlek sma moro nanga moro.
Ala di a situwâsi no ben boen, tokoe sma ben tan kopi a bijbel èn ben e tan vertaal en na ini a tongo di sma gwenti. Vertaling na ini difrenti tongo ben prati na wan sikrit fasi na ini Europa. Den ben kopi den alamala nanga anoe, foe di drukpers di ben wroko nanga letter di loesoe, na ini Europa a di foe tinafeifi jarihondro. Ma foe di den eksemplaar ben diri èn foe di foeroe no ben de, meki wan gewoon borgoe ben kan breiti foe abi soso wán pisi foe wán boekoe foe bijbel, noso srefi wan toe bladzijde. Son sma ben leri bigi pisi na ede, srefi a heri kresten Griki Boekoe foe bijbel!
Ma baka ten, na ala sei sma ben doe sani fajafaja foe kenki a kerki. Disi ben kon, foe di, na a wan sei, sma ben kon froestan baka o prenspari a Wortoe foe Gado de na ini na aladei libi. Fa den sani disi di ben e doe èn so srefi a kon di a drukpers ben kon de, ben sa abi krakti na tapoe bijbel? Èn san ben pasa nanga William Tyndale èn en vertaling, di wi ben kari na a bigin? Wi sa poti prakseri na tapoe a span tori disi te na a ten foe wi, na ini den uitgave di e kon.
[Foetoewortoe]
A boekoe A moro bigi man di oiti ben libi, di a Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., tjari kon na doro, na wan disiten eksempre foe wan wánfasi di de na ini den fo Evangelie.
Loekoe Inzicht in de Schrift, deel 1, bladzijde 931, di a Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., tjari kon na doro.
[Karta na tapoe bladzijde 8, 9]
Prenspari datum na ini a pisi ten di bijbel ben vertaal
(Efoe joe wani si pe den sani disi skrifi, loekoe a tijdschrift)
BIFO GEWOON TERI (b.G.T.)
Hebrew Boekoe foe bijbel kaba skrifi na wan sani foe 443 b.G.T.
400 b.G.T.
Aleksander a Bigiwan (323 b.G.T.)
300 b.G.T.
Den ben bigin nanga a Septuaginta na wan sani foe 280 b.G.T.
200 b.G.T.
100 b.G.T. Moro foeroe foe den Dede Se Lolo na wan sani foe 100 b.G.T.-68 G.T.
GEWOON TERI (G.T.)
Jerusalem ben kisi pori na ini 70 G.T.
Griki Boekoe foe bijbel kaba skrifi na ini 98 G.T.
100 G.T.
Rylands-papyrus foe Johanes bifo (125 G.T.)
200 G.T.
300 G.T.
400 G.T. A Vulgaat foe Hièronymus na ini Latijntongo na wan sani foe 400 G.T.
500 G.T.
600 G.T.
Den ben sreka a Masoreet vertaling
700 G.T.
800 G.T.
Cyrillus na ini Moravia na ini 863 G.T.
900 G.T.
1000 G.T.
Ordroe teige bijbel na ini tongo di den e taki drape na ini 1079 G.T.
1100 G.T.
1200 G.T.
1300 G.T.
[Prenki na tapoe bladzijde 9]
Den fosi kresten ben bigin gebroiki a kodeks
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Hièronymus ben go na Betlehem foe studeri Hebrewtongo