Na ho na le Bopaki ba Baepolli ba Lintho Tsa Khale ba Hore Jesu o Kile a ba Teng Lefatšeng?
SEKOAHELONG sa Biblical Archaeology Review (ea November/December 2002) ho ne ho ngotsoe sehlooho se reng: “Bopaki bo Ngotsoeng Lejoeng ba Hore Jesu o Kile a ba Teng Lefatšeng.” Sekoahelong seo ho ne ho bontšitsoe lekesana la mokoetla le tšelang masapo a mofu le fumanoeng Iseraele. Makesana a tšelang masapo a bafu a ne a sebelisoa haholo ke Bajuda nakoana pakeng tsa lekholo la pele la lilemo B.C.E. le 70 C.E. Lekesana lena le ne le ikhetha ka mongolo oa Searame o ka lehlakoreng le leng la lona. Litsebi li lumellana le mongolo o ho lona o reng: “Jakobo, mora oa Josefa, mor’abo Jesu.”
Ho ea ka Bibele, Jesu oa Nazaretha o ne a e-na le mor’abo ea neng a bitsoa Jakobo eo ho neng ho nkoa hore ke mora oa Josefa, monna oa Maria. Ha Jesu Kreste a ne a ruta motseng oa habo, bamameli ba hloletsoeng ba ile ba botsa: “Na eo hase mora oa ’metli oa mapolanka? Na ’m’ae ha a bitsoe Maria, ’me na barab’abo ha ba bitsoe Jakobo le Josefa le Simone le Judase? Le baralib’abo, na kaofela ha ba ’moho le rōna?”—Matheu 13:54-56; Luka 4:22; Johanne 6:42.
Ha ho pelaelo hore mongolo o lekesaneng lena o lumellana le kamoo Jesu oa Monazaretha a hlalosoang kateng. André Lemaire, e leng setsebi sa mengolo ea boholo-holo le mongoli oa sehlooho seo ho buuoeng ka sona sa Biblical Archaeology Review, o bolela ka tieo hore haeba Jakobo ea ngotsoeng lekesaneng lena e ne e le mor’abo Jesu Kreste, sena e ne e tla ba “bopaki ba khale ka ho fetisisa bo hlahang kantle ho Bibele ba hore Jesu o kile a ba teng lefatšeng.” Hershel Shanks, e leng mohlophisi oa makasine ena, o re lekesana lena “ke ntho e teng le e ka bonoang eo esaleng e bolokoa ho tloha mehleng ea motho a le mong feela oa bohlokoa ka ho fetisisa ea kileng a phela lefatšeng.”
Leha ho le joalo, mabitso ana kaofela a mararo a ngotsoeng ka ho hlaka lekesaneng lena a ne a atile lekholong la pele la lilemo. Kahoo e ka ’na eaba ntle ho lelapa labo Jesu Kreste, ho ne ho e-na le malapa a mang ao litho tsa ’ona li neng li bitsoa Jakobo, Josefa le Jesu. Lemaire o hakanya hore “Jerusalema melokong e ’meli e phetseng pele ho 70 C.E., . . . e ka ’na eaba ho ne ho e-na le batho ba ka bang 20 ba neng ba ka bitsoa ‘James kapa Jakobo mora oa Josefa mor’abo Jesu.’” Leha ho le joalo, o na le maikutlo a matla a hore ho ka etsahala hore ebe Jakobo eo ho ngotsoeng ka eena lekesaneng lena, e ne e le mor’abo Jesu Kreste.
Ho na le lebaka le leng le etsang hore ba bang ba lumele hore Jakobo ea ngotsoeng lekesaneng lena e ne e le mor’abo Jesu Kreste. Le hoja ho ne ho tloaelehile ho ngola lebitso la ntat’a mofu makesaneng a joalo, mor’abo motho o ne a ngoloa ka seoelo. Kahoo, litsebi tse ling li lumela hore e tlameha ebe Jesu enoa e ne e le motho oa bohlokoa, e leng se etsang hore li nahane hore ke eena Jesu Kreste, mothehi oa Bokreste.
Na ho ka Tšeptjoa Bopaki ba Lekesana Lee?
Makesana aa a ne a etsa’ng? E ne e le makesana a neng a tšela masapo a mofu ka mor’a hore setopo se bole ka lehaheng leo a neng a patiloe ka ho lona. Makesana a mangata a mofuta ona a ne a utsuoa mabitleng a Jerusalema. Lekesana lena le ngotsoeng lebitso la Jakobo ha lea fumanoa sebakeng sa molao seo ho epolloang lintho tsa khale ho sona, le fumanoe ’marakeng oa lintho tsa khale. Ho boleloa hore mong’a lekesana lena o le rekile ka makholo a seng makae a lidolara ka bo-1970. Kahoo, ha ho mang ea tsebang hore na lekesana lena le tsoa hokae. Moprofesa Bruce Chilton oa Bard College, New York, o re: “Haeba u sa tsebe hore na ntho e itseng e entsoeng ka bokhabane e fumanoe hokae, le hore na e ne e ntse e le hokae ka lilemo tse ka bang 2 000, ho thata ho bolela hore batho ba ngotsoeng ho eona ehlile ke bona.”
E le ho tlosa khoao ea hore ha ho na bopaki ba baepolli ba lintho tsa khale, André Lemaire o ile a isa lekesana lena Lefapheng la Liphuputso la Jiology la Iseraele. Mono bafuputsi ba ile ba paka hore lekesana lena le entsoe ka mokoetla oa lekholong la pele kapa la bobeli la lilemo C.E. Ba tlalehile hore “ha ho bonahale ho e-na le moo ho sebelisitsoeng lisebelisoa tsa mehleng ena.” Leha ho le joalo, litsebi tsa Bibele tse ileng tsa botsoa ke bangoli ba The New York Times li fane ka maikutlo a hore “bopaki boo ho bonahalang eka bo tšehetsa hore lekesana lena le amana le Jesu bo ile ba bonahala bo le matla, le hoja e le bona feela bo teng.”
Makasine ea Time e hlalositse hore “mehleng ena ha ho sa na motho ea nang le tsebo ea belaelang hore Jesu o kile a phela lefatšeng.” Leha ho le joalo, ba bangata ba nahana hore ho lokela ho be le bopaki bo bong ntle ho ba Bibele bo tiisang hore Jesu o kile a ba teng lefatšeng. Na lintho tse epolotsoeng ke baepolli ba lintho tsa khale ke tsona tseo e lokelang ho ba motheo oa ho lumela ho Jesu Kreste? Re na le bopaki bofe ba hore kannete ‘ho kile ha e-ba le motho a le mong feela oa bohlokoa ka ho fetisisa ea kileng a phela lefatšeng’?
[Litlhaloso Tsa Moo Litšoantšo li Nkiloeng Teng tse leqepheng la 3]
Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO