Lefatše le Sebakeng se Loketseng

ATERESE e atisa ho bontša naha ea habo rōna, motse le lebitso la seterata. E le ho bapisa sena, ha re re “naha” ea habo lefatše ke sehlopha sa linaleli sa Milky Way, “motse” oa habo lona ke setsi seo lefatše le lipolanete tse ling li potolohang letsatsi ho sona ’me “seterata” seo le leng ho sona ke tselana eo le potolohang ho eona ka har’a setsi seo. Ka lebaka la tsoelo-pele thutong ea linaleli le ea fisiks, bo-rasaense ba fumane kutloisiso e tebileng ka melemo ea sebaka sena se senyenyane seo re leng ho sona bokahohleng.

Taba ea pele, “motse” oa habo rōna, e leng setsi sa rōna sa potoloho ea lipolanete se karolong ea sehlopha sa linaleli sa Milky Way eo bo-rasaense ba bangata ba reng ke eo lintho li ka khonang ho phela ho eona. Ho tloha bohareng ba sehlopha sena sa linaleli ho ea karolong eo, ke sebaka seo khanya e ka nkang lilemo tse ka bang 28 000 ho fihla ho eona ’me ho na le lik’hemik’hale tse hlokahalang e le hore lintho li phele. Karolong e ho elella ka thōko, lik’hemik’hale tseo lia fokola; athe karolong e kenellang ka hare boemo bo kotsi haholo hobane ho na le mahlaseli a mangata a ka bang kotsi le lintho tse ling tse kotsi. Makasine ea Scientific American e re: “Re lula sebakeng se botleng ka ho fetisisa.”

“Seterata” se Loketseng

Ntho e ’ngoe e babatsehang ke “seterata” seo lefatše le leng ho sona, kapa tselana eo le potolohang ho eona e setsing sa rōna sa potoloho ea lipolanete, e leng “motse.” Tselana ena eo lefatše le potolohang ho eona e bohōle ba lik’hilomithara tse ka bang limilione tse 150 ho tloha letsatsing ’me e moo bo-rasaense ba reng ha ho chese haholo ebile ha ho bate haholo hoo lintho li ka atlehang ho phela teng. Ho feta moo, tselana eo lefatše le tsamaeang ho eona e batla e le selikalikoe, e leng ho etsang hore sebaka se pakeng tsa rōna le letsatsi se lule se batla se tšoana selemo ho pota.

Ho sa le joalo, letsatsi ke mohloli o loketseng oa matla. Le tsitsitse, le boholo bo loketseng ’me le ntša mocheso o lekaneng. Ka lebaka le utloahalang, le ’nile la bitsoa “naleli e ikhethang haholo.”

Moahelani ea Loketseng

Haeba u ne u ka khethela lefatše “moahelani,” u ne u ke ke ua fumana ea molemo ho feta khoeli. Ka bophara e batla e feta kotara ea lefatše. Kahoo, ha khoeli e bapisoa le lefatše e khōlō ka tsela e sa tloaelehang ho feta likhoeli tse ling tse setsing sa rōna sa potoloho ea lipolanete. Leha ho le joalo, sena ha sea etsahala ka tšohanyetso feela.

Lebaka le leng ke hore khoeli ke eona e ka sehloohong e bakang maqhubu a leoatle, a phethang karolo ea bohlokoa haholo linthong tse phelang le tikolohong ea tsona. Khoeli e boetse e thusa lefatše hore le tsitse ha le ntse le bilika. Haeba khoeli e ne e le sieo, lefatše le ne le tla hloka botsitso joaloka thopo e bilikang, mohlomong le be le hlaname! Seo se ne se tla fetola tlelaemete, maqhubu le lintho tse ling ’me se bake tlokotsi.

Lefatše Lea Sekama le Bile le Bilika ka Tsela e Loketseng

Ho sekama ha lefatše ka likhato tse 23,5 ho etsa hore ho be le linako tse sa tšoaneng tsa selemo, lithempereichara tse leka-lekaneng ebile ho etsa hore tlelaemete e fapane ho ea ka libaka. Buka e bitsoang Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe, e re: “Tsela eo lefatše le sekamang ka eona e bonahala ‘e loketse’ bophelo.”

Hape, ha lefatše le ntse le bilika, seo se etsa hore nako ea bosiu le motšehare e be telele ka ho loketseng. Haeba lefatše le ne le lieha ho bilika, karolo e shebileng ka letsatsing e ne e tla chesa haholo ha karolo e ’ngoe eona e ne e tla bata haholo. Ka lehlakoreng le leng, haeba letsatsi le ne le ka ba lekhutšoanyane, mohlomong e le lihora tse seng kae feela, ho bilika ha lefatše ka potlako ho ne ho tla baka lifefo tse matla le lintho tse ling tse kotsi.

Ntho e ’ngoe le e ’ngoe e amanang le polanete ea rōna—sebaka seo e leng ho sona, tsela eo e bilikang ka eona hammoho le khoeli e haufi le eona—e fana ka bopaki ba hore li entsoe ka hloko ke ’Mōpi ea bohlale.a Paul Davies, eo e leng setsebi sa fisiks ea bileng a lumelang hore lintho li iphetotse, o re: “Esita le bo-rasaense ba sa lumeleng hore Molimo o teng ba tla hlolloa ke boholo, bokhabane, tumellano, botle le bohlale bo tebileng tse teng bokahohleng.”

Na lintho tse entsoeng ka bohlale joalo li bile teng ka tšohanyetso kapa li bontša hore li entsoe ka morero? Nahana ka potso ena ha u ntse u bala sehlooho se latelang se sekhutšoanyane, se tšohlang lintho tse peli tse hlollang tse sireletsang bophelo lefatšeng ho lintho tse kotsi tse hlahang sepakapakeng.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 5]

NA U LEBELO HO FETA KULO?

Ha u qeta ho bala lebokose lena, u tla be u tsamaile lik’hilomithara tse likete—empa u sa utloe le hore u ntse u tsamaea! Nahana ka se latelang.

Lefatše le bophara ba lik’hilomithara tse 40 000 ’me le bilika hanngoe ka mor’a lihora tse 24. Kahoo, ha motho a le equator kapa a le haufi le teng, o tsamaea ka lebelo la lik’hilomithara tse 1 600 ka hora. (Ha a le lintlheng tsa lefatše teng o bilika ’nģa e le ’ngoe feela.)

Lefatše le tsamaea ka lebelo la lik’hilomithara tse 30 ka motsotsoana, ha setsi sa potoloho ea lipolanete sona se potoloha Milky Way ka lebelo le hlollang la lik’hilomithara tse 249 ka motsotsoana. Ha ho bapisoa, lebelo la likulo lona le ka holimonyana ho k’hilomithara ka motsotsoana.

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng e leqepheng la 4]

Milky Way: NASA/JPL/Caltech

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng e leqepheng la 5]

Earth: Based on NASA/Visible Earth imagery