Na Letlotlo la Morena Solomone Lea Fetelletsoa?

‘Ha e le boima ba khauta e neng e tlisetsoa Solomone ka lemo se seng le se seng, e ne e le litalenta tsa khauta tse makholo a tšeletseng a nang le mashome a tšeletseng a metso e tšeletseng.’—1 Marena 10:14.

HO LATELA temana eo ea Bibele, Morena Solomone o ne a fumana lithane tse fetang 25 tsa khauta ka selemo se le seng feela! Kajeno sena se ne se ka lekana le chelete ea boleng ba R1 044 000 000. Khauta ena e batla e le ngata ka makhetlo a mabeli ho feta e ileng ea rafshoa lefatšeng lohle selemong sa 1800. Na see se ka khoneha? Bopaki ba thuto ea ho epolloa ha lintho tsa khale bo bontša eng? Bo fana ka maikutlo a hore tlaleho ea Bibele e mabapi le letlotlo la Solomone ka sebele ke ntho e utloahalang e ka lumeloa. Biblical Archaeology Review e re:

◻ Morena Thutmose III oa Egepeta (seketeng sa bobeli sa lilemo B.C.E.) o ile a nehelana ka lithane tse ka bang 13,5 tsa lintho tse entsoeng ka khauta tempeleng ea Amon-Ra e Karnak—’me sena e ne e mpa feela e le karolo ea mpho.

◻ Mengolo ea Egepeta e tlaleha ka limpho tse etsang kakaretso e batlang e le lithane tse 383 tsa khauta le silevera e fanoeng ke Morena Osorkon I (mathoasong a sekete sa pele sa lilemo B.C.E.) ho melimo.

Ho feta moo, moqolo oa Classical Greece oa lethathamo la Great Ages of Man oa tlaleha:

◻ Merafo ea Pangaeum e Thrace e ne e hlahisa lithane tse fetang 37 tsa khauta selemo le selemo bakeng sa Morena Philip II (359-336 B.C.E.).

◻ Ha mora oa Philip, Alexandere e Moholo (336-323 B.C.E.) a ne a hapa Susa, motse-moholo oa ’muso oa Persia, matlotlo a fetang lithane tse 1 000 tsa khauta a ile a fumanoa.—The New Encyclopædia Britannica.

Ka lebaka leo, tlhaloso ea Bibele e mabapi le letlotlo la Morena Solomone ke ntho e utloahalang. Hape, hopola hore Solomone ‘o ne a feta marena ’ohle a lefatše ka matlotlo le ka bohlale’ nakong eo.—1 Marena 10:23.

Solomone o ile a sebelisa letlotlo la hae joang? Terone ea hae e ne e manehiloe ka “khauta e hloekileng,” mehope ea hae e ne e le “ea khauta,” ’me o ne a e-na le lithebe tse khōlō tse 200 le lithejana tse 300 tsa ‘khauta e tsoakiloeng.’ (1 Marena 10:16-21, bapisa le NW.) Ka ho khethehileng, khauta ea Solomone e ile ea sebelisetsoa tempele ea Jehova e Jerusalema. Liluloana tsa mabone tsa tempele le lisebelisoa tse halalelang, tse kang lifereko, mehope, lijeke le likotlolo, li ne li entsoe ka khauta le silevera. Likerubime tse bolelele ba limithara tse 4,5 tse neng li le ka Sehalalelisisong, aletare ea libano, esita le bokahare bohle ba ntlo, li ne li manehiloe ka khauta.—1 Marena 6:20-22; 7:48-50; 1 Likronike 28:17.

Ho thoe’ng ka tempele e neng e manehiloe ka khauta? Ka ho thahasellisang, ho sebelisa khauta joalo ho ne ho tloaelehile lefatšeng la boholo-holo. Biblical Archaeology Review e bontša hore Amenophis III oa Egepeta “o ile a tlōtla molimo o moholo Amun ka tempele e Thebes e neng e ‘manehiloe hohle ka khauta, fatše ho ne ho manehiloe ka silevera, [’me] mamati ’ohle a eona a ne a manehiloe ka motsoako oa khauta le silevera.’” Ho feta moo, Esar-haddon oa Assyria (lekholong la bosupa la lilemo B.C.E.) o ile a maneha menyako le mabota a tempele ea Ashur ka khauta. Mabapi le tempele ea Sin e leng Harran, Nabonidus oa Babylona (lekholong la botšelela la lilemo B.C.E.) o ile a tlaleha: “Ke ile ka maneha mabota a eona ka khauta le silevera, ’me ka etsa hore a benye joaloka letsatsi.”

Ka lebaka leo, litlaleho tsa histori li fana ka maikutlo a hore tlaleho ea Bibele e mabapi le letlotlo la Morena Solomone ha ea fetelletsoa.