Seo Tšisinyeho ea Lefatše e Leng Sona

“RE SE RE TLOAETSE HO PHELA LEFATŠENG LE TSITSITSENG HOO HA LE QALA HO SISINYEHA, RE FEREKANANG LIKELELLO.”—“THE VIOLENT EARTH.”

THE World Book Encyclopedia e re: “Litšisinyeho tsa lefatše li balelloa har’a matla a tlhaho a maholohali le a senyang.” Polelo eo ha e feteletse litaba kaha matla a hlahang tšisinyehong e khōlō a ka feta matla a bomo ea pele ea athomo ka makhetlo a 10 000! Ho tšosang le ho feta ke hore tšisinyeho ea lefatše e ka etsahala boemong leha e le bofe ba leholimo, nakong efe le efe ea selemo le ka nako leha e le efe ea letsatsi. ’Me le hoja bo-rasaense ba ka fumana hore na tšisinyeho e ka ’na ea e-ba hokae, ba ke ke ba bolela ka ho khetheha hore na e tla ba ka nako efe.

Lefatše le sisinyeha ka lebaka la mafika a maholo a ritsang ka tlas’a lefatše. Ntho ena e etsahala e sa khaotse. Hangata, ho reketla ho bakoang ke tšisinyeho ena ha ho matla hoo ho ka utloahalang ka holim’a lefatše, empa ka mochine oa seismograph, ho ka hlokomeloa le hona ho rekotoa.a Ka linako tse ling, mafika a mangata aa pshatleha ’me a ritse haholo hoo lefatše le sisinyehang ka mabifi.

Empa ke hobane’ng ha lefatše le lula le sisinyeha? Setsi sa ’Muso sa Boitsebiso ka ho Sisinyeha ha Lefatše (NEIC) se re: “Tlhaloso e fumanoa thutong ea hore karolo e thata ea lefatše e arotsoe ka likarolo tse nyenyane tse ngata, e leng khopolo e ’nileng ea fetola saense e hlahlobang Lefatše.” NEIC e ile ea phaella, “Joale rea tseba hore ho na le likarolo tse ka sehloohong tse supileng, tse arotsoeng ka lihlopha tsa likarolo tse nyenyane, tseo kaofela li tsamaeang ka tumellano, ho tloha ho limilimithara tse 10 ho ea ho tse 130 ka selemo.” NEIC e re litšisinyeho tse ngata tsa lefatše li fella lebanteng le lesesaane leo e leng meeli ea likarolo tsena. Ke hona moo karolo ea 90 lekholong ea litšisinyeho tse khōlō li atisang ho etsahala teng.

Boholo le Matla

Botebo ba tšisinyeho ea lefatše bo ka lekanngoa ka boholo kapa matla a eona. Ka bo-1930, Charles Richter o ile a qapa sekala se lekanyang hore na litšisinyeho tsa lefatše li khōlō hakae. Ha palo ea liteishene tsa seismograph e eketseha, ho ile ha qaptjoa likala tse ncha ho ipapisitsoe le bohlale ba Richter. Ka mohlala, seo ho thoeng ke sekala se lekanyang matla a boholo ba tšisinyeho, se lekanya matla a bileng teng moo tšisinyeho e qalileng teng.

Ke ’nete hore likala tsena hase kamehla li senolang tekanyo ea tšenyo e bakiloeng ke ho sisinyeha ha lefatše. Nahana ka tšisinyeho ea lefatše e bileng teng Bolivia ka leboea ka June 1994, e neng e le boholo ba 8,2, moo ho tlalehoang ho shoele batho ba bahlano feela. Empa, ho sisinyeha ho ileng ha e-ba Tangshan, Chaena, ka 1976—ka boholo bo ka tlaasana ba 8,0—ho ile ha bolaea batho ba likete tse makholo!

Ho fapana le boholo, matla a hlahang a bontša phello eo tšisinyeho ea lefatše e ka bang le eona bathong, mehahong le tikolohong. Tekanyo ena ke e batlang e tobile haholoanyane ea hore na tšisinyeho e tla ama batho joang. Etsoe ha e le hantle ho thothomela ka bohona hangata ha ho lematse batho. Ho e-na le hoo, lintho tse bakang likotsi tse ngata le ho bolaea batho ke mabota a helehang, ho phatloha ha liphaephe tsa khase kapa mehala ea motlakase, lintho tse oelang le tse ling tse joalo.

Pakane e ’ngoe ea litsebi tsa ho sisinyeha ha lefatše ke hore li khone ho fana ka temoso ea hore ho tla ba le tšisinyeho ea lefatše esale pele. Ho ntse ho hlophisoa lenaneo le lecha le bitsoang Tsamaiso e Tsoetseng Pele ea ho Fuputsa le ho Beha Leihlo ho Sisinyeha ha Lefatše. Ho latela tlaleho ea CNN, tsamaiso ena—hammoho le mekhoa e potlakang le e phahameng ea k’homphieutha—e tla thusa ba boholong hore ba “khone ho bona hang-hang libaka tseo ho reketla ha lefatše ho bileng hoholo ho tsona.” Sena sona se tla etsa hore ho be bonolo ho ba boholong hore ba romele thuso libakeng tse amehileng.

Ka ho hlakileng, ho ba ea itokiselitseng ho sisinyeha ha lefatše ho ka fokotsa likotsi, ha fokotsa tšenyo ea thepa—’me habohlokoa ka ho fetisisa—ha sireletsa bophelo. Leha ho le joalo, litšisinyeho tsa lefatše ha li khaotse ho etsahala. Ka hona, potso ea phahama: Batho ba ile ba thusoa joang hore ba tobane ka katleho le boemo ba ka mor’a ho sisinyeha ha lefatše?

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Chate e leqepheng la 19]

(Ha u batla ho bona boitsebiso bo hlophisitsoeng hantle, sheba sengoliloeng)

Ke Litšisinyeho Tse Kae Tsa Lefatše?

E Khōlō 8 ho ea holimo 1

E Tebileng 7-7,9 18

E Matla 6-6,9 120

E Itekanetseng 5-5,9 800

E Nyenyane 4-4,9 6 200*

E Fokolang 3-3,9 49 000*

E Fokolang Haholo <3,0 Boholo 2-3:

Boholo 1-2:

* Khakanyo.

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

Source: National Earthquake Information Center By permission of USGS/National Earthquake Information Center, USA

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng e leqepheng la 19]

Seismogram on pages 18 and 19: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory